Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIII, Number 20, 19 May 1894 — Ahaelele Hana Kumukanawai. [ARTICLE]

Ahaelele Hana Kumukanawai.

He hookahi anahulu i koe, ma ka lii 80 o M.Ol e noiio m*di at &.a auuwwi» nuKU xvuoiukanawai o ke Aupuni Kuikawa o Hawaii nei. Aole keia o ka Ahaelele Haku Kumukanawai mua loa o Hawaii nel, oiai ua lilo mua'ia hanohano i ka Mei Kamehameha Eiima i ka M. H. 18G4, he kunakolu ponoi makahixi i kaahope ae nei. I ka la 14 o Mei, M. H. 1787 i noho mua ai ka Ahaelele Haku Kumukanawai o Amerika Huipuia ma Piladelepia, a eia ia kumukanawai a ia poe loea i haku noeau ai ke ku nei. Ua maikai a kaulike 1* kuanukanawai, a nolaila mau ke ohohia o ka lahui Ainenka e malama pono i ko lakou kumukanawai. O ka ka Kamehameha V Ahaelele Haku Kumukanawai i kahea ai, aole i holopono, a ua kipaku mai oia ia Aha—he 15 o ka hale o na 'Lii, a me 27 pee Elele i kohoia mai na mokupuni mai. Mahope oia kipaku ana mai, ua Kukala mai o Kamehameha V a me koLia Aha Kuhina i ke Kumukana. wai o 18G4, a i ka 1887 i nalehia aku ai ia kumukanawai, a loaa mai ke kumukauawai o ka aoao hoomaemae a Liliuokalani i hoohiki ai e maiama a hoao iho nei e hookahuli ma ka la 14 o I»nuari 1893 a e onou a kukala mai i kumukanawai nona, aole nae i holoponō. Ma kela hana he haku kumukanawai, he ukali hoohalike wale aku no o Hawaii ma ka meheu o na aupuni naauao o ke ao nel. He aupuni nui o Amerika, aka, he ano maulahi ka haku ana 1 kumukanawai no ia aina mamuaoka haku ana i kumukanawai no Hawaii uuku. Ma Amerika he kaaaono miliona a oi ka heluna o ia lahui i keia wa, a hē aneane 100,000 o Hawaii nei ke hui puia me na Pukiki, Pake, lapana, a me na Lahui Europa e ae. O na kupa Amerlka ponoi ka hapanui ma Amerika, he uuku no na mallhini. Mahope mai o ka 1869 i pahola ia mai ai ka mpna koho balota i na negero o ka Hema, Ma Hawaii nei, he 40,000 wale no poe kanaka Hawaii ke hui puia me na poe hapa, a he 60,000 ka heluna o na malihini. He heiuna nui o na poe naaupo i komo mai iloko o ka aina ma ke ano limahana no na mahiko, e laa na Pukiki, lapana a me Pake. He naaupo keia poe ma na mea ike, aka, he naauao ma ka hoomakaulii, nolaila, hehikuia na kamaaina e keia poe. Ma ko l&koa aina ponoi, aole lakou i hoomaamaaia ma ke koho balota ; aka f hiki i Hawaii nei, piikol ft ano hookohukohu lakon.

Pela no hol ua kanaka maoli, aole koho b«lola mamua, a na na mulihioi iao mai a ano maamaalea. Ma ke ano he poe no Europa, ua loaa mua 1 na Pukiki ka mana koho ma ke kanawai o 1887 1 ano ia loaa ana o ia mana ia poe limahana, noiaila, tce koi mai nei o lapana e pahola ia iku ke koho balota ia lakou. Ina 110 he Aupuni Moi a Aupuni Knikawa paha, e ala mai ana no keia koi a lapana. Oke koi a lapana, aoie hiki ke paani ia, o!al, ua kakooia e na pukuniahi o ko lakou mau aumoku kaua. Noluila, he niunu pohihihi loa keia e ala mai ana jruua o ka Aha Haku Kumukanawai o 1894. Ke olelo nei kekahi poe nupepa haole, e loaa wale no ka mana kolio i na kamaaina a me na poe i hookupaia, a koe na poe iae ele e hookupa. Ina e hanaia ana peln, alalia, e iilo ana no i na Hawaii ka lanakila o ka pahu baiota, ke ae nae lakou e hoohiki maiaio o ke aupuni e ku ana. Ina pela ka hana, e ulu hou mai ana no he haunaele a nui ka poino. O ka poino e ulu mai ana mamuli o ka loaa oie o ka mana koho i na poe i hookupa ole ia, oia no ka manao lawe kaihi ano hukihuki o na Hawaii ponoi, me ka nooneo ole, o na malihini haole na poe nana e hoowaiwai nei i ka aiua. t Oka pilikia oke kau ahaolelo o 1892, i ka wa i hoomaopopo yi na iunamakaainana Hawaii ua ano uawaliwali na hoa haole mamuli o ke kaawaie mai keia aupuni aku, uu hana mai lakou i na hana iokoino i na poe waiwai o ka aina, mamuii o ka hooholo ana i na biia loteri, bila opiuma, a me ke kipaku ana i ka aha kuhina i mahalo nui ia o Wileox, Jones, Robinson, Brown. Ua manao lakou he hana naauao ka lakou, aka, i ka wa i ala aku ai o ka naauao i oi ae mamua o ko lakou ike, ua helelei na lunamakaainana Hawaii. O keia ke kumu i kahuii ai o ke aupuni a na lunamakaainanu Hawaii i ike ole ai, oial, aole lakou he poe loea kalaiaina kuhehoeu, aka, he poe palelo wale iho no ma ka waha, hele no a ka nuku hoi mai kahi ike. Ina aole i pau kela aha kuhina, ina aole o Liliokalani e lioao e onou mai i kona kumukanawai, me nei eia no ke Aupuni Moi ke ku lanakila nel, a ike ole la hoi ka lahui i keia kulana o ka alna e ike ia nei i keia mau la.

Nolalla, ina e nele ana na poe i »— «io i a jk a mana koho mamuli o ka piiikia ke 101U pu ia īnan» i na Puke a me na lapana, a ina hoi e loaa ana I na Hawaii mamuli o ko lakou pono hanau # maluna o ko lakou aina kulaiwi, aole he hana naauao a kupono i na poe koho balota Hawaii ke hana noonoo ole i ka poe waiwai, mamuli ulu hou mai he poino weliweli i ike 016 ia inamua.

Oiai nae, uu lokahi ka lahui e noho malie aole koho baluta I keia kau koho Elele iho nei, a kau aku na maka ia Araerika, o na kanawai a keia Aha Ilaku Kumukanawai e hooholo ai, e pono e moni na poe a pau, ina e kulike, a kuiike oie me ko iakou makemake. O na poe wale no i hoohiki ke kupono e pane leo, ao na poe eae e hamau, aole mana ma ke kanawai.

Aole makou i manao e hanaia aku ana na kanawai e kapae loa ai i na kupa Hawaii, e like me ka manao oke kumukanawai hookahuli aupuni a Liliuokalaui i manao ai e hoonele i ka mana koho o kekahi poe kuonoono o ka aina, a e hoi hou ka mana koho i na 'lii o ka ahaolelo ika Moi. Aole e pakui ia mai ana ka ino no ka ino, no ka mea, aoie me ia ka manao o ka poe haku kumukanawai o 1894 o noho mai.

Oke kumukanawai o Amorika mahope iho o ka hooholo ana o na poe Elele nana i haku, ua waiho ia imua o ka ahaolelo o ke aupuni a me ka lahui a hooholo loa ia, a o kahi mokuaina uuku hoonahoa o Bodilana ka panina o na mokuaina kumu he umikumamakoiu o Amerika i hooholo a npono i ke kumukanawai. Malia o lilo ia i kumu hoohalike, a waiho ia aku no keia kumukanawai hou na ku ahaolelo e hooholo loa i ka wa e kukulula aku ai o ke Aupuni Ripubaliku o Hawaii.

Aole nae pela ka manao o Kamohameha Elima I kona wa i kahea ai ika Aha Elele. Ma kekahi la oia kau, ua ulu mai he hoopaapaa a ua hoike aku o Kimo Pelekane, kekahi Eieie, 1 ka Pelesidena, oia no hoi ka Moi, i kona kanaiua a kuihe no ka mana piha oka Aha Eiele. O kona manaoa me kona mau hoa he haku kumukanawai wale no ko lakou mana, a o ka ahaoieio ka mana hiki ke hooholo ioa.

Ua pane aku o Kamehameha Elima me ka leo koikoi penei: " Aoie au i ike i kekahi aha e aku, o keia wale no ka mana e noonoo a hoo" holo, hoapono a hoolei paha i na pakui, O keia Aha Elele wale no ka mana piha."