Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXII, Number 52, 30 December 1893 — HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahine Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua—kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei. [ARTICLE]

HE KAAO HOONAUE PUUWAI NO PUAKAOHELO KE Kaikamahine Alii. KA Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai. NANA I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI KA Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua—kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLE I KA NANI A ME KA UI O HAWAII.

O ia noho o Puakanakamaikai a o ka hiki ole ke hoala i ke kaikuahine, manao ae la ia e hoi ma kona wahi e lolii ai, ku ae la ia a hoi aku la me na wawae kaumaha i ke aloha i ke kaikamahine, hoi aku la ia a ma kona wahi aole he hiamoe, no ka mea, ke owaowaka mai la kai ao, a ua ala wale aku la no keia malamalama. Ia wa, ua hele aku la keia a mawaho o ko iala wahi e hiamoe ana, walaau ae la keia, no ko ianei manao e ala ae ana ke kaikuahine mai ka hiamoe ae. O ka hele ia a puka ka la a kiekie, ala mai la o Puakaohelo ka ui hao kila, ua hele a nohenohea lua. A ua hoomanao ae la ka mea kakau i keia wahi hooheno kahiko a na alii. He oki na ka hau opua o Kalena, Ku i ka hono Lihue newa na pua e He aloha e Aloha ka pua lena o ua Koolau la. O ka lana wale iho no i kanoenoe a. O ia noho o ua mau alii nei a hiki i ka manawa e ai ai laua, hoi aku la ke kaikunane ma kona hale, a o Puakaohelo hoi i kona hale e ai ai. Ma keia wahi e hoakaka aku au imua o ka poe heluhelu. O ka laua mau mea e ai ai, ua hoomakaukau mua no na kahu hanai o ua mau alii nei mamua o ko laua pii ana i ka mahiai, oia no ka laua mea e ai ai, i ko laua ai ana a maona, puka aku la laua a holoholo mawaho o ko laua mau hale no ka pau ole o ka manao o ke kaikunane. Hoopuka aku la oia imua o kona kaikuahine. Ilaila aka au i ka wanaao nei. I mai la ke kaikuahine, hoopunipuni oe, aole au he hoopunipuni, no ke aha la hoi ko mea i hoala ole iho ai ia'u, makau mai hoi au ia oe o huhu mai oe ia'u. I aku la ke kaikuahine, heaha hoi ka mea e huhu ai, o oe no hoi kena o kunane. I keia wa a laua e kamailio nei, ke kupono ae la ka la, ke kokoke

mai la ka wa e hoi mai ai na kahu hanai o laua nei mai ka mahiai mai, he loa ke ala e hoi mai ai laua nei mai uka mai o Kaumana. O ko laua maa mau o ka holoholo mawaho o na hale o lakou, o ka hele ia a ka wa e hoi mai ai, hoi mai la na kahu hanai o laua nei, o ka hele aku la no ia i ka uluulu makai aku o Mokuola, he upena no kekahi o laua a pela no hoi kekahi. I hoi mai ka hana, aole no hoi he i-a a kana mai, ua pulehu a ua koala ia kekahi, ua nuu iho la a pau i ka maona, ua hoonanea wale iho la no lakou nei ia koena la. O ka hele ia a ahiahi, hoi aku la o Puakaunaoa me kana hanai i ko laua hale, a pela no hoi o Puakoolau me kana hanai i ko laua hale, ala aku la a hiki i ka hiamoe ana o laua nei, a pela no hoi laua la. O ka hele ia a hiki i ka wanaao e like me ka mea maa mau i na kahu hanai ka pii i ka mahiai. Ia wanaao ae, ala ae la laua a pii i ka mahiai. I ka wa a laua la e pii ala, e ala ana no o Puakanakamaikai me ka ike ole mai o Puakauao ke ala nei kana hanai, i loa no a hala aku la laua la, o ko ianei puka aku la no ia iwaho e nana ai, i nana aku auanei ka hana oia nei, o ukaukoe ana laua la. O koi ala miki aku la no ia i kahi o ke kaikuahine, me ka naau mama o ka manao i ka puuwai o ke alii kane, o ia hele ko ianei a komo i ka hale, i kiei iho ka hana e moe ana no kela. Ia wa, lalau iho la keia a hoala ae la. E kuahine e, e kuahine, e ala eia ko kunane.

Me he mohala ana no ka hee, ka mohala o na maka mohaha o ua ui la, i nana ae ka hana e moani iho ana ke ala onaona o ke kaikunane, pela no hoi ke kaikuahine, he ala onaona waianuhea, a i kaakaa ae ka hana o na maka o Puakaohelo, ike ae la ia he mea e ka hauoli, i ae la, ia e kunane, heaha kou manao i kii mai nei au ia oe. E aha wahi a ke kaikuahine. I kii mai nei au ia oe e hoi kaua i ko maua hale e hooko ai i kuu iini ia oe. O ia paha, heaha hoi auanei ka hewa. Auhea na makani, ua hala ka puulena aia i Puna, ua pono. O ka puka ae la no ia o laua nei a kahi moe o ke kaikunane. O keia hoomaka ana o laua e hana i ka hewa, he mau mea hou wale no laua aole kekahi o laua i ako i ka pua, akahi no a ako, pehea la laua e ako ai. E waiho kakou i na alii opio e ako pua ana, a e huli ae kakou a nana i ke kulana o na makua a me ko laua wahi i hanau ai. O Kapoho, no Puna ia aliiwahine, elua wale no laua a ko laua mau makua, ua loaa mai ka puhaka mai o Keahakea k. a me Puukea w. na laua mai keia mau alii, a o ka hiapo o Pohakuolekia, he keiki kane, a o Kapoho w He kupua keia ohana, o na kamaaina o Puna, ua ike kela poe ia Pohakuolekia, aia iluna o na pali o Kapoho, he pohaku. Penei kona wahi moolelo uuku. Ia Kalaikini e hele ana e wahi i na kupua o Hawaii nei, o ka mua, ka hio i Pakini, i Kau, Hawaii. O keia ka elua, iaia i hoomaka ai e eli i keia pohaku mai kakahiaka a aui ka la, ua pololi kanaka a hoi e ai, o ka hemo wale ae no koe a ku ana i ka pali, hoi e ua alii nei e ai.

Ia wa ike mai nei ka wahine ma kela aoao mai o ka pali e hemo ana ke kane, o ko laua hemo pu no ia, a ua kahea aku ka wahine oia o Pohakuohanalei. E Pohakaolekia e— onia i paa, ia wa, e oni iho ana kela a o ka paa no ia, i hoi mai ka hana o Kalaikini e eli hou, o i noke a po ka la, aohe he mea a hemo iki, a oia kela e ku nei a hiki i keia wa. Oia iho la kahi moolelo no laua nei me kona kaikuahine Kapoho. E hoi ae kakou a e nana i ka moolelo o Leleiwi, no Hilo no ia, a o kona makuakane o Waiakea, a o kona makuahine o Punahoa, na laua mai na keiki eha, a nana mai o Leleiwi. He poe alii wale no lakou a pau, a oia iho la ko lakou moolelo. E hoi ae kakou e kamailio no na alii opio, ua pau aku la paha ka laua ako pua ana. Ae ua pau io no, aia laua iwaho kahi i noho ai e like me ko laua ano mau o ka holoholo mawaho o ka lanai o ka hale. O ka hele ia a aui ka la hoi mai la na kahu hanai mai uka mai, a o ka laua hana mau no ka hele i ka lawaia upena uluulu, i hoi mai ka hana, aole no hoi he ia a kana mai. O ka hana mau a na kahu hanai, o ke a'o i ka oo ihe me na hanai, ua hele ua mau keikialii nei a lehia i ka oo ihe, kaka laau a me na mea a pau. O ia nanea a po, hoi no lakou nei hiamoe, o ia moe a wanaao, ala ae la no laua pii no, a o ka hana mau no a na hanai o ko laua hana maa mau no. O ia hana aku a hala he malama, a ua ai iho la laua i ka apo i ka mea maneo. E o'u mau hoa heluhelu o keia nanea, e hoomanawanui iho ka ono a oili hou aku me na kuhinia o ka naau ke heluhelu iho. Oi ike ole na kahu hanai i ka hewa o na hanai a laua, a ike maoli ma ka helehelana o na lii opio, i

aku o Puakaunaoa ia Puakoolau, auhea oe. Ea, eia kuu manao imua o oukou, i noho kakou ma keia mua aku a ike kau hanai i ka'u hanai a me oe no hoi, aole olua e noho koke mai, ma Hawaii nei, Maui, Molokai, Lanai, Oahu, Kauai, Niihau, Kaula, a ina e lohe au aia olua ma na mokupuni i papa ia aku la, alaila, e kii aku no au e kipaku ia olua mai na wahi a pau a olua e noho ai, a i noho olua i Oahu e kii aku ana no au e kipaku ia olua, a i paakiki olua, alaila, he make wale no ka hope, a pela no ina olua e holo i ka moana a make olua i ka ai, a manao e pae i Niihau, a lohe au aia olua ilaila, o ka'u hana no ke kipaku, aia no ko olua pono o ke kaawale loa mai keia mau mokupuni aku, alaila, hala ke kanawai mawaho, a pela no hoi au me ka'u hanai. Pela no hoi oe e hana ai ia'u a me ka'u hanai, o ke kipaku ia maua a hiki i ka nalowale ana mai na maka aku o kaua, a i manao oe Kaula kahi e noho ai, mai noho oe ilaila me kau hanai, o lono no au kii aku no au ia olua e kipaku aku. Oia ke kanawai paa mawaena ou a me kau hanai, pela no hoi au ina na ka'u hanai ke kii i ka'u hanai, hele no hoi maua. O Kuaihelani ka aina kahi hiki ole ke hele aku a ke hoi mai, no ka mea, ua hanai ae nei kaua i na hanai a kaua a nui a kanaka maikai, a wahine maikai, pali ke kua mahina ke alo, aole he mea e like ai, o olua wale no ma Hawaii a puni, a hooki iho la o Puakaunaoa i kana olelo. Ia lohe ana o na opua, ua ike ia ka paha ka laua hana e na kahu hanai o laua, ae mai ke kaikamahine, ae, i hewa no hoi paha ia oe i ko ai ana i ka hua o ka laau i papaia mai. Ina pela, eia ka'u hana mua, o ka wawahi i na auwaa mai ka lae o Leleiwi a ka lae o Makahakalua, a ia manawa, e nee aku ana ua alii opio nei i ka wawahi i na waa mai na alii a na makaainana, ka wahi ana mai ka waa nui a ka waa iki, pau loa aohe mea koe, aole nae he ike ia o ka mea nana i wawahi i na waa. Ua pau pu me na malau o ko lakou makuakane i ka nahaha. E na hoa heluhelu, ua ike ae la kakou i ka hana a ke keikialii, no ka manao no e loaa ana laua i na kahu hanai o laua. E huli ae kakou a nana i na hana hou a ua alii opio kolohe nei, kohu enuhe ke panau. Mahope iho o ka pau ana o keia mea, i ka po o Kane, a ia po hana hou ke keikialii ia hana ana, i ka wa o na huhui mauka, o ka hora 12 paha ia i keia wa, aia ae la ua alii opio nei a malalo o ko moa kane a lakou nei, ohiu ae la i na wawae o ka moa a oo ae la ka moa, pela mau keia e hana ai i kumu e kani ai ka moa, o ka inoa o ua moa nei o Lepeamoa, he moa kupua keia. Ma ia nana ana, aia ae la na kahu hanai a hoomakaukau no ka pii ana i ka mahiai e like me ka mea maa mau ia laua. Ia hala ana aku o laua la, o ko ianei miki koke aku la no ia ma kahi o ke kaikamahine a lawe mai la i ko laua hale, e like me ka mea maa mau ia laua.

E waiho kakou ia laua e u ako pua pikake ana, a na ke au o ka manawa e hoike mai i ko laua hewa nui. E huli ae kakou e nana i na kahu hanai, ia laua i hiki ai iwaena mahiai, aole he ao ae, hoa aku la laua i ke ahi ma hai o ka mala, a oi mahiai aku aole he mea a ao ae, i mai kekahi i kekahi, e, eia no ka paha kaua i ka po okoa, ae paha hoi, hao hoi ke kani a ka moa o keia wanaao, ke hele mai la ke anu huihui o ke kehau o ka wanaao, e uhai kaua e olala ahi, anu mai la, ae, e aho ia. O ko laua hoi aku la no ia a kahi o ke ahi a olala aku la, mehana mai la ke alo a anu mai la ke kua, a o ia nanea i ka olala i ke ahi a o ka mania mai la no ia, a haule aku la hiamoe, a i puoho ae ka hana ua kiekie ka la iluna. I ako o Puakaunaoa ia Puakoolau, e uhoi kau, ae, e uhoi kaua ua awakea, hopu aku la kekahi o laua i na wahi oo a laua, a lalau aku la kahi o laua i na huhui kalo a me ke kihene uala, a hoi mai la laua a ke alanui, pane aku la o Puakaunaoa ia Puakoolau: Ko hoi nei kaua i kai, haupu wale mai nei no au i na hanai a kaua, ua kau e wale mai la no ia'u na kahoaka o na hanai a kaua, ke ako pua la, oia hoi, ua hana i ka hewa, pane mai o Puakoolau: Ua lohe olua i ka'u i hoike aku ai ia kakou mamua, ina ua kii ka'u hanai i kau hanai, alaila, o maua ke hele, a ina o kau o olua ke hele. Aia keia wahi a laua nei e kamailio nei ma ka aoao ma Puna o na puu o Malai, he oioina ia aia ilaila kahi i noho ai kamailio ai. Aole i pau.