Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 11, 17 March 1894 — Page 1

Page PDF (1.60 MB)

This text was transcribed by:  Pono Sternbergh
This work is dedicated to:  to Kumu Mikihala

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

ME KO HAWAII PAEAINA I HUIIA

BUKE XXXIII. HELU 11. HONOLULU, POAONO, MARAKI 17, 1894. NA HELU A PAU, 2485

 

Hoolaha Loio.

 

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI no ka LEHULEHU

A HE

Agena Haawi Palapala Mare

M@k@ma, Kohala, Hawaii   2378-1y

 

W. R. KAKELA,

@ he Kokua ma ke Kanawai.

@E LUNA HOOIAIO PALAPALA.

2370

 

ANTONE ROSA,

(AKONI.)

@o a he Kokua ma ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALAPALA

@na Hana ma Alanu@ Kaahumanu.

2370-

 

ALLEN & ROBINSON,

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU

E loaa no ma ka UWAPO O PAKAKA, Honolulu, @ke kumukuai makepono loa, no ka maikai o ka lehulehu e makemake ana e ku @. E kipa mai a e ike kumaka.

2896-q

 

E. G. HITCHCOCK,

(AIKUE HIKIKOKI.)

Loio a Kokua ma na mea a pau e pili ana ma ke Kanawai.

E OH@A NO NA BILA AIE ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii. 2370

 

WILDER & CO., (WAILA MA.)

Mea Kuai Papa a me na Lako kukulu hale o na ano a pau, a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

Kihi o Alanui Moiwahine me Papu.

2396-@

 

JAMES M. MONSARRAT,

(MAUNAKEA.

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

            E hana@a no na Palapala Kuai, Palapala Hoolimalima, a me na Palapala Pili Kanawai e ae ma ka olelo Hawaii. Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

            Keena Hana: Hale Pohaku hou ma ka @o ma Waikiki o ka Halewai, alanui Kelepa.            2370

 

J. T. WATERHOUSE,

(WALAKAHAUKI.)

Halekuai o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO.

Na Lako Hana Mahiko,

A PELA AKU HE NUI WALE.

Alanui Moiwahine, - Honolulu.

2@96-1

 

Ua Nalowale.

UA NALOWALE aku kekahi lio eleele huelo loihi mai ka hale noho aku o Dr. Hy@ ma ke alanui Beritania, i ka la 2 o Auga@te nei. Ina o ka mea a mau mea paha e hoihoi ae @ha ma ka lima o ka mea nona ka inoa malalo iho nei, e loaa no iaia ka uku makana.

@        WALTER C. WEEDON.

 

HOOLAHA

I ka Poe Hele I ke Kiowai o Waiakeakua, Manoa.

O NA POE a pau e makemake ana e hele i ke Kiowai o Waiakeakua, ma Manoa, ke hoolahaia aku nei e pono e loaa mua ia lakou ka ae ia mai ka mea nona ka inoa malalo iho nei, a o na mea a pau e komo hewa ana ma ia wahi me ka ae ole ia e hoopiiia no ma ke Kanawai.

            JAMES H. BOYD,

            Ma ke Keena Aina, Hale Aha Hookolokolo.

Honolulu, Iune 17, 1893.        2447-tf

 

Olelo Hoolaha.

@ ka halawai makahiki o na poe kuleana @hele iloko o ka hui The Hawaiian Fruit and Taro Company i malamaia i keia la, ua kohoia @na malalo iho no ka makahiki e hele nei:

            @. H. Bailey, Peresidena.

            @no Richardson, Hope Peresidena.

            A. N. Kepoikai, Kakauolelo.

            W. O. Smith, Puuku.

            @ M. Vetlesen, Luna Hooia.

@akou pu no ka Papa o na alakai o ia hui,

            A. N. KEPOIKAI,

            Kakauolelo Haw'n Fruit and Taro Co.

Wailuku, Maui, Feb. 14, 1894            2484-1

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

E LAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoaie ana ma ko makou BANAKO Malama Dala malalo o keia mau kumu:

            Ina e hoomoe mai ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupanee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ke dala hoomoe i ekolu mahina, a @ ua waihoia paha ke dala a hala na malama ekolu i ka wa e hooponopono ia ai na helu. Aole uku panee e helu ia maluna o na dala hakina no na la elua paha o ka mahina.

            Aole uku panee e uku ia i na dala e lawe ia ana maloko o ekolu mahina mai ka wa aku o ka hoomoe ia ana mai.

            He 30 la mamua ae o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka i kana mau dala, e hoike e mai i ka BANAKO, a e l@we pu ia mai ka buke dala i ka wa e kikoo ai.

            Aole dala e uku ia, aia wale no ma ke kikoo @ ka mea nana i hoomoe mai i ke dala me @ lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

            I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku panee i uku ole ia maluna o na puu dala a pau e waiho ana me ke kikoo ole ia, e helu ia ma ka aoao o ka mea hoomoe dala mai i hala na malama ekolu, a ma ia wa aku e hui ia me ke kumupaa mua

            O na puu dala h@omoe mai maluna, elima haneri dala, e lawe ia no mamuli o o aelike @ ana.

            E hamama ana ka Banako ma na la a pau o ka hebedoma koe na la Sabati a me na la Kulaia.

BIHOPA MA.

Honolulu, Ia@            2896-q

 

HE KAAO HOONAUE PUUWAI

NO

PUAKAOHELO

KE

Kaikamahine Alii.

KA

Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai.

NANA

I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI.

KA

Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua-kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLE I KA NANI A ME KA UI O HAWAII.

            E waiho kakou ia laua e noho ana me na manao hoapaapa o Punahoa, a e huli ae kakou e nana ia Puakaunaoa e noho ana i Hilo i ko lakou home aloha. I kona lohe ana aia no o Puakoolau me kana hanai i Niihau kahi i noho ai iloko o keia mau makahiki elua, he mea e kona ukiuki a me kona inaina nui. Ua hoomakaukau koke ae la ia i mau kaulua no ka holo ana i Niihau e kipaku ai ia laua e hele loa e like me na mea i oleloia ma na helu mamua.

            I ka lohe a@a o kana hanai i keia mau hoomakaukau o na waa, ua ninau mai la oia: He mau waa aha keia e liuliu nei, wahi a Puakanakamaikai.

            Pane mai la ke kahu hanai, he mau waa e holo ana i Niihau e kipaku ia Puakoolau ma e noho mai la ilaila.

            Ea, wahi a ka hanai; aole no hoi i pau ka inaina e papa.

            Aole e pau kuu huhu iaia a me kana hanai, wahi a ke kahu hanai me na maka hulili o ka mea i piha me ka inaina nui.

            Ua makaukau na waa i kela wa, a ma ia po iho e haalele ai na waa ia Hilo no Hiinau. O ka hele @a a pae i Lahaina, mai laila mai a pae loa i Puuloa, a malaila kahi i noho ai a hala ka pule holookoa, o ke kumu o ko lakou noho ana, no ka nui loa o ka makani, a nolaila, loihi loa ke kali ana o ka waa ilaila.

            Maanei e na hoa, o keia ino nui e nee mai nei i ka moana, aole ia na ka mea okoa ae, aka, na ka mana no ia o Punahoa, no kona makemaole e ike kona makemake ole e ike kana mau alii i na hana ino e hiki aku ana imua o laua, nolaila, ua hoo@ pii ia ka inaina o Punahoa no Puakaunaoa, no kona holo ana mai e kipaku ia Puakoolau me kana hanai.

            Ua noho kali no o Puakaunaoa ma Puuloa me kona mau hoahele na hoewaa, a me ka poe makemake e ike ia Niihau a me ka ike pu ana hoi i na lii opio e kipaku ia ana. O ka hele ia a hala ka manawa o ka noho ana e kali no ka malie ae, he o@e mae ka malie ae, a no ka loihi loa o ka noho kali ana, ulu mai la ke aloha o Puakaunaoa i kana hanai ia Puakanakamaikai, nolaila hooholo iho la oia iloko ona e hoi hope kana huakai, no ka malie ole o ka ino a me ke aloha i kana hanai, oiai oia e noho ana i ko laua home aloha i noho ai. Ui ae la ia i kona mau hoahele, no ka hele imua a me ka hoi hou i hopu. Puana like mai la na hoahele, aia wale no @a i kou manao, no ka hele imua a me ka hoi hou ihope, no ka mea nau ka huakai, he poe eepakeke makou.

            Aole pela, wahi a Puakaunaoa i olelo aku ai, aia no ia oukou kekahi o lilo auanei au i mea ino ia oukou.

            Ina pela e kali hou kakou i hookahi pule hou, a ia noho ana o lakou a hala ka pule hookahi, aole no he hoi mai o ka malie; no ka mea o ka manao o Punahoa e hoohoka ia lakou.

            A hala ia pule o ke kali ana, o ka hoomakaukau iho la no ia o ka hoi i hope, a makaukau na waa no ka hoi ana, eia ka mea apa ia lakou, o ka hapa nui o lakou, aia no iuka o Honouliuli i ka huki ulua me na kaikamahine maka palupalu, aole wale i Honouliuli wale, aia i Hoaeae, aia i Weikele e huki ai i ka ulua o keia poe e lalama nei, o ka poe mea h@li lau ole o hope, aia lakou ke hoomakaukau pu @a i na waa me Puakaunaoa ke alii nona ka waa, hoouna ia aku nei ka elele e kii aku ia lakou, o ka poe makemake no hoi e hoi i Hawaii, o lakou kai hoi mai i kai o Puuloa, a o kahi poe ua hoi me ke aloha i na wahine a lakou, a o kahi poe ua noho no, ua noho a ua kamaaina ia Ewa.

            O ka inoa o kekahi keiki alii i noho i Waikele no ke aloha i ka wahine, oia o Hualele, a oia ka mea i haku ia i ke mele hoaeae, aia hoi kahi i noho ai mauka ae o Waipahu a oia iho keia:

Aloha au o kahi wai o Waiahualele

I lele maopu aku hoi au iaia

            O ka poe i hoi i kai, ke pau lakou i ka hoi i Hawaii, a o ka poe i koe aku iuka o Ewa, o Hualele me kona wahi kahu, a o Pohakupili alua laua ilaila, a @ Hoaeae hoi, alua laua ilaila, o Kaulu he keikialii no ia, no Puna Pualaa oia, ma ka inoa o keia alii i kapaia ai kela wahi Kauluhuaikahapapa, pela no i kapaia ai kela wahi, o Kaulu i Hoaeae, a o kona wahi kahu, oia o Auiole, a o keia poe eha kai noho @a Ewa nei, a pau no i ka make ia Ewa, a e luakaha ana i ka nani o Ewa nona ke kalo kaulana, a nona keia wahi kanaenae:

            Aole oe e pakele aku

            Ua ai i ke ka-i koi o Ewa

            Nana e hoowali ko kino

            Ai iho oi mikomiko

            Ko'u ka puu ke ai aku.

            I ka poe au moana e hoi @a no Hawaii, ua pau ka ino, ua malie ka makani, e holo ana na waa mawaho ae o Kalihi, no Hawaii ka pahu hopu.

            E waiho kakou ia lakou e hoi ana a e huli ae kakou e nana i hope i ka mea nona keia moolelo.

            Ia lakou e noho ana no i Niihau, he hula ka hana, he kilu ua hana, a ke pii paumi ae la ka nani o ka ui o Hawaii, aole he ui e ae nana e pai ae kela nani oi kelakela, he nui na keikialii o Niihau e manao ana e lei i na lehua o Mokaulele, aole nae e hiki, aole oe i lihi launa iki aku ma na palena waho o ko iala nani oi kelakela. O kekahi keikialii kaulana e noho ana ia manawa o Lehuanui, o keia keiki ka oi ma ke kilu, ka heenalu a me na hana lealea e ae a pau, a oia no hoi ka mea i piha loa ia me ke kuko ino, i ko iala nani wale no piha keia keikialii i ke aloha. Aole i lihi ike aku i ka nani o Punahoa, eha e no loko i ke aloha, me ka manao oia wale no kai eha, eia ka ua eha like no na keikialii a pau, a hoomanao ae la ka mea kakau i keia wahi hooheno a na lii:

            Miki ke kai a ka ua Kipuupuu

            Hele hookano i ka nahele o Ulu

            Halawai ae la me Kauapaliloa

            O na kuka ana ia me ke anu

            Ua paa na manao me ke Kipuupuu

            He puahi oe wahi a ka olelo

            Ua ikea aku no ka oni o Kama

            Iloko ia o'u e nu ai - a -

            Mai eha iho - a -

            Ua eha loko i ka eha lima ole i kau a mea o ka iala nani lua ole.

            Nolaila, e hoomanawanui iki @o e na makamaka h@luhelu o keia nanea a oili hou aku kahi kuhinia loa aku i koe o ka kakou milimili i keia pule aku, ke loaa ole na ku@a ma kona alahele au moana, oiai e haalele iho ana ua milimili nei a kakou i na kapakai o Niihau a e a@ aku ana i na inea he nui o ka moana ma ke alahele e hiki aku ai i Kuaihelani.

 

KING ALEXANDER OF SERVIA.

            Servia is in a political tumult and it looks as though Alexander, the boy king, might soon find his occupation gone. He is only 17 years of age and is the son of ex-King Milan and ex-Queen Natalie, whose domestic infelicity has so often been the subject of newspaper comment.

 

Ka Moi Alekanedero o Serevia.

            Eia o Serevia iloko o ke kupikipikio o na nune kalai aupuni a me he mea @a e nele ana paha ka mea nona ke kii maluna ae i ka nohoalii ole. O Alekanedero, ka moi keiki i kapaia, he 17 wale no ka nui o kona mau makahiki, a oia no ke keikikane a ka Moi Milan i pau a me ka Moiwahine i pau Natalie, no laua na moolelo oluolu ole o ka noho ohana ana i hoolilo ia i mea kamailio nui ia e na nupepa.

 

MOIWAHINE TEMPEST

MOKUNA I.

KA HALE LAPU.

            I KE awakea o kekahi la nani o Cuba, i na malama mua o ka makahiki, mamua o na la welawela e maloo ai na lau laau, hololio iho la o Colonela Tempest a me kana malihini, oia hoi o Pilipo Douglass mai kona mahi paka i Esperenza a hiki i ke kaona o Havana.

            Ewalu mile ko laua holo ana ma ke alanui mehameha pohihihi, aka, ua kiekie ka nani o keia wahi a laua i holo aku ai ma na alanui kikeekee a hiki aku la laua iluna o kekahi kuahiwi lapalapa i uhi ia e na lau lipolipo. Iluna o ka welelau o keia kiekie, kaohi mai la ua mau keonimana nei i ko laua kaula kohi e hoomaha i ko laua mau lio, a e kilohi ana hoi i ka nani e waiho mai ana imua o laua.

            Pane aku la o Colonela Tempest me ka oluolu, a me ke kuhi ana aku o kona lima i ke kai malino e pili ae ana i ka opua "E Douglass, penei no anei ke kii o Pelekane ke kilohi aku oe mai kona kuahiwi kiekie a oukou e haakei nei?"

            Pane mai la ke keonimana opio, "aole paha."

            "Aka -"

            Ia manawa, hookuia mai la ka laua kamailio ana e kekahi leo uwe ehaeha mailoko mai o ka ululaau mahope aku o laua. Lele ae la ko laua hauli a nana aku la kekahi i kekahi, pane mua mai @a o Douglass:

            "Heaha kela? M@ @e ala he leo wahine!"

            Pane mai la o Colonela Tempest, "Ae, ua eha paha, aia la mahea?" Huli ae la oia i kona kahu nika e ukali mai ana mahope, a pane aku la, "Halo! Heaha ka hana ma kela wahi, e Pedro? Owai ka mea e noho nei ilaila, ua ike anei oe?"

            "Aohe poe o ia wahi, e ka haku," wahi a ke kahu paele, "aole loa no, o na uhane hele wale  no."

            "He uhane hele, auwe hoi ko naaupo! Aohe uwe o ka uhane e like me kela. E pii aku oe ma kahi puu, a i ole ia owau no ke hele aku."

            Ia Colonela Tempest e lehei iho ana mai kona lio, lele aku la ke kahu paele a haule i ka ho@a, a hopu aku la i ke kuli o kona haku, me ka haukeke o kona niho i ka nui o ka makau, a haikea ae la kona mau hiohiona.

            Pane aku la, "E ka haku, e ka haku, mai hele oe, me ka hopu ana a paa ia ka aahu o ka haku. Nana iho la o Colonela Tempest iaia me ka nanaina i hui ia me ka minamina a me ka hoonaukiuki, alaila kaili mai la iaia iho me ka ikaika, a pane aku la.

            "Ma ka inoa o na ino he nui, he aha ke ano o kau hana @ kela opulepule E@ mai oe o hili ia aku oe e a'u?"

            "E ka haku, na uhane, i pane mai ai o Pedro me ka haalulu, a wehewehe aku la ia i kana moolelo: "He mau anana mai ke kihi o ke alanui, aia he hale i kukulu ia na ka poe kalepa a ua haalele @a no ka pepehi kanaka i hana ia i kekahi wa i hala aku. A mai ia wa, ua lapu mau @a keia wahi a make ke kanaka, oia hoi ka hoopai o na mea a pau e hele ana ma kela wahi. Aole nae i ike pono loa o Pedro, aka hoi, e aho no e hoopakele mai i ke ola mamua o ka hele ana aku i kahi i nohoia e ka uhane hele.

            Pane mai la ka haku, ua oki kau mau olelo, e noho oe maanei e malama pono i na lio, aole oe e neeu aku mai keia wahi aku ina no oe e lohe i na mea ano e. E Douglass e hele mai ana anei oe?"

            Pane aku la o Douglass, "auwe, e hele pu ana no hoi kaua." A ia minute no ua upii aku la laua a komo aku la iloko o ka uluoa nui o na laau ulu a me na mea hihi. Pane aku la o Colonela Tempest i kona kokoolua, "he hana nui keia pii ana no ke kanaka aoo e like la me a'u. Hoomaha iho la ia me ka paupauaho a holoi ae la i ka hou o kona lae.

            Pane mai la o Douglass, "ae, ke ike aku la wau i ka hale, ua kokoke loa ia imua o kaua," a hou aku @ ia a hala mamua o kona hoa @ me ka wehewehe ana aku i ka hihia o mua a loaa aku la kahi malaelae.

            Iwaenakonu o kahi malaelae, ku iho la kahi hale i hana @a me ka hooponopono ole. Aole nae he ano hiolo, me he la ka puka ua hana hou ia. O ka laua mea i ike aku, he lio me ka noho kanaka ua nakii ia i ke kumu niu e kokoke aku ana i ka ipuka hale, a he kino o ka nika e holo ana ma kela aoao o ka ululaau e ku mai ana.

            Me ka kali ole o kona manao e alualu i ka nika lele aku la o Pilipo Douglass imua a kikeke aku la me ka ikaika loa, me kona lohe maopopo aku i ka leo ehaeha mailoko mai.

            "E na lani," i hooho ae ai o Colonela me ka leo nui, a nana aku la i ka lio a hea aku la, "O Lup@ keia!"

            Alaila, hooho aku la o Douglass me ka leo nui. "E wehe! E wehe!" me ka hoonakeke ana i ka puka. A o Colonela Tempest ua hoike mai kona mau helehelena i ka huhu a me ka inaina a me ka manao kanalua no ia minute, ua kuemi ae la ia ma kahi aoao i ike ole ia mai @a e ka mea e wehe mai ana i ka puka, a kali aku la ia i ka hopena o ka ka opio mau hana.

            Aole i pau.

 

He Moolelo Hawaii

            Malia hoi o hana aku no hoi  a nui ka laau a ke alii a kaawale hoi kana a koe iho hoi ke koena kuai akula loaa no kahi lole."

            Ae mai la no hoi kekahi kanaka, me ka i mai, "e emo la hoi ia kaa koke ae no ka aie a ke alii, oia hoi o kana ae la o ka laau ala. Ke ku la ka hoi mai kahakai a ka uka."

            A lana haakei ae @a ka manao o na kanaka i ka waiwai, me ka olelo iho, penei: "Oia hoi - e he alii okoa aku, o ke alii lokomaikai no ka hoi nei a na alii a pau." [Aohe mea hiki ole i ke Akua ka hookaawale ana aku i ka ino mai ka aina aku no ka wa elua. Ka mua ia Liholiho, ka lua o kela.]

            Nana aku ia la, li-li lua na kanaka i ka hele, aohe kanaka aa ole i ka hele, na ke alii wale no ka hoonoho mai, koi aku no nae lakou i ka holo.

            Aohe olelo e ae a kela kanaka keia kanaka o ka holo wale no, o ka loaa no ka laau ala, o ka hooikaika no e nui, o ke kuai no i ka lole a nui wale aku. O ka hana hookahi wale iho la no ia e olelo ai, aole manao eae.

            Ia manawa, ua hoi iki mai o Boki ma ka pono iki ma ke kino, aole hoi he kuulala loa e like me mamua.

            Alaila, hoolakolako ae la oia i na mea e pono ai na kanaka a me @a iho hoi no ka hele ana, o ka l@l@, o na koi lipi, o na koi holu, o na koi kalai a me na mea no a pau e pili ana no ka laau ala. O ka pu a me ka pauda no hoi kekahi mau mea i hoolako ia.

            A i ka la hoomalolo ae, he la pule hoomau ia, akoakoa nui mai la na @ kumu i ka hale halawai.

            Alaila, ku mai la o Boki a hai mai la i kona manao, me nei:

            "Auhea oukou e na hooikaika, e hoolohe mai oukou i kuu mana. Ua ike oukou i kuu hewa nui, ua ku ko'u pilau mai Hawaii a Kauai, he nui ko'u hewa, aole na hai mai, na'u no. Eia wau ke hele nei aole nae wau e hele ana ma ke kolohe, ma ka pono no, ke hele nei au no ka aie o ke alii aole ka'u he hele kolohe."

            A lohe na kanaka no keia mau olelo ana a Boki no kona hewa, hiolo makawalu nui mai la ka waimaka o na kanaka no ke aloha iaia."

            Ku mai la o Binamu a hoolana mai la i ka manao o Boki. "E auhea oukou, ua lohe mai nei oukou i ka manao o ke alii, aole @a e hele ana a hana kolohe hou."

            A kakahiakanui ae, he Sabati la, hele aku la o Manuia e ukuhi wai no ka moku o lakou e holo ai, kii aku la kekahi mau hoahanau e papa ia@a, oia o Kap@lani a me Kaukaliu, i aku @a, "e Manuia e! ua oki, mai ukuhi wai oe i keia la."

            Aohe o ia la ae mai, hookikina aku la no i na kanaka me ka i aku, "ukuhi, ukuhi."

            Hooikaika aku la laua ma ka olelo a ke Akua, aohe hoolohe mai o Manuia, ukuhi no ka wai.

            A hala ia la, a kakahiaka ae, he mau liuliu wale ana no no ka hele, aohe wahi mea a ike wale iho o na kane i na wahine. Ke paiauma aku nei na wahine no ke aloha i na kane, aohe wahi mea a maliu @a iho.

            Kaa ke kumakena a na wahine ia mau la maluna o na kane o lakou ma ka hele wale no aole he manao aloha ae i ke alualu loloa a na wahine.

            He 4 mau hoahanau ekalesia i hele pu ma keia huakai no ka lini no i na pomaikai o ke kino.

            Ma ka la 2 o Dekemaba, 1829, haalele iho la o Boki ma ia Hawaii nei, a holo aku la lakou, he 2 mau moku i holo ai. O Kamehameha, o ko Boki moku ia; o Keokoi, o ko Manuia moku ia. He 50 a oi aku lakou i holo ai.

            Aole no i maopopo loa ko lakou alahele moana, aka, ua hai mai ka poe i hoi mai, ua ku lakou i Rotuma.

            A malaila, ua pae aku lakou iuka a ike iho la i ke ano oia aina, a hoomanao ae la lakou ia Hawaii nei a i na wahine hoi a lakou, a hoomanao pu ae la me ka poi, na ia lawalu, na io puaa, i ka ohana a me ka noho ana o ka aina hanau, a ia mea aku @a mea aku.

            A malaila aku, holo hou aku la lakou, a ma ia po, kaawale iho la lakou a nalowale aku la o Boki ma mai a Manuia ma aku. A ao ae, aole he ike ia aka, a o ka nalowale loa ana ia o Boki ma.

            Hoomau aku la no hoi o Manuia ma i ka holo ana, a ku aku la lakou ma kekahi aina i kapaia Nanapua, a loohia iho la lakou i ka ma'i, a nui o lakou i pau i ka make, a make pu iho la me Manuia, a waiho ilaila na iwi o kamahele.

            A o ke koena iho, hooholo iho la lakou e hoi mai i ka aina hanau, a lilo mai la ia Kukuinui ke alakai ana o ka moku.

            A haalele lakou ia Nanapua, a hoi hou lakou a ku i Rotuma, a lele kekahi poe o lakou ilaila, he 20 ka nui. A noho loa kekahi poe o lakou ilaila no ka hilahila paha ke hoi mai, a hoi mai la kekahi poe maluna o Keoki ko Lakou moku.

            A nalowale loa aku hoi o Boki a me na mea a pau maluna o Kamehameha, aole i lohe hou ia mai kekahi lono no lakou.

            I ka malama paha o Mei, 1830 ae, ku mai la o Keokoi ma Honolulu, a hui lakou me ko uka nei poe, alaila hai mai la lakou i ka moolelo o ko lakou holo ana a me ko lakou kaawale ana me Boki ma a me ko lakou loohia ana i ka mai luku ma kekahi aina, a make pu hoi o Manuia ma, a me ka noho ana aku o kekahi poe o lakou ma kekahi aina.

            A kaa iho la ke kumakena a na wahine no ke aloha i na kane, pela no hoi na ohana o ka poe make. Nui loa ae la ke kupinai kanikau mai ka la a po, a pela no hoi na'lii no Boki.

 

@  MUA ANA @

KUMU POPE MA HAWAII NEI

            I ka manawa i holo ai o Liholioh ma i Ladana, aia pu hoi ma ia moku o Rive, oia ka lua o na haole i holo pu ai me Liholiho, he haole kalepa oia e noho ana ma keia pae aina ia wa, a he haole Farani hoi. O Luahine kona inoa a kanaka i kapa aku ai.

            Mahope iho o ko Liholiho ma hiki ana i Ladana, holo aku la o ua Rive la i Farani kona aina hanau, a malaila, olelo hoopunipuni aku la oia, penei:

            "Ua loaa ko'u mau aina aia ma Hawaii, no na alii mai, a he mea nui loa wau ia lakou me ke aloha nui ia mai e ke alii nui o Hawaii. A no kona makemake o nui e ike ia Ladana, no ia mea i holo mai nei makou a aia oia ma Ladana, a i noi aku nei au e holo mai ia nei e ike hou i ka aina."

            A no keia mau olelo, (wahahee) ua hookipa nui ia oia e na poe hanohano a waiwai loa, no ko lakou manao ana e loaa ana ia lakou ka pomaikai ma keia poe aina, no kona lilo ana i mea launa pu me ke mea i kapaia o ke alii nui.

            Kuai iho la ua haole la i na waiwai kalepa he nui a me ka olelo pu aku i ka poe ona waiwai, "e uku mai no wau i na kumukuai a pau o keia mau mea i ko'u wa e hiki ai ma Hawaii."

            A hoakaka ae la oia ma na nupepa i kona makemake i mau kanaka paahana, i mau kamana, i poe kukulu hale pohaku, i poe hana kekahi no kona mau aina. A mahope iho, hoakaka oia i kona makemake i mau kumu kahunapule e hele malalo iho ona.

            A ike ke alii nui o Farani i keia mea, olioli loa ia, a hoouna ke alii he ekolu mau kahunapule Pope, a make nae kekahi o lakou ma ka moana i ka holo ana mai a koe elua, oia Bakelaka a me Sehoka.

            O Bakelaka, he kanaka Farani no ia a he kahuapule no hoi, o Mr. Sehoka, he kanaka ulana lole oia, he Irelani e noho ana ma Farani, a ua olelo ia he kahunapule no hoi oia. O laua na kanaka a ke alii nui o Farani i makemake ai e holo mai i Hawaii nei me Rive.

            Ua hoolimalima o Rive i keia mau kanaka, alaila, kuai nui iho la o Rive i na kii pepa a me na mea hoonani e pili ana i ka luakini o ka poe Roma. Ua olelo ia, he mau tausani o na dala lilo noia mau mea.

            Alaila, hoolimalima oia i moku e holo mai ai i Hawaii nei me na kahunapule ana a me kona mau waiwai a pau, me ka i aku i ke kapena, "e holo oe me keia poe a hiki i Hawaii, aia no malaila kuu mau hoa, a haawi mai no lakou i kou uku me ke kali ole. E holo ana wau ma Ladana i ke alii nui o Hawaii, a malaila makou e hoi pu ae ai." A ae mai la ke kapena.

            Aole i pau.