Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 50, 16 December 1893 — HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahine Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI. KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua—kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei. [ARTICLE]

HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahine Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI. KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua—kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLE I KA NANI A ME KA Ul O HAWAII.

He moolelo kahiko loa keia no Hawaii nei, e like me kekahi mau moolelo kahiko o Hawaii nei i paanaau mai ko kakou mau kupuna, pela no keia. I mea e pomaikai ai na hanauna opio, nolaila wau e hoike aku nei ma ke akea, i mea e ike ai na mea a pau i ko lakou mau moolelo kahiko, me kuu manao e kaana pu ana no kakou ma keia moolelo, ina ua like ole ka kekahi poe paa moolelo, e pono no e hoopololei mai.

O na makua o Puakaohelo, o Leleiwi ka makuakane, no Hilo no keia alii, o Hilo no kona one hanau, nolaila no kona mau makua a me na kupuna, a o Kapoho ka makuahine, o Puna kona aina hanau, a nolaila kona mau makua a me na kupuna. A na laua mai na keiki eha. A penei ka moolelo o ko lakou hanau ana. I ka noho ana o keia mau mea ma ko laua wahi noho i Uluaweli. He mea mau ka noho ana o na alii oia wa aole he mare, he hoao, oia ka mare ana oia wa. E noho ana me na makaainana a me na alii, a o ka hula no ka hana maa mau a na alii oia au kahiko, a o ke kilu kekahi hana maa mau, he hana kaili i ka hai wahine a kane paha. Ia laua e noho ana, a o ka hele ia a hala he mau malama, hapai iho la o Kapoho i ka laua hiapo. Oia noho a nui ka opu a piha na malama eono, ono ae la ka makuahine i ka oopu o ka uka o Waianuenue, a ua loaa mai la keia ono o ke alii.

Ua lawalu la ka oopu me ka luau, a o ke ai no ia a pau ia ono ona. O ka hele ia a puni ka umi mahina, hanau ua alii nei, aia no o Leleiwi i ka pahoe malau, oia ka hana maa mau i na alii oia mau au kahiko. E noho ana na alii a me na makaainana e kaana pu me keia pilikia o ke alii wahine, e noho ana i ke alo o ke alii o Alenoho, ke kilo, he kuhikuhi puuone. Aole no pohihihi o ka hanau ana o ke alii, ua kui no ka hekili, olapa ka uwila, ua ka ua koko, he hoailona ia o ka hanau ana o na alii.

I hanau ae ka hana, he keikikane, o ka la i hanau ai, i ka la i o Hoku, o Kaelo ka malama. I hemo ae ka hana, ua lilo ae la ka hoomaemae ana i na kupuna a me na alii, moku ka piko, kani ka pahu. A hala na la kapu heiau he umi, kapaia ka inoa o ke alii opio, o Puakaunaoa. Ua hoopaapaa na alii i ka mea nana e hanai i ke alii opio, huki ka aoao o ka makuahine, a huki hoi ko Leleiwi aoao, a ma ia hana ana, ua lilo ka hooponopono i na aoao a elua ia Alenoho, he kuhi-

kuhi puuone, he kilo, he mea nana ouli. O keia kuhikuhi puuone, he mea pili ia Kapoho, he kaikunane no ka wahine a ko Kapoho kaikuahine, oia ke kumu i lawe ai oia a hooponopono. Ia hooponopono ana me ka malie, ua lilo ka malama a hanai ana i ka aoao o ke kane, ma ia mea ua lilo ka hanai ia Punahoa, he kapunawahine, oia ko Leleiwi makuahine, ua maikai kela hooponopono ana a ke kuhikuhi puuone. Ia lilo ana oia alii opio, ke hula nei no, ke haku nei ka inoa o nei alii. Ia koko no hapai hou o Kapoho i ka lua o ka laua mau keiki. O ka hele ia a piha na malama eha, ono ae la ke alii i ka opihi kau pali o Hopoe, he ono i ka puholo, he ono okoa no hoi i ka hoopahole maka. A hui mai me ka limu kohu o ka lae o Kalipalu, he mea ole ua makaukau keia mau ono o ke alii. He loihi keia kii ana mai Hilo aku a hiki i Hopoe, a me ka lae o Kalipalu, he mea ole nae ia loa i ka ono o ke alii.

I ka hui ana o keia mau ono o ke alii, hele kela a kaukenio kaua mea o ka ono. Ua ai ke alii me na hoaai, ua ai a lawa a pau ae la keia ono o ke alii. O ka hele ia o keia opu o ke alii a nui loa, o ka hele ia a piha na malama eono, ono hou ae la ke alii wahine i ka oopu ai lehua o uka o Kaiweki, o ka oopu mai no, o na laupahole mai no a me na opae kahuli mai no.

Ua makaukau keia mau ono o ke alii, ua pulehu ka oopu, ua koala ka oopu. O ka opae hoi me ke pahole, ono kela ke ai iho; ua ai a lawa. O ka hana no a Leleiwi o ka lawaia no, he huki heenehu ka lawaia, he pahoe malau no hoi. O na i-a maa mau no ia i ko Hilo poe mai kahiko loa mai. O ka hele ia a puni keia opu o ke alii, o ka hele ia a hanau, o ka la i hanau ai i o Mohalu, o ka malama i hanau ai i o Kaulua.

I hanau ae ka hana, he keikikane, lilo ka hoomaemae ana i na alii a me na kupuna Moku piko kani ka pahu. A pau na la kapu, kapaia ka inoa o ke alii o Puakoolau, lilo ka hanai o keia keiki ia Alenoho, ke kahuna. Ke pii mai nei ka ui o keia alii opio he like me ke Ahi Kaa o ka ula o mawaho o ka hale. O ka hana mau no a na alii o ka haku i ka inoa o ua alii opio la. O ka hana mau no a Leleiwi o ka lawaia no, o ka huki hee-nehu, ka i-a kaulana o Hilo. He manawa loihi ka noho ana o Kapoho aole he hapai iki o ke alii a hala he mau makahiki he umi a oi, o ka hele ia o kela mau alii a nunui a kanaka makua. Iloko o umi makahiki a oi, ua hoomaka e no na alii opio i ka laua hana o ka mahiai, o ka laua wahi e pii ai me na makaainana, a ia iuka o Kaumana he loihi ka pii ana. O ka hele ia a nui loa ua mau alii nei, o ka mahiai wale no ka laua hana nui, o ka hele ia a pala ka ai i waena kaua mea o ka nui o ka ai. O ka hele ia a piha na makahiki he umi kumamalima, o ka hapai ole ana o Kapoho, a i ka umi kumamaono, hapai hou o Kapoho i ke kolu o kana mau keiki.

I ka piha ana o na malama eono, ono aela ke alii wahine i kaomaka, ka i-a kaulana o Hilo. Nona keia hooheno, pepe omaka, pa i ka paakai, ua ui kela, he manawa ole ua loaa ka ono a ke alii, ua lawalu, ua koala, holu ke kai ono keia. Ua hoolawa ia ka ono me na hoa ai o ke alii.

O ka hele ia a piha ka ewalu malama, ono hou aela ke alii i ka opae kahuli o Ihukake, aia ia wahi iuka o Puumoi, he loa no ke kii ana, aka he mea ole loa ia i ka ono a ke alii, e au, e wiki. Ua loaa mai la me na lau pohole, kikawaio, he ono ia ke ai iho, ma'u ka houpo. Ua ai a lawa, me na hoa ai, ke hula nei i ka inoa o na alii, ke halakau mai nei me na kaikamahine alii. Aole i pau.

Mawaena o na luna aupuni o Maui i helu ia no ka hoopau, oia no ka lunakanawai kaapuni o Maui a me ekolu a eha mau lunakanawai apana. No ka mea, ua hoike maopopo lakou i ko lakou anee alii, aole ma ka hooku kaokoa ana mai ia lakou, aka, ma ke komo pu e hoolana i na manao no ka hoihoi ia ae o ke alii ma ka nohoalii.