Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 6, 10 February 1894 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA.

BUKE XXX111. HELU6. HONOLULU, POAONO, FEBERUARI 10, 1894.

NA HELU A PAU, 2480

 

HOOLAHA LOIO.

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI NO KA LEHULEHU

A HE

AGENA HAAWI PALAPALA MARE

Mahukona, Kohala, Hawaii.  2378-1v

 

W. R. KAKELA

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

He luna hooiaio palapala. 2370

 

ANTONE ROSA

(AKONI)

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

Luna hooiaio palapala.

I leta a Hana ma Alanu Kaahumanu 2970

 

ALLEN & ROBINSON,

Na mea kuai papa o na ano a pau. E loaa no ma ka Uwapo o Pakaka, Honolulu, make kumukuai makepono loa, no ka pomaikai o ka lehulehu e makemake ana e ku kula hela.  E kipa mai a e ike kumaka.  2396 –q

 

E. G. HITCHCOCK,

(AIKUE HIKIKOKI.)

Loio a Kokua ma na mea a pau e pili ana ma ke Kanawai.

Oihia no na bila aie me ka awiwi.  Hilo, Hawaii.  2370

 

WILDER & CO,, (WAILA Ma.

Mea Kuai Papa a me na Lako kukulu haie o na ano a pau, a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

 

Kihi o Alanue Moiwahine me Papa.  2396-q.

 

JAMES M. MONSARRAT,

@@@

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

He luna Hooiaio Palapala.

E hana ia no na Palapala kuai, Palapala hoolimalima, a me na Palapala Pili Kanakai e ae ma ka olelo Hawaii.  Dala no ka hoale ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

 

Koena Hana:  Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka Halewai, alanui Ka@pa.  2370.

 

J. HOPP & CO.,

NA POE HANA MA NA LAKO

HALE O NA ANO A PAU!

Hana Moe, Na Uluna Pulu, Etc.

Noho no ka Hoolimalima ana, ua Lako Hale me ke kumuhuai emi.  Honolulu.  2396-q

 

J. T. WATERHOUSE,

(WALAKAHAUKI.)

HALEKAI O NA LOLE NANI PANIO!

LAKOHAO.

NA LAKO HANA MAHIKO,

A pela aku he nui wale.

Alanui Moiwahine,  Honolulu.  2396-q

 

UA NALOWALE.

Ua Nalowale aku kekahi lio eleele hueio loihi mai ka hale noho aku o Dr. Hy@@ ma ke alanui Beritania, i ka la 2 o Augate nei.  Ina o ka mea a mau mea paha e hoihoi ae ana ma ka lina o ka mea nona ka ino malalo ia nei, e loaa no iaia ka uku makana.  @@-tf  Walter C. Weedon.

 

HOOLAHA

I KA POE HELE I KE KIOWAI O WAIAKEAKUA, MANOA.

O na poe a pau e makemake ana e hele i ke Kiowai o Waiakeakua ma Manoa, ke hoopalapala aku nei e pono e loaa mua ia lakou ka keia mai ka mea nona ka inoa malalo iho nei.  @@ mea a pau e komo hewa ana ma ia wahi @@ @ ae ole ia e hoopiila no ma ke Kanawai.  James H. Boyd 

 

Me ke Keena Aina, Hala Aha Hookolokolo.  @@@ Iune 17, 1893.  2447-tf

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

Elawe no makou i na dala hoomoe ma ka hoale ana ma ko makou Banako Malama Dala malalo o keia mau kumu:

 

Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na iaia Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupahee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, anai ka wa aku o ka lawe la ana mai o ke dala, e waiho ia ke dala hoomoe i ekolu mahina, a @@a waihola paha ke dala a hala na malama ekolu i ka wa e hooponopono ia ai na helu.  Aole uku panee e heku ia maluna o na dala ha@@a no na la elua paha o ka mahina.

 

Aole uku panee e uku ia i na dala e lawe ia @@ maloko o ekolu mahina mai ka waaku o ka hoomoe ia ana mai.

 

He @ la mamua ae o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka ia kana mau dala, e hoike e mai i @ Banako, a e lawe pu ia mai ka buke hoahu dala i @ wa e kikoo ai.

 

Aole dala e uku ia, aia wale no ma ke kikoo ka mea naua i hoomoe mai i ke dala me ka @ we pu mai i ka buke hoahu dala.

 

I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku panee i uku ole ia mahina o na puu dala a pau e waiho ana me ka kikoo ole ia o helu ia ma ka aoao ka mea hoomoe dala mai i hala na malama ekolu, a ma ia wa aku e hui la me ke kumu paa mua.

 

O na puu dala hoomoe mai maluna, elima haneri dala, e lawe ia no mamuli o aelike ana.

 

E hamama ana ka Banako ma na ia a pau o ka hebedoma koe ua la Sabati a me ua la Kulaia.  Bihopa Ma.  Honolulu, Ian  2896-q.

 

HEE KAAO HOONAUE PUUWAI

NO

PUAKAOHELO

KE

KAIKAMAHINE ALII.

KA

UI OI KELAKEIA O KA NANI A ME KA MAIKAI.

NANA

I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI.

KA

 

UI I Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupu-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

Ke Kiowai kapu a me ka Mana Kupua e kiai ia ana e na Hono Alii he Umikumamalua; ua lilo ia mana i mea ole i ka Nani a me ka Ui o Hawaii.

 

Maanei o ua hoa heluhelu, e waiho kakou ia laua nei e nuu ana i ka momona o Molokai, a e huli ae kakou a nana aku ia Honokaapeape, oiai oia e noho ana i Kaanapali, ekolu ia a ko ianei noho ana ilaila e kali ana o ka loaa o ka waa e holo ai oia e imi i kana mea e huli nei, a haia ka eha o na la o ke kali ana, a ma ka lima o ka la, a ma ia kakahiaka, loaa iho la ka waa e holo ana i Molokai, no Kaluaaha.

 

Ia la no, holo aku la lakou nei, a ma ke ahiahi poeleele, pae aku ia lakou nei i kula.  A ma ia po iho no, lua hoolale ae ia ke kupunawahine ia Puakoolau, e aia e hoomakaukau no ka holo, i ka i ana aku:

 

Eia aku ka huli mahope o olua ia, ua pae mai nei i Molokai nei, e aia ae olua a haole aku ma ka olua huakai.

 

Ia manawa ia ala ae ai keia a kahea aku la i ka hanai,  E ia nei, e ala kaua no ka holo aku, na laua nei ke ala ala mai la hoi na kamaaina, heaha keia ala o ka po; e hoomakaukau ana maua e holo, ua loihi iho nei hoi ko kakou noho ana.

 

Ae, ua pono, wahi a ke kanaka, o kana ui hoi, ke hoonipo ala no ke aloha no ke aikane.

 

A makaukau ko lau nei holo, mau na iho o na ui.  O ka hapalua kela o ka po a laua nei e hoomakaukau nei, a i ka lana ana o ka waa i ke kai, o ko laua nei holo no ia, o ka hele ia a malamalamaua nalo ka aina, aia laua nei ewaena moana i kela wa, e hoomau ia laua e holo ana, a e huli ae kakou a nana aku ia Honokaapeape, ke kaula hoi e uhai nei mahope o na lii.

 

I ka wanaao ana e moe nei i Kaluaaha, pii aku la kela a luna o Lanikaula, ku keia nana, aohe he mea a lihi Ize aku, hiki keia iluna o Maunaloa, i nana aku ka hana i kai o ka lae o Kalaau, aohe he ku mai o ka punohu, a i nana aku ka hana o ianei i ka moana, ike aku la keia i ka punohu a me ka ua koko e uhi pae ana i ka ilikai, o ko ianei noho no ia la la a po, ia po a aoao, nana aku la oia i kana mea e huli nei ma kahi ana i ike mua ai, ua nalowale, a ua noho no keia e nana pono me ko ianei manao no ua hala ma na Koolau.  Hookahi pule o kona noho ana iluna o Maunaloa e hakilo pono i kahi i nalowale ai o kana mea e huli nei.

 

O ka manao o Puakoolau, o ka hookele loa no ma ka moana a hiki i Kauai, aole pela ka ikaika hoonee o kahi waa, o ka manao o ke kupunawahine o laua nei e pae ma na Koolau.

 

O ke kumu i ike ole ai o kahi makaula i ka waa, ua hoopili ia ka waa ma kula loa.

 

Ua manao ke kupunawahine e pae i Kualoa, no ka mea aia ilaila kona kaikaina a me ko lana kaikunane.

 

O ko laua nei hele no ia a pae ana i Kualoa, a e kamailio mau ana no hoi ke kupunawahine ma ka pepeiao o ka moopuna kane i kahi e pae ai ka waa.

 

Ia laua i pae aku ai, ua hala mua ka uhane o Punahoa e kamailio i kona mau kaikaina, ola o Nohohohoana a me ko laua kaikuanane oia o Paikauele.  Ei ae na haku o kakou a pae mai.  Na wai ia mau haku, wahi a ka ninau.

 

Na kakou no hoi, na ka’u keiki no hoi na Leleiwi.

 

Ahe.  Ua hoao wahine no ka ia?  I ninau mai ai laua la.

 

Ae, no Puna ka wahine no Kapoho.  O Kapoho no ka inoa o ia aliiwahine a na laua mai keia mau keiki.  He eha ko lakou nei nui, elua aku la i noho, a he elua mai nei i hele.

 

Heaha ke kumu o ka hele ana o keia mau alii?

 

I ka wa i hanau ai o keia mau keiki mai ka puhaka mai o Kapoho he keikikane o Puakaunaoa ka inoa, lilo ka hanai o ia moopuna ia’u, hauau mai ka lua lilo ia Alenoho.  O ka hele ia a nunui keia mau alii, ua hoohiki laua ina e hanau hou mai ko laua makuhine i na keiki hou, aole e lilo ia @@@@@@@@ i ko laua mau pokii, a i ka hanau ana mai o kekolu o ke keiki, ua lilo i ka hiapo ka hanai, a o ka ha o ke keiki he kaikamahine, a oia ae keia  la e hele mai nei, ua hanai no na kahu hanei a nui, a no ko laua ike i ka nani a me ka maikai o ka laua mau hanai, hana laua i kanawai, o ka hanai nana e kii i kahi o laua, o laua ke hele a hiki Kuaihelani i ka aina a ka poino i noho ai.  Oia ke kumu o ko laua nei hele ana mai nei la, ina hoi e hoea mai ana ka waa he wahi waa uuku, o laua ia, e pio ana ke anuenue, e ua ana ka ua koko, e ku ana ka punohu, o laua no ia, hookipaia mai na haku o kakou, o kahi waa o laua owau no ia.

 

O ka po ia o Kane, nona no ia ao ana ae.  O ka hele ia o kahi waa o ua mau alii opio nei a kau ana i ka aeone o Kapuhoulu, e noho aku ana na kupuna me ka makaukau i na mea ai, kani ka pahu a na kupuna o laua nei, a i nana aku ka hana i ke alii aukai, ua hele wale a eaea kai, me he mea la ua pau i ke ahi kahi waa o laua nei, ua noho laua nei me kahi kupuna o lakou, a he elua pule ko laua noho ana i Kualoa, auau na lii i ke kai lumalumai o Kualoa, a he maikai hoi ke ola kino o na lii.

 

E hoomau aku kakou ia laua la e nanea ana i ka olu kohai o Kualoa, a e huli ae hoi kakou e nana i ka makaula, oiai oia e noho ana i Molokai iluna o Maunaloa, a iaia e noho ana iluna o Maunaloa e ninau ana i ke akua ona, oia o Liaikapo ame Liaikeao.

 

Ua olelo mai na ukua ona, ua pae aia i Kualoa na alii, aia ke noho ia ilaila.  Aole nae e loaa ia oe ilaila, aia a ka aina i ka mole alaila loaa ia oe, ano kanalua no keia no ka loaa a me ka loaa ole, aka, he mea ole ia i ko ianei manao nokahele no e huli, ka mea a kona naau e lia mau ai.

 

I ka la i o Kupau, hiki aku la keia i kai o Kalaupapa, no ka hoolohelohe waa, no ka holo i Oahu, a o ia noho ko ia nei a hala elua po a me elua ao, a i ke kolu o ka la lohe aku la keia he waa e hoi ana i Oahu a o ko ianei hookokoke aku la no ia i kahi o ka waa, a ninau aku la, e holo ana ko olua waa ihea?

 

I Oahu.  Heaha kau ninau.

 

I ninau aku la hoi au ia olua i kahi o ko olua waa e holo ai.

 

He manao kou, wahi a na kanaka i ninau mai ai.

 

Ae, he manao ko’u e ae mai olua, owau kekahi e kau me olua.  Aole i pau.

 

 

YAN YU.

CHINA’S MINISTER TO THE UNITED STATES.

 

KO KINA KUHINA NOHO MA WASINETONA.

O ke kii maluna ae, oia no kii o ke Kuhina hou o Kina ma ke kulanakauhale poo aupuni o Wasinetona o kona inoa, o Yang Yu.  Ua hiki aku oia i Wasinetona, a ua waiho koke aku la i ka palapala keakea a ka Emepera o Kina o kue ana i kela kanawai kipako pake a Geary.

 

Aole oia he kanaka loihi ma ke kiekie, aka, he kino puipui kona a papalina poepoe.  He mau lihilihi maka uliuli ooi kona, a ke ulu hina wenawe la na umiumi ma na lehelehe luna, a he mau helehelena maopopo maoli o ka pake.

 

Ma kona kulana ma ka hanau alii ana, he mau wahi degere kakaikahi wale no ke kaawale mai ke alii aku a ua hele aku oia i Amerika Huipuia ma ke ano he elele i paulele loa ia e ka Emepera a i oi aku kona koikoi i ko kona mau mau ma ka oihana.

 

Ua ike nui i oia o na kamaaina keokeo o Kina, a e eo ai hoi iaia na mahalo ama a lakou no kona kiai eleu ana i ko lakou mau pomaikai i ka manawa o kela haunaele ma Wuhu, a ua kau ia oia ma ka papa naauao a luna aupuni manao akea.  He 82 ka nui o na kanaka i ukali pu aku iaia ma kana huakai oihana, a i ka pae ana i Kapalakiko, ua kaupaona ia ke koikoi o kona mau opeope a ua ike ia he 80 mau tona ke kaumaha.

 

O na wahine iloko o kana huakai, oia kona puali ponoi, elima mau wahine kaukaualii hookomo kapa a me kaua mau kaikamahine elua e awiwi mai la na la i ke oo ana, a malia o hoohehelo mua iho laua ma na anaina o Wasinetona, O Mrs. Yaung Yu, he kakaikahi loa kona ike ia, a i kulike ai me na maa o Kina, he noho ana hoomalu loa ia kona, e ai ana oia wale no, a aole poe makaikai kipa aku e ike iaia.

 

Ua kaalo iho no ma Honolulu nei keia Kuhina hou o Kina ma kona alanui e hele ana i ke kahua o kona hana i hookiekie ia ai ola, i kekahi o na malama waena o ka makahiki i hala aku la, a ua hoomaopopo kekahi poe lehulehu o keia kulanakau hale i kona wa i kopa mai ai a holo loa aku ai no Kapalakiko.

 

Ka Ili ana o ka mokuahi C R Bihopa.

 

Mr. Lunahooponopono;  Aloha oe:

 

E oluolu mai kaou ahonui i kela mau juaolelo e kau ae la maluna e hookomo iho ma kahi kaawale o kou mau kolamu i ike mai ai na hoa kanaka o kaua no na mea e pili ana i keia ulia poino.

 

Ma ka la 30 o Ianuari i hala aku ia, ua haalele aku la ka mokuahi Bihopa ia Honolulu a holo mai no kekahi mau awa o Kauai nei e like Kalihiwai a me Hanalei me ka piha ukana i manao ole ia e poino ana.

 

A ma kona alahele moana, ma ka po o ka la i hoike ia maluna, ua hiki ole i ke kapena ke ike pono i ke awa e komo ai i Nawiliwili, ua hala loa ka moku maluna me ka manao o ke kapena o Nawiliwili no keia wahi a ka moku e komo nei.  O ka manawa ia mawaena o ka hora 1 a me 2 o ka po, oiai nae kekahi sela kanaka Hawaii e ku ana ia ka hoe, me kona olelo aku i ke kapena e hoohuli i ka moku, aole nae i ae o ke kapena.  Aole i piha ka hapalua hora mahope iho oia manawa, popoi ana ka nalu ma kahi a ka moku e holo nei, i wa ke kapena i hoopaa iho ai i ka holo o ka moku, aole nae e hiki ke peki aku i hope, no ka mea, ua ikaika loa ka holo ana o ka moku a me ka loaa pu ana mai i ka nalu, ua holo pololei ka moku a kau ana iluna o kekahi apapa pohaku iuka no ka ihu, no ka mea, he wa kai nui la.  Ma ka hoomaopopo ana i ke akea mawaena o ka moku a me kahi o kanaka o uka e ku ai, aia no ia ma kahi o ka 4 a me 5 anana.

 

I ka ili ana o ka moku, aia no na kino ola a pau maluna o ka moku ia po, a hiki i ke ao ana, ua hookuu ia na sela e lele iuka ma ke kaula ka hookuukuu ia ana, ua holo aku kekahi sela miku e hai i ka lohe i ke kapena o ka Iwalani, a ua haalele hou oia i ke awa o Nawiliwili a holo hou i Honolulu e hai aku i keia poino i na ona moku. 

 

O ka nui o na ohua ma keia huakai poino a ka mokuahi Bihopa he 17, 4 hapahaole me 3 keiki, 3 keiki hapapake, 4 Hawaii maoli me 1 keiki, 2 Iapana.  Aole nae kekahi o lakou i poino mai na lima paahana o ka moku a i na ohua.

 

No Hanalei wale no keia poe ohua.  I ka pau pono ana o na ohua iuka o ka aina, ua kau aku maluna o ke kaa o Hon W H Rice a hoihoi ia aku ma kahi o na kamaaina.  O kekahi hapa o na ukana, ua pau i ka hue ia iuka a koe aku ka hapanui, a hiki i ka lilo ana i mea ole, a ua nui ke poho ma o ka makaala ole ia e hana i mau ipukukui ma ka lae o Nini oia kahi e hookomo aku ai i ka nuku o ke awa o Nawiliwili, e like me ko Kalaeloa a me na awa e ae o Maalaea, Makena a me Paukaa ma Hilo, Hawaii.  Na na ona moku ia e noonoo i ole e loaa hou i na ulia poina ma keia hope aku.

 

No ka mea, ua maa loa na moku o Kauai nei i ke komo wale mai i ka po me ka hana ole ia i mau ipukukui ma ka nuku o ke awa i alakai pololei ia na moku ke hookomo mai, i ole e hu hewa ma kahi e, e like ma keia Bihopa.  He hoakaka wale no nae ka Kiilau, na na ona moku no ka eke loihi.  J. K. Hoohuiaina.  Lihue, Kauai, Feb. 2, 1894.

 

HE MOOLELO HAWAII

Pane mai la o Davida Malo me ka waimaka e hiole ana no ke aloha i ke kumu, “Ea! Aole he mea e pono ai ke kumu la! Ua i mai nei o olohana a me Poki, ua hewa loa ka o Likeke no ka palapala ana i Amerika.”

 

Nana pakahi ae la oia la lakou a ekolu, aohe waimaka paa, alaila, i aku la o Malo ia Kaahumanu, “oia iho la ka hewa o Likeke la?”

 

Ae mai la kela; “ea.”

 

I hou mai ia o Malo, “Ka! Manomano no hoi ka naaupo o kanaka!  O ua mau haole la no kai olelo mai, he mea hewa ka pule, o ka palapala ka mea maikai, a ke hoahewa mai nei ka hoi lakou i ko Likeke palapala ana.”

 

I hou aku ia o Malo ia Kaahumanu, “pehea ia kou manao, ina e aihue ia kau puaa a minamina loa iho la oe no ka loaa ole, a hele mai la kekahi mea e a hai mai la ia oe, a loaa iho ia ua puaa new au, ke ninau aku nei au ia oe, owai ko laua mea i hewa?  o ka mea anei nana i aihue ko puaa?  o ka mea paha nana i hai mai?”

 

“I mai ia kela, “o ka mea i aihu ka hewa.”

 

I hou aku ia o Malo, “o oe no ka wahine a Kamehameha, ua kii mai nae o Kanihonui e moe me oe, a hai aku la o Luheluhe ia, ke ninau aku nei au ia oe, owai ko laua mea i pepehiia e Kamehameha, o Luheluhe anei?

 

I mai la kola, “o Kanihonui.”  aina hea o ka honua nei, kahi i hoahewa ia ai ka mea hai, a aponoia ka mea hewa?”

 

I mai la kela, “aole.”

 

I hou aku o Malo, “a no ke aha la e hoahewa ia ai o Likeke ka mea hai, a hoapono ia o kapena Pakala ka mea nana i hana hewa aku ia Likeke?”

 

Alaila, i mai la o Kaahumanu, “ua akaka loa, ua pono o Likeke a ua naaupo loa makou.”

 

Alaila, hele hou aku la o Kaahumanu, a hoakaka pono aku la i keia mau mea imua o na alii.

 

No keia mau mea, paa iho la ka manao o na alii e uwao ia Likeke.

 

I kahi la ae, hele mai la o kapena Pakala, Kanikela Poki, o Olohana, o Manuia, o Kekuanaoa a me Kauikeouli, he 14 ona mau makahiki ia wa, me ko lakou mau kapa gula a me na hoku o lakou, o na haole kuai kekaahi i hele mai me lakou.

 

I ko lakou ku ana mai imua o Kaahumanu, koi ikaika mai la o Manui me ka maka ukiuki e kii ia Likeke, a pela no hoi o Poku kona kaikunane hanauna a me Kanikela.

 

Hoole aku la o Kaahumanu me ka hoakaka ana aku i kela mau kumu pale koikoi, e ahewa ana ia kapena Pakala, a e apono ia Likeke me ka wiwo ole imua o Manuia ma.

 

A kala aku la oia ia kapena Pakala, a hookuu ia ka aha hookolokolo me ka maikai.

 

Pela iho la i hana ino ia ai na misionari e kekahi poe haole kalepa ma Hawaii nei ia mau la.

 

Ua nui ka naauao o kekahi mau kanaka Hawaii a ua nui no hoi ka hoino ia mai o na misionari.

 

Ina e loaa kekahi manao pono i kekahi kanaka Hawaii, a hoopuka aku la i na alii a apono ia, alaila manao ae ia no na haole kuai, no na misionari ia manao, a huhu koke mai la no ia lakou.

 

Ua lilo na misionari i mau onohi maka no na haole kuai, a me kekahi mau alii moku kalepa a manuwa hoi, aka aole he nui ka hoino ia e like ma mamua.

 

O ka pono o na misionari i ao mai i ko Hawaii nei, oia wale no ke kumu a me ka mole i mau ai ka aina no ko Hawaii nei, a hoea mai i keia mau la e panee nei.

 

KA PII ANA AE O KA LA O KA PONO.

Ia Biuamu ma Oahu, ua hooikaika nui loa oia i ke ao ame ke papa ana aku ia Liholiho, (oiai oia malaila ia mau la) aole e inu i ka rama, aole no i ae mai e huli i ka pono.  A ua pau pu iho la me na’lii a me na kanaka i ka inu rama.

 

Nui ke aloha o Binamu ia Liholiho, a ma Puuloa i hai mai ai oia i ka hoohiki pono ole imu o Binamu.

 

I ka la 7 o Ianuari, 1822, i ka ekolu hoi o ko Liholiho Kamehameha II.  nohoalii ana, i pai ia ai ka palapala pia-pa Hawaii, a ua lawe liilii ia mai kau wahi o ka olelo a ke Akua ma ia pai mua ia ana.

 

Mamua o ko Liholiho holo ana i Kahiki, ua ike na kanaka i ka heluhelu, a ua ike pu no hoi me Liholiho i ka heluhelu, a ua ike no oia i ka olelo a ke Akua, a ua mahui iki hoi ma kekahi mau mea pili i ka palapala haole a me ka olelo.

 

A i kona holo ana i Kahiki, ua kauoha mai oia e ao na kanaka a pau loa i ka palapala a hiki i kona wa e hoi mai ai.

 

A mahope iho e kona holo ana, ao nui iho la na kanaka i ka palapala a ua huli uuku mai kekahi poe alii a me kekahi poe makaainana i ka manaoio i ke Akua, a pule lakou, no ka mea, ua lohe akak ia ka Binamu a me Kakina hai ana mai i ka olelo a ke Akua.

 

A hoea mai la hoi kekahi masionari no Beritania i noho ma Polapola, o Mr. Eliki kona inoa a he mau kanaka Polapola kekahi i hele pu mai meia, a o lakou kekahi i kokua pu ia Kakina ma ma ka hai ana mai i ka olelo a ke Akua.

 

Ma ia manawa mai, a hiki i ka make ana o Kaimualii ke alii o Kauai, nui loa na kanaka i ao i ka palapala. 

 

Ma ia wa mai a hiki i ke kaua ana ma Kauai me Humehume ma, na mahuhua loa na alii a me na poe i pule@ i ka pono, ua nui ka @

 

No ka mea, ua ike pono na kanaka i ke ao ana a na misionari, ua pono ka lakou hana ana; a ua hooikaika nui na misionari i ke ao ana aku i na kanaka a me na alii ia manawa.

 

A i ka pae elua ana mai o na misionari, ua hoonohonoho ia na kumu ia wa ma na aina.  Ua nana aku na kanaka i ka na misionari hana ana me na hana maikai pu, ma ke kokua ana e like ma ka hiki i na kumu ia wa, aole kue o na kumu kekahi i kekahi, a ma ia ano no hoi i hilinai nui ai na alii a me na kanaka i ka na misionari mau ao ana.

 

Ma ia ano hana maikai a lakou, pela i nui ai ka poe i manaoio aku i ke Akua.

 

Pela no e pono ai kakou i keia wa, aole pono e kue kekahi kahunapule i kahi, a hoike ia mau auo kue imua o na kanaka (ma na nupepa) ma ke akea.  E i ae ka rula gula maluna o na maku misionari i hookumu ai no ko kakou pomaikai.

 

Ma ia manawa ka huli ana a hiki i ka hoi ana mai o Poki ma mai Beritania mai me na kino kupapau o Liholiho ma.

 

A he mau la iho hoi, hei mai la o Poki ma i na mea a lakou i ike ai me ka akena ana i na mea pono o ke Akua ana i ike ai ma Ladana: wahi ana, “I ko’u komo ana iloko o kekahi halepule nui malaila i kapaia o San Paulo, hewa no hoi i ka wai ua mea he lehulehu o na kanaka, maluna no hoi lakou, meha o loko o ka hale, a eehia wau i ak ike ana i ke ano o ko lakou hoomana ana i ke Akua,” a he nui aku kana mau kaena.

 

Ia manawa, huli nui na’lii a me na kanaka i ka pono.

 

Aka, huli no nae na alii a me na kanaka i ka pono ma ke kono wale no ka hapanui, a he kakaikahi ka poe i huli io o ma ka naau.

 

Ma ia manawa, i huli maopopo ai o Kaahumanu.  He paakiki loa oia a me ka haaheo i na la mua, a hiki no i kona noho kahu aupuni ana.  Aka, mahope iho, huli ae la oia ia ka pono, a pau ae la kona ano haaheo a me ka paakiki o kona manao hoomaloka.  Ua hoohuli aku no hoi o Keopuolani iaia i kona wa i huli ai i ka pono, aole nae i ae mai o Kaahumanu.

 

A i ka 1822, ae e huli oia, a puhi ia i ke ahi he mau kii laau akua he 102 ma ka la 11 o Augate, ma ke kauoha a Kaahumanu.  Aole i pau.