Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 49, 9 December 1893 — He Moolelo Hawaii [ARTICLE]

He Moolelo Hawaii

NA OLELO A'O A VANEKOI'WA IA KAMEHAMEIIA. A ike Iho la o Vanekouwa, u:i mahuuhua iki ae na pu kau-poohiwi a Kamehameha, aole nae he nui na mea kiai pono iaia i ka po a uie ke ao no hoi; a »10 ka maa mau no paha 0 ko Hawaii nei poe alii mai ka wa kahlko loa mai; i hookahi no kanaka nana e kiai ke nlii i ka po, i kapaia ke "kiai po." No ia ano, ua ike 0 Vanekouwa i ko Kamehameha hemaliema ma ia mea, alaila, ao mai ia oia ia Kamei mai la. malama oe i mau papa koa kiai nou, a e moe kekahi papa i ka po, e ala kekahl papa e kiai mai ia oe, a pela tio i ke ao. A pela no e malama ai ia oe i na ia a pau 0 kou ola aua. Ae mai Ia o Kamehameha ia mau olelo; a a'o iho ia o Vauekouwa i na kanaka o Kamehameha i ka paikau. A ike mai no hoi 0 Vanekouwa he alil haipuie 0 Kamehameha, i hou mai la oia. «*Aia ke Akua oiaio maluna ma ka lani, ina i mukemake oe e haipuie ea, e hoi au a Beritania a na'u no e noi aku i ke alii e haawi mai i kahuna nau, a i hiki mal ua kahuna la ea, e ai noa

oe, aole e pono ke ai kapu f he niea hoopuuipuni ia. Aole akua ma ka houua nei, aia no ke Akua tna ka lani." A'o hou mai la o Vanekouwa ia j Kamehameha. Mai hoonohoee if ka haole 1 Hawaii nei, i elua waie no haole e noho, o Olohana a me Aikake, aka, oka nui o ka huoie, rhe mea opu mo, he poe tean«ka huhu wale, he poe hoomakauiii ! aina, aole e pono ka haole ke noho | mai ma ko oukou pueaina nei, o hl-1 hia aaaoei oukou. | A ike ae la na ulii u me ua ka- j naka, ua ao oluolu mai o Vauekouwa, ua UUe me he makauoaka maoli, la, oluolu na kanaka a me na alii iaia. | A no kana ao ana m»i ia Kauieha-1 meha me ka oluolu, no ia me«, i aku la o Kamehaoaeh* ia Vanekouwa, E hoi aku oe a i ke alli o BeriUnia, e m&i i keu aina o kakou. Aoie i manao o Kamehameha e haawi maoli atu. aka, tu« ke kokua waie mai no kooā haawi ana aku ia Hawaii mL O Lehua ka looa o ke kanaka Hawali naoa i mah«ie ka oieio inawaena o Vanekoaw» a me Kameha meha t k® kanaka holokahiki ota. A he m»a U eoahope iho, holo aku ia o Vanekouwa a ku naa Kaoai, a malaiia aku hslo loa no ke aio halia * I Wnihaoau, BeriUoia. O fca i ana ia oko Wnekonwa maala hou { ana mai ma kela paeaina.

X.v MOKU I Kl' MAI MAIIOI'E O VAXEKOU\VA. Ma iu manawa niMi, ua nui loa na moku i ku uiai ma Hawaii nei. 110 uioku kuai kekahi, he mau inoku ' iiui aina kekahi, he mau moku kalepa kekahi, aka, o ka nui o na moku iku mai, oia no na moku okohola. No'AmeWka mai ka nui o na moku, a mai Beritania, Farani, Rusia, Perusia a me lapana mai, a no na ahia e mai kekahi. Ma Honululu, Lahaiua, llilo, Kawaihae, Kealakekua, Kauai, .na wahi ku mau Ia e na moku ia mau laj a mahope mai ma oa wahi e ae. Ma keia mau moku i holo mai ai na kanaka o keia ame kt«ia ano helehelena. Aka, ina o mahele ia laeou e like me ke ano o ko lakou naau, he elua wale no poe kanaka. O kekahi poe, ua hoolohe lakou i ka ke Akua mau kuuoha, a o kekahi poe, aole i uialama i ke Akua. Pela no hoi na wuiwai i loaa m»i ma na moku. He mau uiea maikai kekahi, u o kekahi, he mau mea e poino ai. O na waiwai nui loa i ioaa mai, oia no ka hao, ka aila, a me na mea like, na meu hoi i kuonoono ai ka noho ana o na kanaka. O na mea inake, a me na uuea e poino ai, oia no ka rama, gini, barani, ka baka, a me na mea hoohihia he nul loa, oia no na mea lealea he nui wale. KO KAMEHAMEIIA I. lIOOFO>*OPONO ANA I KON T A AUPUNI. Mahope iho o ke kaua ana o Kamehameha me Namaseha ma Kaipalaoa, Ililo, alaila, maopopo ia ia, aoie ona enemi i koe, a aia malalo ona na moku a pau o keia pae aioa, koe nae o Kauai. Aole no hoi he mea nui ia iu ka manao aua e kii koke aku ia Kauai, koe nae, ke kii ia hku ua Kowalipehu la e iniki e ke keiki kaiii ia Aiaila, noho aiii iho ia o Kamehameha maluna o keia pae aina, a hooponopono iho la i mea e pon; ai na alii a me na mak£ ainana. Penei kana hooponopono ana i kona aupuni: Oia hookahi wale no ke alil nui maiuna o ka aina, a o kona mau kuhina a me na alii a pau maialo iho ona; a ua koho aku o Kamehameha i kekahi poe kanaka akamai i ke kakaolelo a me ke kaakaua i mau hoaoielo nona. Na iakou no e iml mamua I ko Kamehameha mau manao; a ike lakou i ka pono, aiaiia, kii mai keka hi iaia, a hele aku e haiawai me ua mau kuhiua nei ona. A ina ua pono ia i ko ke alli manao, alaila,

huio ia ahaoieio ana a lakou. Eia na inoa o kona aha kuhina ia wa. OKeaweaheulu, o Keeauuaoku, 0 Kameeiamoku a me Kamanawa. Eia hol na kakaolelo: O Kai, Kapalaoa, Kaaioa a me Kauakahiakahooia. O lakou ko Kamehameha poe hoa e imi pu ai i keia a me keia mea e pono ai i:e aupuni. A kaaoha mai ia v Kamehameha 1 kona mau kuhina, e kuahaua ia : ma na wahi a pau o kona Paeaina : keia kanawai gula o ka maiu ana i | makia ai ina Laopahoehoe, i ka I pnana aiii ana ae, «Olamaiahoa Ka- ; nawai! E heie ka eiemakoie a moe ; i ke aia! E heie ka iuahine a moe i I fce ala!! E heie ke keiki a moe i ke [aia!!!" 1 O keia ke kumukanawal a Kamef hameha » makiA ai i kooa Aopuni | Moi aoA i Q«1 ai, a i kukulu al ma ! keia maa pakoa nani o kela ! Moana Pakipik*, a 1 kapaia, Ke \ Aupuni Haw&iL Aole kaua, aoio | pepehi kanaka, aole 1 ka etemakoie, i aoie I ka iuahine, aole i ke keiki- | fcane, aoie 1 ke kaikamahine, aole i| > *e kama kane, aoie» ke kam& wa-1 hine, apeU ako. A aa noho ma-! lahU iho la o Kamehameha ma 1 Hawaii. 1 I kiM.H. i?9S, kalal iho laoU la me na alii i na waj» Peieiea he

nui loa, i maa waa no Ukoa e holo ai i Oahn. He elua mau makahiki i hanaia ai t akdla, holo aka o Ka> mehaaieha ma ka waa Peielea e nana i kooa aupanl. 1 ka M. H. l&Oi, holo mai o Kamehameha ma a p&e ma Kawaihae, a noho liuliu iki no malalla. I ka ISO2 ae t haalele ia Kawaihae a hiki kaPeleieu 1 Lahaina, a noho oialaiia no hookahi makahikl. A maiaiia ma ia uiakahiki no, mako iho ia kekahi kuhiaa oaa, o Kameeiamoku ka iuoa; a minamina nui o Kamehameha la Pukaua ikaika oua ma ua kaua ana a pau aoa i Na-i ai ike Aupuni. O ka makuakaho ia o Hoapilikane a me Kepookaiani; a o ke kaikaina noi o Kee* aumoku a Keawepoepoo ma oka Ūiakunkane Lt. I ka M. U. Iso3, hikl loa ka Pe« ieieu i Oahu. A i ka 1804 ae, loohia iho la oia i ka mai ahulau i kapaia He Okuu. Ho mai luku ikaika loa in, i ka wa e loaa ai ko kanaka i keia mai, o ka make no ia, e noho ana no ko kanaka iluna ua make nae. lie iehulehu oia ano poo 1 loaa iua ano mai la. Aua pau ioa na kuhina o Kainehamoha, na alii a rae na mukaainana i ka luku i», a pakrle mai ia oia. Aiaihi, lilo ae ia na keiki a kona kuijī iki i ]Mi)ihaknh2tka no Jakou. Aoio nue i liko loa ko lakou makaukau mo ko na uiakua o lakou uia ku oieio an;i. A mahope iho, maopopo ka pono o ko Kamehameha aMi.uiM aua i kona aupuni. ka iuea e maopopo ai, ua tnaiuuia oia i na aiii, aoio p*i aku i ko iakou iuau aina. Ua niniama nui ia lakou i ka ai a mo ka ia, ke kapa, ka malo, ka pa-u, a me na mea e«e no a pau o pono ai lakou, i keia a me keia mauawa. A i>elu no oia i malama aku ai i kela kauaka a ine keia kanaka ona. I na koa, na kukiui, na hoewaa, na kahuna kaiaiwaa, na lawaiai, kahuun, i na kaula, na kilo, na kuhikuhi puuone, na kakaoielo, a me na poe ike hiM&)( a pau; aole oia i koho aUu i ka poe ike liana oie no koua uloull i. Peia no i kaua mau wahine, ua lioonoho aku i mau koa kiai no lakou pakahi. Ua hooiako pu hoi i keia amo keia mea e pouo ai ka hem;:h(*uM o na mea a pau ma kona alo: imi 110 hoi ia i mea o pono ai na maka.iinana. I kahi wa, holo no oia i ka iawaia, a iiaawi aku uo i ua alii a me ua kauaka ona. Inae mahiai oia, haawaku no i ka ai na lakou. Aole oia i itni, a hana i kahi uiea e hookauumha waie aku ai i na makaainanw; aoie i uio wale aku, a iawe waie mai hoi i ka ua poo kuai mai na moku kaiepa mai; aoie oia i uuhau nui i ke kaia > ka mea loau oie ma ka aina maiuua o na makai ainaua; aoie uku o na kanaka ke kau maiuna o kona mau moku; aole i oki i ke kai oka aina, a me uka, a poepoe ke ahupuaa iwaena. Aoie n6 hoi oia i auhau aku ma ka uoii aua, a pau ka moa, ke koloa, ka peiehu, aole no hoi oia i hooiuhiwaieaku i na makaaiuana ma ka hana ana i mau ia paaliao nona e liae me ke au mamua aku, a mahope mai nei. Ma ke kaukahi kana hana ana, aoie ma ka iauwiii. A noho no ia ma Oahu i na makahiki eiwa, anoho na aina a pau /ue ka maluhia mamuli o ka pouo o kana hooponopouo ana i kona aupuni. Wahi a ka oielo ia, "Ua maiu ke kula, aohe pueo naua e ke'u." Make o Kanihonui ma Oahu ia Kamehameha i ka m. h. 1809, no kona pu'o ana i& Kaahumauu; na Luheiuhe i haiaku ia Kaoiehameha. I ka M. H. 1810 ae, holo mai o Kuimualii, ka Moi o Kauai, i Oahu, u hui laua me Kamehameha ma ka nuku o Mamala; a haawi mai o Kaiiiiunlii ia Kauai nu Kamehameha, aka ua haawi aku uo o Kamehameha iaia ka uina,aoia uo ka Mo| o Kauai n pau kona mau la. A hoi aku no o Kaiaiualii oae ka maluhia i Kauai. A ma U wa aa hoohuila nt mokuI puni a pau loa inwlalo o ka mana o Kaaiehameha, a nohoalii iho ia ke I ano eehia o ka malu mai Hawali a I Nilhaa; a makia paa loa īa ke aupuni U Kamehameh* 1., ka lioaa na'i aupuni o ka PakipliHL | He kaaaka akamai o Kamehame- , [ h», he nooaoo, he lokomaikai ame * ke ahonoi, aole oia i loii I poe koa inu rama nona, aoie no i ike ia kona ona ana ika rama. Ua malama nol J ola iuia iho ame kon* aupuni, ame . oa mea a pau e piīi aaa i ka afoa no ka pomalkal o kaaa poe kelki. Penei e maopopo ai : I ka 7 o ko Kamehameha mao makahifei maOaho, hai mai la na haolo iaia o ka wahlo ala (Ulahi) ka nu-a e waiwai ai na kanaka a me na alll AlaiU, k%aa ae U o Kamohameha I kekahi alii ooa e pii 1 aka o na kuahiwi o Oahu e huii ai i n& Uau lii iiiahi. AoU i fau.