Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 12, 24 March 1894 — Page 1

Page PDF (1.67 MB)

This text was transcribed by:  L. A. Marchildon
This work is dedicated to:  Any Canadians calling Hawaii home...I'm so envious !!

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

BUKE XXXIII.         HELU 12.       HONOLULU, POAONO, MARAKI 24, 1894.       NA HELU A PAU, 2486

 

J. S. SMITHIES (KAMILA,)

NOTALI no ka LEHULEHU

--A HE—

Agena Haawi Palapala Mare

Mahukona, Kohala, Hawaii.   2878-1y

 

W. R. KAKELA,

Loio a he Kokua ma ke Kanawai,

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

2370

 

ANTONE ROSA, (AKONI.)

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

LUNA HOOIAIO PALAPALA.

Keena Hana ma Alan@ Kaahumanu.

2370--

 

ALLEN & ROBINSON,

NA MEA KUAI PAPA O NA ANO A PAU E loaa no ma ka UWAPO o PAKAKA, Honolulu, make kumukuai makepono loa, no ka pomaikai o ka lehulehu e makemake ana e ku  kulu h@l@.  E kipa mai a e ike kumaka.

2896-q

 

E. G. HITCHCOCK, (AIKUE HIKIKOKI.)

Loio  a Kokua ma na mea a pau e pili ana ma ke Kanawai.

E O@A NO NA BILA AIE ME KA AWIWI

Hilo, Hawaii.   2370

 

WILDER & CO., (WAILA MA..

Mea Kuai Papa a me na Lako kukulu hale o na ano a pau, a me na mea e ae a pau e pono ai o ka hale.

Kihi o Alanui Moiwahine me PapU.

2396-Q

 

JAMES M. MONSARRAT, (MAUNAKEA.

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA.

            E hana ia no ua Palapala Kuai, Palapala Hoolimalima, a me na Palapala Pili Kanawai @ ae ma ka olelo Hawaii.  Dala no ka hoaie ma ka moraki ma na Waiwai Paa.

            Keena Hana:  Hale Pohaku hou ma ka aoao ma Waikiki o ka HalEwai, alanui Kalepa.       2370

 

J. T. WATERHOUSE, (WALAKAHAUKI,)

Halekuai o na Lole Nani Panio!

LAKOHAO,

Na Lako Hana Mahiko,

A PELA AKU @E NUI WALE

Alanui Moiwahine,--Honolulu

2396-q

 

Ua Nalowale.

UA NALOWALE aku kekahi ilo eleele huelo loihi mai ka hale noho aku o Dr. Hyde's ma ke alanui Beritania, i ka la 2 o Augaate nei.  Ina o ka mea a mau mea paha e hoihoi ae ana ma ka lima o ka mea nona ka inoa malalo iho nei, e loaa no laiia ka uku makana.

@        WALTER C. WEEDON.

 

HOOLAHA

I ka Poe Hele I ke Kiowai o Waiakeakua, Manoa.

O NA POE a pau e makemake ana e hele i ke Kiowai o Waiakeakua, ma Manoa, ke hoo@ aku nei e pono e loaa mua ia lakou ka @ mai ka mea nona ka inoa malalo iho nei, @ mea a pau e komo hewa ana ma ia wahi me ka ae ole ia e hoop@a no ma ke Kanawai.

JAMES H. BOYD.

Ma ke Keena Aina, Hale Aha Hookolokolo.

Honolulu, Iune 17, 1893.        2447-tf

 

Hoolaha Lunanooponopono Waiwai.

O KA mea nona ka inoa malalo iho, @a hoonoho ia mai oia i Lunahooponopono Waiwai no ka Waiwai o HANA HAELO KAPALI w, @ Moanalua, Oahu.  I make aku nei, mamuli o @ elo hooholo o ka Ho@ Cooper, Lunakanawai Kaapuni o ka Aha Kaapuni Apana 1 i hoopuka @a ka la 19 o Ianuari, 1894.  Nolaila, ke kauoha @ oia i na mea a pau, ina he aie ko ka m@ make i kekahi e hoike mai i ka lakou @ me na hooia oiaio no ia aie iloko o na @ eono mai keia la aku, ina hoike ole @ e lilo ia mau aie i mea ole.  Ina ua aie ke@ ka mea i make, e hookaa koke mai ke ole @ ia.

D. KAPALI,

Lunahooponopono Waiwai.

Honolulu, Mar. 10, 1894.        2484-4

 

KO BIHOPA MA,

BANAKO MALAMA DALA

E LAWE NO MAKOU I NA DALA HOOMOE ma ka hoaie ana ma ko makou BANAKO Malama Dala malalo o keia mau kumu:

            Ina e hoomoe ami ke kanaka hookahi i na dala Elima Haneri, e uku no makou i ka ukupanee ma ka Elima Hapahaneri o ka makahiki, mai ka wa aku o ka lawe ia ana mai o ke dala, ke waiho ia ke dala hoomoe i ekolu mahina, a ua waihoia paha ke dala a haia na malama ekolu i ka wa e hooponopono la ai na helu.  Aole uku panee e helu ia maluna o na dala hakina no na la elua paha o ka mahina.

            Aole uku panee e uku ia i na dala e lawe ia ana maloko o ekolu mahina mai ka waaku o ka hoomoe ia ana mai.

            He @ la mamua ae o ka unuhi ana aku o kekahi kanaka i kana mau dala, e hoike o mai i ka BANAKO, a e lawe pu la mai ka buke dala i ka wa e kikoo ai.

            Aole dala e uku ia, a@a wale no ma ke kikoo ka mea nana i hoomoe mai i ke dala me @ lawe pu mai i ka buke hoahu dala.

            I ka la mua o Sepatemaba o kela a me keia makahiki e hooponopono ia ai na helu o na mea a pau, a o na uku panee i uku ole ia maluna o na puu dala a pau e waiho ana me ke kikoo ole ia, e helu ia ma ka aoao o ka mea hoomoe dala mai i hala na malama ekolu, a ma ia wa aku e hui ia me ke  kumu paa mua.

            O na puu dala hoomoe mai maluna, elima haneri dala, e lawe ia ao mamuli o o ka aelike ana..

            E hamama ana ka Banako ma na la a pau o na hebedoma koe na la Sabati a me na la Kulaia.

BIHOPA MA.

Honolulu, @   2898—q

 

HE KAAO HOONAUE PUUWAI

--NO—

PUAKAOHELO

--KE—

Kaikamahine Alii.

--KA—

Ui Oi Kelakela o ka Nani a me ka Maikai.

--NANA—

I HEHI-KU NA KAPU O KUAIHELANI A ME NUUMEALANI.

--KA—

Ui i Hiolo ai ke Kapu a me ka Mana o ke Kiowai kupua—kahi e hiolo ai ka nani a me ka maikai o na mea kino kanaka o ka Honua nei.

 

KE KIOWAI KAPU A ME KA MANA KUPUA E KIAI IA ANA E NA HONU ALII HE UMIKUMAMALUA; UA LILO IA MANA I MEA OLE I KA NANI A ME KA UI O HAWAII.

 

            I na keiki o Niihau e noho pu nei me ka manao like o ke aloha pakahi iloko o lakou, aohe ike ia mawaho, aka, o ke ano helehelena ua hiki no ia kaua ke koho aku, ua eha loko, a kaua e hoomanao ae ai i keia wahi hooheno a ka poe kahiko:

Miki Iloli ke kai o Hilea

Kai auna ka manu i ka pua akili

Hele hehi ke kai o Hoolehua

O ka hele ana a Kalawelawe malie

Ka waiho wale iho no i Palaau e—a

E au ae ana au e nana i ike

I ke kuleana o ka moe e moe—ai—a

Moe oe ilaila pehea hoi au

Mai eha iho.

            E waiho kakou ia lakou e kaawili ana me he ma'i nahu la, a e huli ae hoi kakou a nana aku i ka mea nona ka moolelo, ka ui hookala kupua.

            Ma ka po ana iho o ia la, a ma ke aumoe, ua loaa aku la ma ka hihio ia Puakoolau e olelo mai ana o Punahoa iaia, e hoomakaukau ia laua no ka hele ana ma ke alanui aumoana, o ka po i loaa ai keia hihio, o ka po ia o Kane, a nona no ia ao ana ae.  He la ia no ka hoomakaukau no ka hele ana o na lii, no ke ala e hiki aku ai i Kuaihelani, ka aina a ka poino i noho ai.

            Ma ia hihio i loaa ia Puakoolau, ua ao ia mai oia e Punahoa ko laua kupunawahine, mai hoike wale aku i na lii o Niihau a me na makaainana, o ulu mai auanei ka haunaele mai na keikialii mai, nolaila, ua huna ia me ko lakou lohe ole.  A ma ke aumoe o ka po i o Lono, ma ia po i haalele ai ka ui o Kauakanilehua i na kaiaulu o kona one hanau oia hoi o Hawaii nei.

            Ma ka po i loaa ai ka hihio la Puakoolau, ua loaa pu aku la no ka hihie la Puakaohelo, oiai kona kaikunane Puakanakamaikai e hai mai ana i kona kaikuahine aloha nui:  E kuahine, e hele ana oe a haalele i ka aina hanau, a hiki oe i Kuaihelani, alaila, na'u no e huli aku ia oe a loaa aku oe ia'u ilaila, mai hai oe ia papa o huhu mai ia oe, eia no au ke hoomanawanui nei i ka hana a ke aloha, a hala ae ka ua ka mea makau.  Ua hala aku nei o papa Puakaunaoa e huli ia olua, a ina e loaa aku olua i Niihau, alaila, kipaku loa aku ia olua.

            Akahi no o Puakaohelo a lohe ke huli ia aku nei laua e kipaku hou aku ia laua.

            A i ka pau ana o ko laua kamailio ana me ke kaikunane, ala ae la ia, nana ae la ma o maanei, aole he mea i loaa iki, a hu ae la kona aloha ia manawa no ka'ike ana'i ke kino wailua o kona kaikunane o ka waimaka ke hanini ana ma kona mau papalina nohenohea, ua hele a

            Aia i Alakai ka anoi la

            Na pua kau a ke aloha

            He aloha kaii mau loa la

            A no'u no iala kekahi

            O iala ka pua i poni ia la

            Kukuni paa ia ka iini

            He lini kau na ka manao la

            O Halia hana mau i ke kino.

            He mau wahi kanaenae ia holu no ke kai, a e waiho aku kaua iaia nei @ hoonipo ana i ke kai o lalo, a e huli ae a nana aku ma ko laua alahele moana.

            Ma ke aumoe i ka po o Lono, ua makaukau ae la laua no ka he@e aka liuliu ae la kahi waa o laua nei oia hoi ke alelo o ko laua kupunawahine, a makaukau ka waa o ka holo no ia me ka ike ole ia mai e kamaaina, aia laua la ke holo la i ka moana, a hoomanao hou ae la au i keia mau wahi lalani mele a ka poe loea,

Ke holo @a oe e Poki i ka moana

He ale kou hoa olelo

            A i ala ae ka hana o na @i a me na makaainana, ua heo laua la, o ka punana ke waiho ana, ua lele ka manu.

            I na keikialii i ike ai ua lele ka manu, ano e ae la ko lakou manao, me ko lakou manao ina lakou e ike i ka holo ana, ina ua paa ia lakou i ka hoopaa ia me na kaula, aka, ua hala ka wa pono e paa ai, no ka mea ua ahai ka pupuhi i na lii o Hawaii, aia ke au la i ka moana mamuli o ka mana kupua o Punahoa, ka waa alelo, a e waiho kakou ia lakou e ku nana wale ana, a e huli ae kakou e nana ia laua la e holo la.

            Ia po no a ao, ua ualo ka aekai o Niihau mai ka ike a ko laua mau maka, a o ke kuahiwi wale no ka mea e ike ia nei e lana, o ko Kauai kuahiwi nae ka mea kiekie iluna, a hu ae la ka manao aloha i ka ui nona keia nanea.

            I na maka ula weo o ka ui e kaulona pono ana maluna o na piko o ka mauna o Waialeale, me ka nape malie ana o kona puuwai i ka na@ohia o na kuahiwi aloha o ka aina, me na waimaka e haloiloi ana, a puana ae la ka mea kakau i keia mau wahi kanaenae a na lii i ha@a,

Nani wale ke poo o ka waikini i ka malie

Malie lai no ka luna o Maunakapu

He kapu ia he lahui na Makaukiu

He kiu ahai lono ia na ka ipoahi

E hea ana ia lalo o Kaipoli

He ualo makani, he Koolau

He hoa makani ia no Puakei

Ke ike aku ia'u kula lehua i ka wai

E lana ana ka pua hau i kai o Wailua

He lua ole keia aloha

Ka pii no a ke kiu onohi

Haila ka ia e hoonipo ai

Nanea mai ana hoi i Awa

            Aia laua la i ka moana kai lipolipo i kela manawa, e hooipo ana me na a@e o ka moana, e iliki iho ana na huna kai maluna o ka lei nohea, he mea ole ia mau inea e alo ia la, a ke haule iho la na pakaua eloelo maluna o laua nei, aka nae, o ia pakaua e kilihune la maluna o laua, he mea ole ia i ka mana kupua o Punahoa, o ka ua ke hele la maluna wale ae no o laua, oiai, o ka punohu ua koko ke pani iho la maluna o laua i na wa a pau, a maluna iho o laila aia no mailala na pakaua o ka moana e haluku la.

            Ke huli hope ae la na kuahiwi aloha o ka aina, a alawa ae la hoi na maka o ua nohea aumoana nei, a puana ae la,

            Aloha ka aina hanau

            Aloha na kualono uliuli

            Eia au ke hele nei

            Haalele i haalele i ka home

            I ka ua kaulana o kuu aina

            Aloha oe, aloha no wau

            Ua nalowale ka aina i kela manawa, elua la, elua po, ua halawai mai la ke kauoha a Punahoa ia Puakoolau, e olelo mai ana iaia, ma ke kakahiaka nui o ka la i o Hoaka, e hoomanao ae ai, oia ka la e halawai ai lakou me ka aina, a o la aina o ka aina o Kanehunamoku.

Aole i pau.

 

            He hoopii koi poho nui ka Sam Kelly ia Kalalaina Ainiu w o Heeia no ka $5,000 poho i keia kau ae o Mei, no ka hoopaa hewa ana i kana keiki oo ole.

 

He Moolelo Hawaii

NO KA HIKI MUA ANA MAI O NA KUMU POPE MA HAWAII NEI

            Alaila, kau iho la o Rive ma ka moku okoa, a holo aku la ua moku la mai Farani aku no ka aoao Komohana o Amerika, a noho loa la malaila.

            O ka moku hoi a Rive i hoouna mai ai me kona mau waiwai ana i kuai ai a me ka poe hana a me na kahunapule, ua hiki mai la i Hawaii nei, a ku ma Honoluu, Oahu, i ka 1827, a i ole i ka 1828 paha, mamua iki iho o ka pae ekolu ana mai o na misionari.  A i ko lakou ku ana mai, aole kekahi mea i kii aku i ka ukana, a e uku i ka lawe ana mai ia mau mea, a me ka uku moku hoi o na paahana a me na kahunapule no ia ho@o ana mai.

            Nolaila, hoopae iho la ke kapena ia lakou me ke kali ole no ka ae ia mai, me ke kue i na kanawai o ka aina.

            I ko lakou pae ana iuka, ua kii ia aku lakou e kipaku, alaiala olelo aku la lakou, "me ke kapena o makou oukou e olelo ai."

            Alaila, ki@ ia ke kapena o ka moku, a hookolokolo ia oia imua o ke alii Kiaaina, a ao aku iaia no kona hoopae ana mai i na kanaka me ke kue i ke kanawai, nolaila ua kauoha ia oia e lawe koke ia lakou.

            Hooakaka aku no hoi ke kapena nona iho imua o ke Kiaaina, a me kona hoopunipuni ia a me kela poe a pau e Rive.

            I aku la ke kapena, "aole au e hoee ana i keia poe maluna o kuu moku.  O kuu moku aia no i waho, aole ou kuleana i koi mai ai ia'u e hoee hou i ua poe la malua o kuu moku."

            A noho iho la ua kapena la ma Oahu me ia mau polilikia, a imi oia e kuai mai no Rive, aole n@e i hiki, holo aku la oia.  Pela iho la ke ano o ka hoopae ia ana mai o na kahunapule Roma.

            Aole pela ke ano o ka pae ana mai o ka huakai mua a me ka lua mai no hoi o na puali misionari mai Amerika mai, a me ko lakou hookipa ia ana me ka maikai e na alii ka poe no lakou ka aina.  He ano okoa ko lakou i ko keia ano puali.

            He wa mahope loa mai, ua pau ke koena o ke@a waiwai i ke kuai ia aku e ke kapena moku ma Amerika, a mahope iho, ioaa iho la o Rive iaia ma Mekiko e auana hele ana, he kanaka hune loa, he ona a he mea hoowahawaha loa ia.  A aole no hoi oia i ae ia e hol@ hou mai ma Hawaii nei ma ia hope mai.

            Ma ia hope iho o ka holo ana aku o ka moku i lawe mai ai i ka poe Roma, hoolimalima iho la lakou i kekahi wahi hale ma kahi kokoke i kekahi haole kalepa waiwai.  He hale ia i hoopuni ia me kekahi pa uuku no ka haole kamana Amerika, a nana i hoolimalima ia wahi me ua poe nei.

            O na kahunapule, o na paahana a me ka poe mahiai, o lakou no a pau ka i noho pu iloko o ua wahi pa palanaiki nei.

            I ka nana aku, ua olelo ia he poe ilihune lakou, aka, ua hana lokomaikai aku no nae na kanaka Hawaii ia lakou e like me ka lokomaikai o na haole e ae.

            Eia he wahi hoakaka na Wm. Richardson, (Likikini) i kanaka, oia hoi ka haole kalepa e pili pu ana ma kahi i noho ai lakou, penei.

            "I ko'u noho ana he haole kalepa, aole au i hookipa i na manao kue ia lakou, manao au e hana lokomaikai aku a me na mea e hiki ai ke kokua aku ia lakou."

            Ua hooikaika ua mau kahunapule Roma nei, aole i liuliu mahope iho o ko laua pae ana mai iuka nei, hoolauna kamailio mai la laua me a'u, me ka ninaninau mai no kela a me keia mea pili i keia aina a me ka noho ana o kanaka.

            Ua ninau pu mai no hoi laua i na buke i pai ia e na misionari mai Amerika mai, he makemake laua ia mau mea i maopopo ai ia laua ka olelo Hawai.  Ia'u no na palapala a pau i pai ia e na misionari, a ua lawe aku o Nr. Sehoka i na mea ana i makemake ai.  I ko lakou ninau ana mai ia'u i keia mea kela mea, ua hoakaka aku au e like me ka'u i ike ai.  I aku la au, e hele hou mai olua e ike ia'u, a e hele aku hoi olua e ike i na misionari mai Amerika mai.

            Ua hai aku au i na misionari Amerika i kuu haawi ana i ka'u palapala Hawaii, a ua mahalo lakou no ko'u haawi ana, a haawi hou mai la lakou i ka panai no ka'u mau palapala Hawaii i lilo aku a oi ae.

KO NA ALII KIPAKU ANA AKU I NA KAHUNA POPE MAI KA AINA AKU.

            Mahope iho o ko lakou noho ana ma ka aina, ua noho hoomanawanui no lakou me ka nele, a ua aloha aku no hoi na alii ia lakou, a ua ao aku na alii ia lakou aole e ao i na kanaka ma ko lakou aoao hoomana, no ka mea, ua oluolu na'lii i ko lakou poe kumu.

            Olelo kekahi poe, ua kokua o Boki ke alii kiaaina ia lakou, a ua makemake ia lakou e noho, a @a paa ia ma na @ue moolelo a kekahi poe.

            Aole nae ia he oiaio, no ka mea, ua ike o Boki ma Enelani i ko lakou ano hoomana a me na hoomana e ae he nui wale i kukulu ia.  Nolaila, aole i makemake o Boki ia lakou e noho maanei, a e hoonui i na ano hoomana.  Aka, ua manao no ane o Boki e hana lokomaikai aku i ko lakou noho ana, nolaila, ua hoakaka aku o Boki ia laua, penei:

            "Aole olua e ao i na kanaka maanei ma ko olua aoao hoomana, no ka mea, ua uuku na kanaka o keia pae aina, aole i makemake na'lii @ oukou e noho maanei e ao a e hana i na mea e mahele ai a e haunaele ai ka aina, no ka mea, ua oluolu na'lii i ko lakou mau kumu misionari.  Ua pono no paha ka nui o na ano hoomana ma na aina nui, he nui na kanaka, a maanei aole e pono, no ka mea, he uuku a naaupo no hoi, nolaila, pono ia lakou e manao lokahi, a noho malie," pela iho la na olelo ao a Boki.

            Aole i makemake na'lii e lalau aku ia lakou, a no ko lakou hoomanawanui ana, ua noho pu iho la lakou no kekahi mau makahiki, aka ua ao aku no nae lakou me ka malu loa me ke kue i na mea i ao ia aku a me na kanawai.

            A ike na'lii, ua palahalaha loa ae la ko lakou ao ana, alaila hoomakaukau iho la na'lii i kekahi moku kialua o Makauwahie ka inoa, a hoonoho ia kapena Wm. Sumena i alii moku, he kanaka Enelani ia, me ke kanoha iaia e lawe ia lakou me ka hewa ole a me ka maikai ma ka aina o Kaleponi.

            Aole no paha lakou e kipaku ia e na'@ii ke malama pono lakou i ke kanawai a me na mea e hooponopono ai.

            A makaukau ka moku, hele ponoi aku o Kaahumanu ke Kuhina nui imua o lakou, a lalau oluolu aku ia lakou ma ka lima, a olelo aku ia lakou, "e haalele mai ana oukou i keia aina, eia ka moku ua makaukau no oukou e lawe ia aku ma ka aina o Amerika, mamuli o ko oukou malama ole i na kanawai o keia aina iloko o keia mau la liuliu loa a oukou i noho iho nei me makou."

            I aku la o Kaahumanu, "ua hele kino mai nei au e ike i keia hana, i ole e hiki i kekahi ke olelo me he mea oiaio la, ua hoino wale ia lakou."

            Alaila, lawe ia aku lakou me ka maikai a kau i ka moku, alaila, i aku la o Kaahumanu i ke kapena, "e lawe aku oe me ka hewa ole ia lakou a hoopae aku i Amerika a i Sepania, kahi i noho ai na ano hoomana me lakou, a malaila e noho pu ai lakou me ko lakou mau hoahanau."

            Alaila, huki ia ae la na pea, a hemo ka laina a panee aku la ka moku, a nalo aku la i ke ehu a ke kai.

            Ki-pu ae ia i ka la,

            Ka lau o ka ai o Polo-a-e,

            Po wale hoi.

            A hala he mau makahiki elua mahope iho o ka lawe ia ana aku o na kumu Roma, make iho la o Kaahumanu i ka la 5 o Iune, 1832.  A liio o Kinau i Kuhina nui ma kahi o Kaahumanu, oia hoi ka Kekuanaoa wahine.  Ua mare ia laua i ka malama o Okatoba, 1827, a na laua mai na lani alii Kamehameha, Liholiho a me Lota Kapuaiwa.

 

MA KE KAUOHA.

 

KANAWAI 69.

HE KANAWAI E HOOMAOPOPO AI NO KEKAHI AHA HANA KUMUKANAWAI.

E Hooholoia e ka Aha Hooko a me ka Aha Kuka o ke Aupuni Kuikawa o ko Hawaii Paeaina.

            Pauku 1.  E hoakoakoa ma ke kahea ana o ka Peresidena he Aha hana kumukanawai e hana i kumukanawai.  Oia aha oia no ka Peresidena, na Aha Hooko me Kuka a me umikumamawalu mau elele i kohoia e like me ia i hoakakuia moloko o keia nei.

            Pauku 2.  E malamaia ke koho balota ana ma ka la e kukalaia aku ai e ke Kuhina Kalaiaina.

            Pauku 3.  No na hana o keia koho balota ana e loaa no he eha mau mahele koho balota, oia hoi keia:  (1) ka Mokupuni o Oahu, mailaila mai e kohoia he eono elele; (2) ka Mokupuni o Hawaii, mailaila mai e kohoia he elima elele; (3) na Mokupun o Maui, Molokai a me Lanai, mailaila mai e kohoia he eha elele; (4) na Mokupuni o Kauai a me Niihau, mailaila mai e kohoia he ekolu elele.

NA MEA E KUPONO AI KA POE KOHO BALOTA.

            Pauku 4.  O kela a me keia o na kane a pau e noho ana ma ko Hawaii Pae Aina he Hawaii, Amerika a i oleia Europa paha ma ka hanau ana a hanauna paha i hoohiki i ka olelo hoohiki i kanohaia ma keia kanawai; ua hookaa i kona mau auhau no ka makahiki 1893, ina aole i hookuu ia ma ke kanawai mai ka auhauia ana; ua piha kona mau makahiki he iwakalua mai ka hanauia ana mai; ua noho ma ko Hawaii Pae Aina no hookahi makahiki, a ua hookomo i kona inoa ma ka papa inoa o ka poe koho balota o ka mahele apana ana i noho ai, a aole oia he pupule a lola paha, a i oleia aole i hoahewaia no ka ha@a ana i kekahi feloni, ina aole i kalaia, e loaa no iaia ke kuleana e koho no na elele e kohoia ana mai ka mokupuni kahi a ia mea i noho ai.

            Eia nae aole e pili ka hookau ana i na auhau no ka makahiki 1893, a me ka noho ana no hookahi makahiki i kekahi kanaka i kupono ma na mea e ae nana i hoike ae, i kona manawa e hele ai e hookomo i kona inoa ma ka papa inoa o ka poe kupono i ke koho, he palapala hoike mai ke Konela mai o na Koa Kiai Aupuni o Hawaii, a i oleia mai ka Ilamuku mai o ko Hawaii Pae Aina e hoakaka ana ua hookomo ponoia ua kanaka la he lala no kekahi o na puali koa i kukuluia e like me ke kanawai, a i oleia ka oihana makai mamua iho o ka la 1 o Ianuari, 1894.

            Pauku 5.  Ua hiki i kela a me keia mea koho i na elele e hookomo i na koho ana i like ka nui me ka nui o na elele e kohoia ana mai ka mahele ana i noho ai; a ua hiki iaia e hookomo i hookahi koho ana no kela a me keia elele, a i oleia e hookomo a pau loa no ka elele hookahi, a i ole ia e mahele i kona koho ana ma kekahi ano e ae mawaena o na elele.

            O ka heluna o na elele i kauoha ia i loaa ia lakou na heluna balota kiekie loa ma kela a me keia mahele o lakou no na elele no ia mahele.

            Pauku 6.  E hanaia no ke koho ana ma ka baota.  E paiia na balota e ke Kuhina Kalaiaina malalo o na lilo o ke Aupuni, a e ano like no ka nui, ke ano a me ka hanaia ana me na balota i kauohaia malalo o ke Kanawai Koho Balota o 1890.  Aole e laweia kekahi ano balota e aae.  E kau kela a me keia mea koho i huahelu mahope iho o ka inoa o ka moho a mau moho paha ana i koho ai, e hoike ana i ka nui o na koho ana ana i hookomo ai no kela a me keia moho.  O kekahi balota i hookomoia a oi aku ka nui o na koho ana mamua o ka huina o na moho i hoakakaia no ka mahele koho balota kahi o ia balota i hookomoia ai e hooleia no ia balota.

NA LUNA NANA KOHO BALOTA.

            Pauku 7.  E hoonoho ke Kuhina Kalaiaina i ekolu luna nana no kela a me keia wahi koho i hoakakaia mamua aku nei e ke kanawai no ke koho ana i na lunamakaaina@a.  Ua hiki no i na mea elua o ia poe luna nana e hana i ka hana a ina ua hiki ole i na lala he elua ke hana, a i oleia ua hoole paha i ka lawelawe i ka hana, ua hiki no i ka luna nana i koe e hoopiha i na hakahaka, ina ua loaa ia hakahaka iloko o ka manawa kokoke loa i ka la e koho balota ai e hiki ole ai i ke Kuhina Kalaiaina e hookohu aku.  E malama na luna nana koho balota aole e emi malalo o elua mau halawai maloko o ko lakou mau mahele apana pakahi no ke kakau ana i na inoa o ka poe koho, iloko o aole e emi malalo o umi aole hoi e oi aku mamua o iwakalua la mamua iho o ka la i kauoha ia no ke koho ana, a e hoolaha aku no ia mau halawai ana ma o ka hoolaha i kauia, a i oleia, ma ka hoolaha ana iloko o kekahi nupepa.  E hoomakaukau na luna nana koho balota i papa inoa o na kanaka a pau i hookomo i ko lakou mau inoa a i kuleana e koho a e kau i kope o ia mea ma ko lakou mau mahele pakahi iloko aole e emi malalo o eono la mamua iho o ia koho ana.  Aole e emi malalo o elua mau halawai e malamaia no ka hoopololei ana i na hemahema iloko o ia mau papa inou, aole nae no ka noonoo ana i na noi hou:  e malamaia ka halawai hope aole e emi malalo o iwakalua-kumamaha hora mamua iho o ka manawa o ke koho ana.  Aole e loaa i kekahi mea ke kuleana e koho ina aole kona inoa iloko o ia papa inoa.

            Eia no nae hoi o ke kakau inoa a@a o ka poe koho iloko o na Apana elima o Honolulu e hanaia no ia ma kekahi Keena Kuwaena, e hoakakaia e ke Kuhina Kalaiaina, imua o kekahi Komisina o ekolu lala e hoonohoia e ke Kuhina Kalaiaina, a na lakou e hana i na hana @ pau a na luna nana koho balota e pili ana i ke kakau ana i na inoa o ka poe kupono i ke koho, hookahi o lakou e kohoia i lunahoomalu a hookahi o lakou e hana ma ke ano he Kakauolelo.  E hana na luna nana koho balota no na wahi koho i na hana a pau ma ka la koho i kauoha ia ma ke Kanawai i kue ole me na mea i hoakakaia mamua ae nei.

            Na ke Komisina i oleloia e hoolako aku i papa inoa i hoopololei ia o na kanaka i kuleana e koho iloko o na mahele o Honolulu i na luna nana koho balota o kela a me keia mahele, a @a lakou e hoolaha aku ia mea e like me ia i hoakakaia maluna ae nei.  E halawai ke Komisina i kela a me keia la mai ko lakou la i ho@ nohoia ai a hiki i ka umi o na la mamua iho o ke koho ana, a e hoolaha ake@ aku no lakou no ia halawai ana.

            E loaa no i na luna nana koho balota a me na Komisina i oleloia no ka lakou hana he Elima Dala no ka la no kela a me keia la i hele ae ai no ka hana ana i ka lakou mau hana.

            Pauku 8.  E loaa no i na luna nana o ia koho ana na mana a pau e pili ana i ka lawelawe ana i ke koho ana i haawi ia ai e ke Kanawai koho balota o 1890 ia na luna nana koho balota, koe nae na mea i hoakakaia ma ke ano okoa maloko o keia Kanawai nei.  Na na luna nana koho balota, a i oleia o kekahi o lakou a me na Komisina kakau inoa i ka poe koho o Honolulu i kohoia malalo o keia Kanawai, e hoohiki aku i ka olelo hoohiki i kauoha ia ma keia Kanawai.  Aole e kakauia ka inoa o kekahi mea ma ka papa inoa aia a hoohiki a kakau inoa mua oia i ua olelo hoohiki la.

NA MEA E KUPONO AI NA ELELE.

            Pauku 9.  Aole e kupono kekahi mau e lilo i elele ina aole oia he kane e noho ana ma ko Hawaii Pae Aina i hiki aku kona mau makahiki i ka iwakalua-kumamalima; i ike i kakau lima a heluhelu ma kekahi o keia mau olelo, ka olelo Hawaii, Beritania, a i oleia, kekahi olelo o Europa; i noho ma ko Hawaii Pae Aina aole e emi malalo o ekolu makahiki, a ua hoohiki i ka olelo i kanohaia ma keia Kanawai.

            Pauku 10.  Aole e ae ia kekahi mea e ku ma ke ano he moho e kohoia i elele ina aole oia i noi ia pela ma ka palapala i kakauia i kakauino@ia e aole e emi malalo o iwakalua-kumamalima poe hoo kaa auhau o ka Mokupuni a Mahele paha ana i manao ai e lilo i moho; aole no hoi ina aole i waihoia aku ia noi me ke Kuhina Kalaiaina iloko o aole e emi malalo o umikumamaha la mamua iho o ka la koho, koe ma ka Mokupuni o Oahu, a malaila e waiho ia ae ia noi iloko o aole e emi malalo o ehiku la mamua iho o ke koho ana.

            Pauku 11.  O na hoakaka laula e hooponopono ana i na koho balota malalo o ke Kanawai koho balota o 1890, e pili no ia a e hooponopono i ke koho ana i na elele malalo o keia Kanawai koe ma na mea i hoakakaia maloko o keia nei.

            Aole e pili kekahi o na hoakaka ana o ke Kanawai i oleloia e pili ana i ka manawa e malamaia ai na koho ana, ka manawa e hoolaha ai i na olelo kukala, ka nui a me na mea e kupono ai na luna nana koho balota, a i oleia, e pili ana i na moho holo balota i ke koho ana i na elele i olelo ia.

            Pauku 12.  E hoihoi aku no na luna nana i ka lakou mau hoike i ka Ilamuku, a i oleia, i ka Makai Nui o ko lakou mau mahele pakahi a hoopukaia na palapala hoike e like me ka hana ana ma ke koho ana no na alii.

            Pauku 13.  E loaa i kela a me keia elele he hookahi haneri dala ma ke ano uku piha no kana hana.

            Pauku 14.  O ka lunahoomalu o na Aha Hooko a me Kuka oia no ka lunahoomalu o ka aha hana Kumukanawai.  Ua hiki e kohoia na luna e ae a ka aha hana kumukanawai e hooholo ai.

            Pauku 15.  O ka hapanui o na lala a pau o na elele a me na lala o na aha Hooko me Kuka oia no ka lawa ana o ka hapanui.

            Pauku 16.  E alakai ia ka Aha mamuli o na rula mau o ka lawelawe ana i halawai ahaolelo, ina aole i kuhikuhi ia ma kekahi ano okoa ma kekahi mau rula i laweia e lakou na lakou.

            Pauku 17.  O ka Aha hana Kumukanawai wale no ka lunakanawai a mana nana e hoomaopopo i ke kupono o na elele.  O ka malama a hooko ole i ka olelo hoohiki i kanohaia ma keia Kanawai he kumu kupono ia no ka hoole ana, a i oleia, kipaku ana i kekahi elele.

            Pauku 18.  Ka olelo hoohiki:

Helu

            Ko Hawaii Pae Aina,

            Mokupuni o

            Apana o } S.S.

            Owau o           nona na makahiki he   he kanaka ma ka hanau ana no            e noho ana ma ma ka apana i oleloia, ke hoohiki nei me ka oiaio imua o ke Akua Mana Loa e kojua a kupaa no au mamuli o ke Aupuni Kuikawa o ko Hawaii Pae Aina, a e kue no au i na hoao ana a pau e kukulu hou i aupuni Moi ma na ano a pau ma ko Hawaii Pae Aina.

            Pauku 19.  E mana keia kanawai i kona manawa e hoolahaia ai.

            Aponoia i keia la 15 o Maraki, M. H. 1894.

(Kakauinoaia) SANFORD B. DOLE,

Peresidena o ke Aupuni Kuikawa o ko Hawaii Pae Aina.

(Kakauinoaia)  J. A. KING,

Kuhina Kalaiaina.

2486-1t