Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 51, 23 December 1893 — HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahine Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI. KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei. [ARTICLE]

HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahine Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI. KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua–kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLE I KA NANI A ME KA UI O HAWAII.

Ua pehia e ka ua kanilehua, a o ka hele ia a piha na malama he umi ono hou ae la ke alii i ka hee pali o ka lae o Keokea. He mea ole, ua loaa mai la ka hee pali, a ia hoi ana mai o ka mea nana i kii, ua nui loa ka hee kau pali.

I hoi mai ka hana, ua moa ka ulu pulehu, a o ka makikoe mai la no ia a pau ka alualu, kaka a wali, unuhi mai oe i ka ikoi o ka ulu a hahao aku ka hee pali iloko a loihi ka waiho ana iloko o ka ulu, ua moa, a o ka ai iho la no ia, e nahu pu ai me ka ulu. O ka hele ia a piha na malama he umikumamakahi, a i ka la mua o ka umikumamalua, i ka po i o Kaloapau, a i ka malama i o Hinaieleele, ua ka ua koko, kui ka hekili, olapa ka uwila, nei ke olai, a kahe ka wai. I hanau ae ka hana he keikikane, a ua lilo ka hoomaemae ana o ke alii opio i na alii a me na kupuna. O ka hele ia a piha na la kapu heiau he umi, mokapiko, kani ka pahu. E na makamaka heluhelu o keia moolelo, he mea maa mau na na makua a me na kupuna ka hanai i na keiki. O na keiki mua o keia ohana ua hoohiki paa laua, ina e hanau hou mai ko laua makuahine i na keiki hope, aole laua e ae ana na hai e hanai i ko laua mau pokii, na laua ponoi no e hanai. Nolaila, ke ike ae la kakou i ka manao o keia mau alii, ua kokua ia keia manao o laua e Alenoho, ke kilo, ua lohe na alii a pau i keia manao, oia ka moolelo o keia kaao, he ui keia mau keiki, ua like me ka ula o ke ahi ka ula o ko laua mau ili. O ka hele ia a pau ka hoomaemae ana o ke keiki, ua kapa ia ka inoa o ke alii opio o Puakanakamaikai, lilo ka hanai ana ia Puakaunaoa, keiki hiapo. Ua hanai ia keia keiki e kona kaikuaana, aia ka hale alii o keia poe i noho ai i Mokuola, aia i kai ae o Waiakea, he moku aia iloko o ke kai, he kapu kela wahi i ka wa e noho ana keia mau alii, a o ke kanaka e hele ana ma ka ae one he make wale no a o ka waa e holo ana a kokoke ma Mokuola, he make wale no. O kahi i pana ai keia wahi o Mokuola, he pohaku aia iloko o ke kai, he pohaku ulaula, a mailaila mai i loaa mai ai keia inoa ma kela mokupuni. O Mokuola oia a hiki i keia wa.

Ua hanai ia o Puakanakamaikai e kona kaikuaana me he kanaka makua la. Ia koko no hapai hou o Kapoho, a o ka hele ia a piha na malama eha, ono hou ae la ke alii i ka anae o Waiakea a me Waiakaea, Puna, aia i kai o Kula, he mea ole ua loaa keia mau ono a ke alii. Ua lawalu ia kekahi anae, a ua ai waha ia kekahi. Ua lawa ka ono o ke alii a me na hoaai. O ka hele ia a piha na malama eono, ono hou ke alii i ka opule moe one o Kalapana, a me na aholehole momona o Waiakolea, he loa keia wahi mai Hilo aku a hiki i Puna, aka hoi, o ka ono a ke alii he mea ole ia loa, e ola ana no ka opule, e hanu ana no iloko o ka limu pakaiea, a o ka aholehole e oni ana no, ua owiliia i ka limukala o ka loko, aole i aui ae ka la oloio ana o Punanaio, ke kukini oia mau la, oia hiki ana mai no o ka i-a a o ka unahi ia iho la no ia. O ka hele ia a piha na malama ewalu, ono hou ae la ke alii i ke ku-mu o kai o Puhi, a me ka olali o kai o Papai, o keia wahi kahi i uhau ia ai ke poo o Kamehameha I

ka hoe e ka poe lawaia a puka ai ke kanawai he Mamalahoa, he mea ole ka loa oia wahi i ka ono o ke alii, a ua loaa mai la keia mau ono, ua ai a lawa, a koe na na hoaai. O ka hele ia a piha na malama he umikumamalua, he la hoopoluluhi keia, o Hoaka oia ka la i hanau ai ka mea nona keia hooheno, ka ui kaili puuwai, ke o mai nei na lapa uwila o ka lani, he ua koko ke nihi ae la mauka o Mokaulele, ke hoonakulu mai la ka leo o ka hekili pamalo, pouli ka aina i ka ua awa, a e hoike mai ana he alii nui a hoea mai. Ma ka auinala o ka la mua o ka la umikumamakolu, oia ka la i puka mai ai ka mea nona keia moolelo kaulana o ka wa kahiko. Ua hoike mai ka lani i ka paulehia, ua maikai ke ola o ka makuahine i ka wa i hanau ae ai o keia keiki. I hanau ae ka hana he kaikamahine, ua lilo koke no ka hoomaemae ana i na alii, kani ka pahu, holo ke kao, o ka hele ia a paa na la kapu heiau a hala na la he umi mokapiko, kapaia ka inoa o Puakaohelo, lilo ka hanai o keia kaikamahine ia Puakoolau, e like me ka mea i hoike ia maluna, na laua no e hanai i ko laua mau pokii. Ia manawa a lakou e noho nei, ua lawe na kahu hanai o keia mau alii hope i ke kapu alii kiekie, a o na mua hoi, ua lawe laua i ke kapu haahaa loa ma ko laua lilo ana i mau kahu hanai. Ua hoihoi loa ia na alii opio i kai o Mokuola, ilaila ka hale alii. Oia noho aku o lakou nei a nui ua hanai a laua nei, o Puakanakamaikai, he ui, ua like kona ili me ka hua o ka alani ka memele, he pali ke kua, mahina ke alo i kau a mea o ka maikai, ua lilo ka malamalama o Kolau hale o ka Ula i mea ole i ka ili o keia keiki, he mea nui ka nani o keia mau keiki ia Hilo a puni. Pela no hoi ka mea nona keia moolelo o Puakaohelo ka nani oi kelakela o Kauai, ua like ka ula o kona ili me ka niu pala ula wena, he nani ma ke kua he nani ma ke alo, o ka ula o kona ili, oia no ke kukui o ko laua hale i ka po a me ke ao, e pio mau ana ke anuenue iluna o na hale o ia mau alii nei i ka po a me ke ao, a e ua mau ana ka ua koko, a he hoailona hoi ia o na lii kiekie o ka aina.

Ua ike ae la kakou i ka ui o keia mau alii, o ko laua nani, oia ke kukui o ka hale e noho ai i ka po a me ke ao, he kuhihewa ka mea e hele ana ma ke one o Waiolama ke huli ae ke alo i kai o Mokuola e nana ai, ua manao oia ua pau na hale o na keikialii i ke ahi, i kau a mea o ka ula wena maoli mai o luna o kaupoku, he puiwa ka mea akahi a ike i keia mea hou. O ka poe o Hilo iho, ua kamaaina lakou i kela mea, a ina no Puna mai ke kanaka, aole e nele ana ke kuhihewa. Oia iho la na hooheno ana ma keia wahi. O ka hana mau no a na kahu hanai, o ka pii i ka mahiai i na wanaao a pau a he loihi hoi kahi e pii ai, aia iuka o Kaumana, aia i na puu o Halai o uka aku, aka, o ia loa he mea ole wale no ia ia laua nei, no ka mea, o ka laua hana ike ia o ka mahiai. E hoomau aku kakou ia laua e pii mau ana i ka mahiai i na wanaao a pau me ka manao ole ae he hana ko hope o kauhale. E huli ae kakou e nana i na lii opio e hiamoe ana. Ia laua e hiamoe ana, ua ike mua no o Puakanakamaikai, ua hana na kahu hanai o laua iuka i ka mahiai, mamua aku o ka pii ana ae o ko laua nui a me ka nani oi kelakela i palua ia i ka nani o na mea a pau, ua komo no ka hoohihi iloko o laua no kekahi a me kekahi o laua. He mea oiaio kela e ka mea heluhelu, oiai na opua e ku kiai ole ia ana. Nawai hoi ka ole, o ka wai olu ka hoi ia o ke kanaka, o ka puni kauoha a na lii, ua pono. Ua lia mau na lii opio ia laua iho, aole nae laua i ai i ka hua i papaia, o ka lia wale no i keia wa a me kela wa, aole no he kii mai o kahi i kekahi, pela no laua a elua, aka ua hele nae ka puuwai a haale i ke pili. Hoomanao ae la ka mea e kakau nei i keia wahi hooheno, a oia keia: No ka po mahina ke aloha, I ka halialia ana mai, Kuhi au o ka hau kolonahe, Halihali aala o ka uka, Mauka aku au me iala, Me ke onaona pua kamila, I noho a nohea i ke anu, Wai huihui o kanahele, O iala ka'u e lia nei, I ka po lailai anoano, Homai, homai ke aloha, I hoa no ka wa inea, O ke aha ka hana a kaopua, E ano mai la i ka lai, Me he mea ala e hea mai ana, E hoi maua e pili. E na hoa, ua loihi loa ka'u wahi hooheno i kanaenae ae la. O ka hele ia a piha loa ia ko laua mau puuwai i ka pana mau i ka ua o ke koii mau. I kekahi wanaao, ala ae nei o Puakanakamaikai a nana ae la aole kona kahuhanai, ma-

nao ae la ia ua hala no paha na kahuhanai o maua a elua, e kii paha wau i kai ala pa huihui. Makau mai la wau o loaa mai maua i na kahu hanai o maua papapau maua i ke ahi, a haule hou iho la no oia hiamoe. O Puakaohelo, aia no ia ke hiamoe la, aole he onioni ae, ua kaia loa ia e ka hiamoe nui. Me ka eleu nui o Puakanakamaikai i ala ae ai a kaulona aku la ke alahele ma kahi o kona kaikuahine e luakaha pu ana me Niolopua i ka moeuhane, me ka ike ole ae i ae o kunane ke naue mai nei e kaana pu i ka hana a ka puuwai e loku ana i ka iwihilo. Ia uhai ana aku o Puakanakamaikai me ka naau i piha ia me ka haalulu, no ka mea, ua manao ia, ina paha wau e hoala ana ia kuahine e huhu mai ana paha oia ia'u, a neenee aku la ia a ma ke poo o kona kaikuahine a honi iho la i ke ala o kona kaikuahine e mapu ae nei imua o kona alo, puili ae la ia i kona mau lima a honi iho la i ke kapa o kona kaikuahine oiai e hiamoe ana ua pulou i ke kapa, a o ka ia nei hana wale no ia o ka hamo mawaho o ke kapa me ka hoala ole ae, ua eha loa ia o Puakanakamaikai i ke aloha i kona kaikuahine me ka launa ole, i ke ala wale no eha loko o ke kanaka. Hoomanao ae la ka mea kakau i keia hooheno o na lii: Noenoe lehua kanaka o ke kaunaoa, Polenalena ha iluna o ke kukui E uiki kahi ana oia wale no i newa, Ae ka maka oia hoi kekahi Ua mapu nae ka hanu i ke kupukupu Iho i ke kula honi mai kai o Ewa U ke kupa o Puuloa, heaha nei—e He—aloha—e—he aloha moe lawalu na ka houpo I ke ala wale no hihina au—a––