Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 7, 17 February 1894 — Page 1

Page PDF (1.59 MB)

This text was transcribed by:  Corey Hayes
This work is dedicated to:  May Akeka Saunders Bode

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELANO KA LAHUI HAWAII

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA.

BUKE XXXIII. HELU 7. HONOLULU, POANONO, FEBERUARI 17, 1894 NA HELU A PAU 2481

 

Hoolaha Loio

 

J. S. SMITHIES (KAMILA,)
NOTALI no ka LEHULEHU A HE
Agena Haawi Palapala Mare
Mahukona, Kohala, hawaii. 2378-1y

 

W. R. KAKELA, Loio a he Kokua ma ke Kanawai.
HE LUNA HOOIAIO PALAPALA. 2370

 

ANTONE ROSA, (AKONI.)
Loio a he Kokua ma ke Kanawai. 
LUNA HOOIAIO PALAPALA. 
Keena Hana ma Alanu Kaahumanu 2370

 

ALLEN & ROBINSON,
            NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU E loaa no ma ka Uwapo o Pakaka, Honolulu, ma ke kumukuai makepono loa, no ka pomaikai o ka lehulehu e makemake ana e kukulu hale.  E kipa mai a e ike kumaka. 2396-q

 

E. G. HITCHCOCK, (AIKUE HIKIKOKI.): 
Loio a Kokua ma na mea a pau e pili ana ma ke Kanawai. 
E OHIIA NO NA BILA AIE ME KA AWIWI
Hilo, Hawaii 2370

 

WILDER & CO., (WAILA MA.
            Mea Kuai Papa a me na Lako kukulu hale o na ano a pau, a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

Kihio Alanui Moiwahine me Papu. 2396-q

 

JAMES M. MONSARRAT, (MAUNAKEA,
Loio a he Kokua ma ke Kanawai
HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

            E hana ia no na Palapala Kuai, Palapala Hoolimalima, a me na Palapala Pili Kanawai e ae ma ka olelo Hawaii.  Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.  Keena Hana:  Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka Halewai, alanui Kalepa.

2370

 

J. HOPP & CO.,
Na Poe Hana ma na Lako Hale o na ano a pau!

            Hana Moe, Na Uluna Pulu, Etc.  Noho no ka Hoolimalima ana, ua Lako Hale me ke kumuhuai emi.  Honolulu.

2396 q

 

J. T. WATERHOUSE, (WALAHAHAUKI.)

Halekuai o na Lole Nani Panio! 

LAKOHAO. 

Na Lako Hana Mahiko, A PELA AKU HE NUI WALE. 

Alanui Moiwahine, Honolulu. 2396-q

 

Ua Nalowale.

            UA NALOWALE aku kekahi lio eleele huelo loihi mai ka hale noho aku o Dr. Hydes ma ke alanui Beritania, i ka la 2 o Augate nei lua o ka mea a mau mea paha e hoihoi ae ana ma ka lima o ka mea nona ka inoa malalo iho nei, e loaa no iaia ka uku makana.  WALTER C WEEDON. 2454-tf

 

HOOLAHA

I ka Poe Hele I ke Kiowai o Waiakeakua, Manoa.

            O NA Poe a pau e makemake ana e hele i ke Kiowai o Waiakeakua. ma Manoa, ke holahaia aku nei e pono e loaa mua ia lakou ka ae ia mai ka mea nona ka inoa malalo iho nei, a o na mea a pau e komo hewa ana ma ia wahi me ka ae ole ia e hoopiiia no ma ke Kanawai.  JAMES H. BOYD.  Ma ke keena Aina, Hale Aha Hookolokolo.  Honolulu, Iune 17, 1893. 2447-tf

 

KO BIHOPA MA, BANAKO MALAMA DALA.

            E LAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoaie ana ma ko makou BANAKO Malama Dala malalo o keia mau kumu.  Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupanee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ke dala  hoomoe i ekolu mahina, a ua waihoia paha ke dala a hala na malama ekolu I ka wa e hooponopono ia ai na helu.  Aole uku panee e helu ia maluna o na dala hakina no na la elua paha o ka mahina. 

            Aole uku panee e uku ia I na dala e lawe ia ana maloko o ekolu mahina mai ka wa aku o ka hoomoe ia ana mai. 

            He 30 ia mamua aw o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka i kana mau dala, e hoike e mai i ka BANAKO, a e luwe pu ia mai ka buke dala i ka wa e kikoo ai.

            Aole dala e uku ia, aia wale no ma ke kikoo ka mea nana i hoomoe mai i ke dala me ka lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

            I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku panee i uku ole ia maluna o na pau dala a pau e waiho ana me ke kikoo ole ia, e helu ia ma ka aoao o ka mea hoomoe dala mai i hala na malama ekolu, a ma ia wa aku e hui ia me ke kumu paa mua

            O na puu dala haomoe mai maluna, elima haneri dala, e lawe ia no mamuli o o aelike ana.

            E hamama ana ka Banako ma na ia a pau o ka hebedoma koe ua la Sabati a me ua la Kulaia.  BIHOPA MA.  Honolulu, Ian 2896-q

 

HE KAAO HOONAUE PUUWAI

NO

PUAKAOHELO

KE

Kaikamahine Alii

KA

Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai.

Nana

I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI.

KA

Ui I Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLE I KA NANI A ME KA UI O HAWAII.

 

            He ukana paha kau?  wahi a na wahi kanaka i ninau mai ai.

            Aole, o ka’u wahi puolo wale no kuu ukana e kau ai me olua.

            Ua pono, wai a kekahi kanaka i pane mai ai; aia a ka wanaao, alalla holo kakou.

            Ua pono ia i ko ianei manao, a o ko ianei noho iho la no ia ia la a po, a i ka wanaao, ua hoomaka aku la ko lakou nei waa e holo, a i ke ao ana ae, pae aku la lakou nei i Hanauma, a e ko ia nei hele aku la no ia a Kalihi, a hoomau loa aku la no keia I ka hele ana, aole keia i hele ma na Koolau, a eia ko ianei ala ma na Kona nei. 

            O ko ianei hele no ia a hoea i Waimalu, hoomaha keia ilaila, a pau ka hoomaha ana o ianei, o ko ianei hele aku la no ia a Waiawa, a pii aku la keia ma ke ala o Waialua, hoomau aku la ko ianei pii ana a ka pohaku huna palaoa, halawai keia me ke akua olelo e hoho ana I ke alanui.

            Malihini oe, wahi a Honokaapeape, a hoomau hou aku la i ke kamailio aua:  Mai ka la hiki mai nei au, a o ka huakai e ka hiki ana mai nei i keia aina, he huakai imi haku.

            Aia ihea ka haku?  wahi a kahi akuaolelo.

            Ua hala mai nei, akahi ae nei pule a oi, wahi a Honokaapeape.

            Ua hala paha no Kauai, wahi a kahi akua.

            Aole paha, eia no paha ma na Koolau ae nei, a i ole ia eia hapa i Waialua ae nei, a pau keia kamailio ana o laua nei me ia kini nohe kula, ua hoomau loa aku la no keia ma ko ia nei alahele, a iho i kahawai o Kipapa a kau ma keia aoao, a hala ke kula o Punaluu, a hala o Waikakalaua, a kau ma keia aoao, a hala ke kula o Mahu, a o ko ianei pii aku la no ia a hiki iluna o ke kula o Kaala, haliu keia nana ia kai o Waialua, aohe he ike iki o ia nei, a nana loa aku la keia mawaho ae o Kahuku, aohe no he wahi mea a ike iki ia, a nana loa aku la keia iwaena moana, aole no, a ke hele loa aku ia ka la e poeleele.

            O ia moe ko ianei a wanaao, o ka ianei hana no o ka nana, aole no he ike ia, ia la a po a ia po a ao, aole no he ike ia.

            E waiho kakou iaia nei e noho kali ana iluna o Kaala, a e huli ae kakou a nana i na alii aukai e luakaha la i Kualoa, e walea ana i ka nani o ia aina, a ua ku a hoohihi maoli no o Puakaohelo i ka nani ulumahiehie o ia haka a me ke kai lumalumai.

            O ia noho ko laua nei a hiki i ka po o Olepaa oia ko laua po e haalele ai ia Kualoa, a o ko laua po hoi i pae aku ai i Kualoa, oia ka po o Kane, a me kona ao.  O ka huina o na la a laua i noho ai, he umikumamaha, a ma ka po i oleloia ae la maluna, haalele iho la na lii aukai la Kualoa, a mamua o ko laua haalele ana ia Kualoa, ua malamaia he mau ahaaina nui e na kupuna o laua, a me na lealea hula e ko laila poe keiki pp, he ui na kaikamahine a pau o ia kaha, aka, he pale hehi wawae lakou no ka kakou kamahele aukai.

            A pau ia mau lealea i ka hanaia, ua makaukau ae la na lii no ka holo a o ka huaolelo hope wale no, aloha kamaaina, a aloha hoe na kamahele. 

            O ko laua kau aku la no ia iluna o ko laua waa a olali aku la iluna o na ohuku ale.

            Ia po no, hala hope ka lae o Laniloa ia laua nei, a hala ka lae o Kahuku, o ko laua hele moana aku la no ia, aole laua nei i hele ma na Kona o Kauai, hele koolau aku la laua nei, ia po no a ao, ua naha ka aina, ua kaawale o Oahu, a kaawale o Kauai, a he malie hoi ka moana, a ke mau la no hoi kahi waa i ka nee imua me ka mama, a e hoomau aku hoi ia laua e nee ana imua, a e huli ae kakou e nana ia Honokaapeape.

            Iaia e hiamoe ana ia po, aohe pili iki o kona maka, e ala mau ana no ia me ka nana hoomau ana i ka moana.

            Ma ka hora umi paha o ia po, oiai ke kai e laua malie ana i kau a mea o ka malie, ike aku la oia i kana mea i imi nei mawaho ae o ka lae o Kahuku, aole oia i moe iki la po a oa.  ua nana hoomau aku a ola i ka mea a kona maau i iini nui e loaa, o ka hele ia a kaa pono mawaho ae o Waialua, moakaka loa iaia kahi a ka waa e hele nei.  Ua uhi paa ia ka waa o na lii e holo ae nei e ka ua koko a me ka punohu, a e pio ana hoi na anuenue eha maluna pono o ka waa, na ia mea i hoeha loa i kona noonoo, ina he mau eheu kona, laua la hele ia a hala loa mawaho aku o ka lae o Kaena, o ka ia nei hana no ka nana a hiki i ko laua la kokoke loa ana i Kauai, o ka malamalama loa ae la no ia.

            O ia noho ko ianei a kiekie ka la iluna, nalowale loa aku la ka ianei inea e imi nei, o ko ia nei noho no ia a po ia la a ao ia po, hoomaka aku la keia e iho i kai o Waialua me ka manao e loaa ka waa nona e hele ai i Kauai.

            Hiki mua aku la keia i Kamooloa ilaila ko ia nei wahi i noho ai, a hala na la elua a i ke kolu o ka la, hele loa aku la keia i Puaena, aka nae hiki mua uku la keia i Puaena, aka nae hiki mua uku la keia i Paalaa, a malaila aku, auau i ka wai o Anahulu, alaila, i iho la ia, akahi no a auau i ka wai, o ka auau ana no i Waipio, akahi no a holoi ka lepo o keia mau malama mai ka hele ana mai ka aina hanau mai.

            O ia auau ko ia nei a i iho la, ka,huihui ka hoe keia wai, o ka hele ka ia a naholo ka uku o ke poo i kau a mea o ka huihui nui wale.  He keu no keia a kahi kanaka apa, a hoomanao ae la ka mea kakau i keia mau wah mamala olelo a ka poe olioli: 

                        I aha ia la kahi wai o Anahulu

                        E apa ia mai la e ke koolau

                        E hii ia mai la e ka wai puolo

                        O ia wai ono i ka puu ke moni.

            A pau ka ianei auau ana, hume kahi malo, a hoomaka aku la e hele no Puaena, halawai mua aku la keia me kamaaina o ia aina kupolua i ka lai, oia o Mae@ea, a ninau mai la kamaaina:  Malihini?  Ae, amlihini akahi no a hele ma keia wahi.

            Mai hea mai, wahi a kamaaina i ninau hou mai ai.

            Mai Hawaii mai, wahi a kahi makaula.

            Hawaii o hea, wahi a ke kamaaina.

            No Waipio, wahi a kahi makaula i pane aku ai.

            Ae, he aina momona kena, ono ka poi o ia aina, a he nue no hoe ka ia o ia aina.  Aole i pau.

 

He Moolelo Hawaii

 

KO PII ANA AE O KA LA O KA PONO.

            A ma ia wa no hoi i huli mai ai o Kaleimoku ko Kaahumanu kaikunane a me kekahi mau hoahanau o laua mamuli o ke Akua.

            A hoouna na alii i na kumu piapa e hele naa na kuaaina e ao i ka palapala, oia hoi ka poe i hiki ke heluhelu maikai, koe na mea helu.

            Ia wa no hoi, kukulu ia he mau hale hooikaika no na alii a me na kanaka a me na wahine kekahi; a pau nui na kanaka i ka hana ma ia mau mea, e ake ana e komo mai i ka kealesia.

            He hooikaika kanaka wale no paha ko kekahi poe; a ua aloha nui ia na Misionari e na’lii a me na kanaka ia wa.  Ua lilo ko Hawaii nei poe i hoaloha no na misionari, aole i mau enemi.  Ue pau ko na msisionari hoohuoi ia a me ke kanalua ia ma Hawaii ne a me ka hoino ia aku.  Aka, o kekahi pie haole mai na aina puni ole mai, o lakou no ka poe hoino mau aku i na misionari mai ia wa mai a hiki mai no i keia wa.  O Binamu a me Likeke na misionari i hoino nui

loa ia ia manawa.

NA HUA O KA PONO I LULIA MA KEIA PAE AINA, MAI KA 1820 A HIKI I KA 1840.

            A hala na makahiki he 20 mai ke komo ana mai o na misionari iloko o keia kihapai ma Hawaii nei, ua nui loa na hua momi lani i lulu ia no ko ke Akua hana, a ua hoonani ia kona inoa e na kanaka me ka ihiihi.

            Eia kekahi mau hua i ike ia.  O na palapala liilii a me na buke i pai ia a hoolaha ia a i heluhelu ia no hoi mai Hawaii a Kauai, ina e helu ia na aoao a pau loa i pai ia mai kinohi mai o ka na misionari hoho aha mai maanei, a hiki i ka 1840, he 90,000,000 paha mau aoao.  Eia na buke i pai ia; o ka baibala holookoa a pau, o ke Kauoha Hou, o ka buke himeni, o ka Hoikehonua no ka Palapala Hemolele, o ke kuhikuhi no ka Palapala Hemolele, o ka ninau hoike, o ka moolelo Hawaii, o ka moolelo ekalesia, o ka moolelo kahiko, o ka moolelo o na holoholona wawae eha, o ka hoike uhane a me ka hoike Akua.

            Nui wale na palapala liilii i pai ia no na Kula Sabati.  Na ui, na haiaoa, o ka helu naau, o ka helu kakau, o ka palapala aina a me na mea e ae he lehulehu loa i pai ia no na kula.

            He eha mau nupepa i pai ia ia wa, o ka Lama Hawaii, o ke Kumu Hawaii, o ka Nonanona a me ka nupepa Elele.

            Ua heluhelu nui ia keia mau buke a me na palapala liilii e na kanaka a me na kamalii he lehulehu wale, no ia mea, ua mahuahua ka ike a me ka naauao ma keia pae aina.

            No ke ano hemahema o na kula e ao ia ana e na kumu ia wa, oiai, aole i naauao loa na kumu, nolaila, ua kukulu ia i mau kula nui, a ua imi ia na kamalii, ua hanai ia a hoaahuia i ka lole, a ao ia i ka palapala a me ka hana.

            Ia wa mai, ua kukulu ia ke Kula nui o Lahainaluna i ka M. H. 1831, na Rev. Lorena Anaru i hookumu.  O no kahu waiwai o ke kula, o William Likeke, Hairama Binamu, a me A Kakina.

            Ma ka la 4 o Sepatemaba oia makahiki no, ua hoomaka mua loa ia ke Kula o Lahainaluna, he 44 mau haumana ka nui.

            I ka M. H. 1833, o L Anaru me E W Clark na kumu a komo hou mai he 24 mau haumana, o na kahu mua no.

            I ka M. H. 1840, o L Anaru, o E W Clark a me S Dibble Anaru na kumu.  O na kahu, o W Likeke J L Green, R Armstrong (Limaikaika) a me H R Kikikoki.

            I ka M. H. 1842, E W Clark, S Dibble (Kipela) a me J L Emekona na kumu.  O na kahu, o D Balauwina, H R Hikikoki, J L Green a E Bailey (Bele)

            I ka M. H. 1848, o S Dibble, o J L Emekona a me W P Alekanedero na kumu.

            I ke ao ia ana ma keia kula a puka, alaila ua lilo lakou i mau kumu kula naauao loa, a lilo no hoi kekahi i poe kahunapule.

            Ua kukulu ia no hoi he mau kula mui kaikamahine ma Wailuku, Maui kekahi.  Ua hookumu ia ia kula i ka M. H. 1836, o Mr. E Bailey ke kumu a me kaua wahine  Ua hooikaika no laua i keia hana, aka aole nae i liuliu o ka make no ia, a nele o Maui i ke kula kaikamahine ole.

            Ma Hilo, he elua mau kula hanai, he kula keikikane kekahi a he kula kaikamahine kekahi.  Aole no nae i liuliu, make no kolaila kula kaikamahine e like no me ko Wailuku.

            A ma Waialua i Oahu kekahi, he kuia kamalii ia wa, me ke kumu hookahi, a mahope iho no pau.

            Eia kekahi mau mea ano nui i hoohua ia mai e ka malamalama o ka pono i lulu ia ma keia pae aina la mau makahiki he 20.

            I ka la 14 o Sepatemabe, 1820, hoike ia ke kula mua loa e Binamu ma Honolulu.  O keia kana i kaena ai, aole i hala elima malama mai ko makou pae ana mai, aia he hoike kula ma Honolulu.

            I ka 1821, kukulu ia ka halepule mua ma Honolulu, i Augate 25.

            I ka 1822, hoomaka ia e pai palapala ma Hawaii nei i Ianuari 4.

            Ia makahiki no, mare mua loa ia ma ke ano karistiano o Hopu a me Kelia i Augate 11.

            Ia makahiki no, i puhi ia ai he 102 mau kii akua i ke ahi ma ke kauoha o Kaahumanu.

            Ia makahiki no, kanu mua ia ke kupapau ma ke ano karistiano.

            I Feberuari, 1823, i hoolaha ia ai ma ke akea ke kanawai no ka malama ana i ka la Sabati.

            I Aperila 26, 1823, malama ia he anaina hoomana no ka make ana o Kamehameha I.

            I Ocatoba 19, 1823, mare ia o Hoapilikane me Kaheiheimalie, na Rev W Likeke.

            I ka 1824, ao nui ko Hawaii nei i ka palapala a me ka olelo a ke Akua.

            I Augate, 1826, kaapuni o Kaahumanu ia Oahu, me ka hai aku i ka olelo a ke Akua.

            I Sepatemaba 27, komo ia (hoolaa ia) ka halepule o Mokuaikaua ma Kailua, i ka M. H. 1826.

            I ka 1828, hanaia ka halepule pohaku o Wainee, ma Lahaina, Maui.

            I Iulai 3, 1829, komo ia ka halepule ma Honolulu.

            I ka 1820, kaapuni o Kaahumanu ia Hawaii a me Maui, a kaapuni elua ia Oahu me ka hai ana aku i ka olelo a ke Akua.

            I Iune 7, 1831, kaahele misiona ekolu a Kaahumanu ia Oahu.

            I ka 1831, hoomaka ia ke Kula nui o Lahainaluna.

            I ka 1832, kaapuni misiona elua a Kaahuman ia Maui a me Hawaii.

            I Maraki, 1832, hooiaa ia ka halepule o Wainee ma Lahaina.

            I Iune 5, 1832, make o Kaahumanu.

            Ia makahiki no, holo o W P Alekanedero, Wini a me Luikela i na pae aina o Nuuhiwa, no ka oihana misiona a hoi mai no.

            I Iulaa 20, 1833, holo hou o Alekanedero a me Paleka a me Limaikaika no ka oihana misiona.

            Ia wa i kukulu ia ai ka halepule Betela ma Honolulu.

            I Feberuari 14, 1834, pai ia ka nupepa mua loa ma keia pae aina ma Lahainaluna i kapaia “Ka Lama Hawaii,” a pai ia no hoi ka nupepa “Kumu Hawaii” ma Honolulu.      

            I ka 1835, mare ia o Hariaka Nahienaena me Leleiohoku ma Lahaina na Rev W Likeke.

            I ka 1836, hoomaka ia ke kula nui kaikamahine ma Wailuku.  Pela no ma Hilo ia wa no, ua hoomaka ia ke Kulahanai e Laimana.

            I ka 1838, hoomaka na’lii e ao i ke kalaiaina.  Ia wa, huli nui loa na kanaka i ka pono ma Hawaii nei.

            I ka 1839, pai mua ia ka baibala ma ka olelo Hawaii i ka la 10 o Mei.

            I ka 1840, hoomaka ia ke kula no na’lii opio ma Kahehuna, Honolulu, o Mr a me Mrs Kuke na kumu; o John i ke kahu o na’lii.  Aole i pau.

 

            Ua pau ka hapa o na Buke Kuhikuhi Kula Sabati i ke kai.  E pono i na Kahu ke kauoha koke mai i na buke i makemakeia o hoka lakou.  E kakau i na kauoha ia S. H. Oni, ma ke keena buke o ka Papa Hawaii.

 

OLELO PANE A PERESIDENA DOLE.

He Hoole Keonimana and i ka Peresidena Cleveland Nei.

[Hoomauia]

            Ina no he oiaio e like me kau i olelo mai nei, ua hana ke Aupuni Amerika i ka mea e ili aku ai ke koikoi o ka ka Moiwahine koi maluna ona, a i hoakakaia hoi, ua lilo kona nohoalii mamuli o ia hana, alaila, aole ia he mea na’u e hoopaapaa aku ai, koe wale no o ka olelo aku, ina pela ka oiaio, he hana ia mawaena o ke aupuni Amerika a me ia e hooponopono ai mawaena o laua iho.  A o heia aupuni hoi i ae a ike ia mai kona mana alii a i like hoi o kona mau mana me ke aupuni o Amerika Huipuia a e noho ana hoi malalo o na kuleana mana noho aupuni me ua aupuni la, aole loa e hiki ke hoopau wale ia mamuli o kona hookaa ana i kona mau aie i ka Moiwahine i pau.  Nolaila, maluna o keia mau kahua e Mr. Kuhina, ma ka aoao o ko’u aupuni, ke keakea kue aku nei au me ka mahalo i ka pakaha wale ia mai o kona mau mana e like la me na olelo o kau palapala.  He mea paakiki no i ka malihini e like la me oe, a o ka oi loa hoi no ka Peresidena o Amerika Huipuia me na hana mui e paa ai ka manawa i ili maluna ona, me na hana koikoi e hooke mau ana iaia a me kona kamaaina ole i ke ano nohona a me ka moolelo o keia aina a me ka noho ana kuloko o keia lahuikanaka, ke ike muopopo i ke kulana maoli o na hana a ke hoomaopopo hoi i na au o ka nohona ohana, i na manao pili lahui na hana i maa mau a me na manaolo kahiko, e kokua ana a pau i na helehelena kalaiaina kuwaho.

            O makou hoi o ka poe i ulu ae a nunui maanei a i hookama hoi i keia aina i mau home no makou, ua ike maopopo loa makou i ka paakiki o ka malama ana i aupuni kahua paa maanei.

            O kekahi anaina kanaka i mahele ia mailoko mai o elima lahui, a o ka hapanui hoi e ia poe he ike powehiwehi wale no i ka oi a me ka waiwai o na oihana hana kupono i ka hoikeike ia, ke haawi mai nei i na ninau kalainaina e puhili ai ka naauao o ka poe kalaiaina maa mau loa ma ia mea.

            No kekahi mau makahiki loihi i hala ae ua hoomaopopoia me na manao kaumaha kuhohonu e kekahi hapanui a koikoi o keia lahuikanaka, oia hoi he poe haole a me na kanaka Hawaii pu no, ka ano hoihope o na hana a ke aupuni alii o Hawaii, a ua hoao lakou me ke ano hanohano e keakea ia mau mea, a ua hoao hoi maloko aku o na ahaolelo, na nupepa a me ke noi kino maoli ana a me na hooikaika ana iwaena o ka poe hilinai ia e kokua a e puana me ka leo ikaika i na helehelena kupono e hoikeikeia ai ke aupuni alii, a e hoala i na mea e makemake mai ai ka lehulehu, a e pale ai hoi i ke au hulihia i ike maopopoia e hiki mai ana ina e haohi ole ia ua mau hana la.  Ua lilo nae keia mau hooikaika ana i mea paio hoonaukiuki ia mai e na lii elua i hala ai nei.

            Ma ia mau manawa mai, ua lilo ae la keia mau hana paio i kumuhana maopopo mawaena o ka mana alii a me ka mana aupuni makaainana, a me hawawa kiekie loa nae me ka akahele ole i alakaiia na hana malalo o ka mana alii.  O ka kuleana i ae ia i ka moikane e hoopae mai ai i kana waiwai e kauoha ai no kona pono ponoi me ka uku ole i na dute, ua kue ia ma o ka ae ia ana mai e komo na huina rama nunui i mea e hoohaumia ai i ka poe koho balota.  Ua kokua oia i ke kohoia ana o na luna aupuni, of ka mana hoeko a me ka mana hookolokolo pu no i ka ahaolelo, a ua hookohu laula ia ma na oihana na poe hoa i kohoia no ia hale.  Ma ka ahaolelo o ka 1886, owau kekahi hoa ma ia kau, a o ka aoao e kokua ana i ke aupuni, aia ia lakou ka hapanui, a he aneane o ua hoa a pau ma ia hapanui he poe wale no e paa ana i na oihana mai ke aupuui, a o kekahi poe o lakou, me he la elua a ekolu oihana. a ma ia mea e hookomo paopopo ana i ka mana ahaolelo o ke aupuni malalo o ka mana ponoi a kaokoa hoi o ka Moi kane.

            Na na hana kue kumukanawai, na uhaai kanawai ole, a me na hana hoohilahila akea o ke kuai ana i na pono oihana me na pomaikai i ka mea oi o ke koho ana mai ia Kalakaua aku na kumu i hiki mai ai o ka hookahuli aupuni o ka 1887, a i loaa pu mai hoi o na apono piha a manao kokua mai na luna aupuni mui mai a pau ma Honolulu, i hui pu ia me Kuhina Merill, a ola no hoi ke Kuhina a Peresidena Kalivalana maanei ia wa.  O kela hookahuli aupuni ana nae, aole ia he hana i manaoia no ka hoohuiaina, aka, no ka manao i Repubalika Kuokoa, aka hoi i ka wa i paa ai ke aupuni alii iloko o ko lakou lima, ua lanakila ae na wahaolelo kokua e kaohi iloko o ka Aha Kukakuka, a ua ae hou ia aku he hoolimalima no ka wa ole i ua oihana ia malalo nae o na kumu e hooko pololei ke alii i ke kumukanawai hou i hoolahaia ae no ma ia manawa nana hoi i hoemi nui na mana o ka moi.  Aole no nae o Kalakaua i hooko pono i keia aelike a ua hoao ma na ano a pau e hiki ana e alo ae i na mea i hoakakaia.  O ka hoala kipi o ka 1889, ua imo ia no e kena mau maka, a ua papa ia na kiai o ka halealii e noho ana malalo o kona mana aole i kinai i ua hana la.  O ke kaikuahine alii Liliuokalani kekahi i komo like ka manao me ua hana la, oia no kekahi hoa iioko o ia hana, a nana i haawi kekahi hale noho ona mawaho o ke kulanakauhale i wahi hui no ua poe kipi nei.  Malaila na hana i hoolala ia ai a mai laila mai ke kai huakai ana o ka poe kipi e kaua mai i ke aupuni.

            Ua hoopio koke ia no ua hana la iloko o kekahi mau hora uuku o ka hakaka ana, me ka lilo ne nae o kekahi mau ola ma ka aoao o ka poe kipi, e ka poe no nana i lawelawe a holopono ka hookahuli aupuni o 1889. 

            A o noho aupuni ana iho nei o ka moiwahine i pau he oi aku no ke akahele ole a me ke ano hoihope mamua ae o ko ke kaikunane.  O ka emi ana mai o kona maamaalea mamua ao o ko ke kaikunane, a me emi ana mai o kona ike ma ka lawe lawe ana i na hana, ua oi aku nae kona hoopaakiki, a ua like no ka hiki ole ke hilinai ia a me ka nele i na kahua hoopono.  Ma kona nanaina ua hoohiki hookaulua ole wale no oia i ka hoohiki pili oihana e noho hooponopono mai e like me ke kumukanawai, a me he la me ka manao wale no he wahi hana ano rula, me kona hoomaka koke no e like me kana olelo hoike ia Mr. Blount, e noonoo i na hana e hoopau ai i ua kumukanawai nei, a e pani mai ai ma kona wahi i kumukanawai i hana ia e ia ponoi.

 

He Palapala Hoomaikai.

 

S. B. Dole, Peresidena o ke Aupuni Kuikawa

            Ua ike au i kau pane i paiia ma kekahi buke liilii.  Ma ko’u hakilo ana i kau pane ma ka aoao o ko kakou aupuni he ku i ka nauao me ka hoopono.  Nolaila, o kou lilo ana i makua no makou ua kupono loa ia he kanaka puuwai hamama naauao a oluolu pu.  Nolaila, ke haawi aku nei au i ko’u mau hoomaikai paiena ole nou, a o ka’u pule, e hoomauia aku ka oni paa ana o ke kulana o ko kakou aupuni kuikawa me na hooponopono aupuni naauao ana, ma ka mana o ke Akua Mana Loa, a kana e kokua mai ia oe me ko kakou hooponopono aupuni ana.

            Me ke aloha ia oe me na poe a pau e kakoo ana i ko kakou pono.

J. NIHI KOOMOA, Peresidena o ka Hui Hoohuiaina

Kona akau, Hawaii

Keauhou, Ianuari 29, 1894.