Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIV, Number 40, 5 October 1895 — Huakai Makaikai ia Kalawao. [ARTICLE]

Huakai Makaikai ia Kalawao.

[Koena mai kela Polemai.] O ke Panalaaa, he wahl maikai a malahia i hookaawale maoli ia a hoolako ia me ua pomaikai koloko eae a pau. Ke hoolawa ia nei eka wai i lawe ia mai Waikola mai lloko o ke paipu wai eha inihi keanawaeua a hiki i ka laa wai i eli ia ma ke kahua kiekie mawfeoa o na kauhale eiua, alaiia mahelehele ia aku Ia maioko o na paipu liilii e komo ai iloko o na hale i aneane e pau loa. Aia maloko o ka Haiemai e Goto he mao wahi e auau ai no ka lehulehu i makemake e loaa na pomai« kai o ka Goto iapaau ann, ke ti, na huaaie a me ka auau wai wela ana me ka iaau. Ma keia lapaau ana, ua hoopau la na eha, ua hoola !a na pukapuka a pomaikai pu me ke ola ana o ke kino, aka aole nae i hoola ioa ia ka ma'i. Na ke kauka nolio paa e hele mau e makaikai i ke Panalaau i kela ame keia la, rne ka lapaau i na ma'i o kela a me keia ano e loaa aku ana ma kona alaliele. Ona' niai lepera inoino loa, e hoihoi ia ana lakou iloko oka hale oka poe nawaliwali, oia hoi ma Pauahi Home ma Kalaupapa, a i ole ma j liaiauwina Home paha ma Kalawao. ! Eia keia mau home malalo oka uialama ana a na Kaikuahine Palakiko, he poe kahu mai i hoomaamaa ia a makaukau ma ia hana. Lawe ia mai la kekahi wahine ma'i i huna ia e kona mau makamaka, aka o ia malama ana a lakou, ua like ioa me ka hoomaineino. Ua hele a nawaliwali haalele, oiai ua hanai ia oia me ka berena wale no a ua ino maoli ka ea ke hookokoke aku iaia. Aka, i ka wa a na Kaikuahine i ninau iho ai iaia, He eha ane'i kou ? Make* make anel oe i kekahi mea ? Ua pane mai oia, «'AoIe pilikla."

Ua malama ia keia mau iiome me ka maemae loa; a ua makemake nmi do hoi na kamaiii ika iakou mau mea paani e like me ke koloke a makala Hc mea ehaeha ka ike aku i na heleheiena o keia po§ kamaiii i loohia ika ma'i. Ua hele na papaiina a pehu, me he mea ia ua nahu ia e na naio meli, a ua nalowale na ano ke hoomaopopo aku, ua moku« moku na manamanalima; uahauhoa

ia na kapuai wawae me na apana welu aku ke ope; a o kekahi poe ua makapo maoli mai ka hana mai a keia ma'i, iwaena o keia mau nanaina ano e, ua hoomau aku na Kaikuahine i na helehelena oluolu »a ko lakou mau papalina. Ua kukulu ia he ekolu mau kauna hale liilii a oi e poai ana ike kuea kuwaena, ua ako ia ka mauu manienie i hele a uliuli, a mahope o keia mau hale liiiii, he mau hale hou aku no i kapiiiia he mau keena no ka mea ai a me paahana.

Ua pomaikai ke Aupuni i ka loaa ana o ke kokua Luna nui hapa haoie nona ke akamai kuio. Ua kokoke e hiki ole e lawelawe ma oka loaa ana la ika ma'i, ua ano hapa iolo, hapa inakapo, aka o kona noonoo maikai ame ka malie o kana hooholo ana, oia ka mea nana i haawi aku iaia i ka mana nui e hoomalu maiuna o ka poe popllikia malalo o kana hooponopono ana. Aka, he hana maalahi wale no ka hoomaiu ana i na kanaka Hawaii.

Ke noho nei ke kahu o ka ekale* sia Hawaii ma Kalaapapa maloko o ka hale i hookaawaie ia e ke Aapuni, a ke hanai nei i ka ohana e like me ka haawiia aqa o na iako ai i ea mai lepera. Ke malama nei oia i na anaina haipule nia Kalaupapa 1 ke kakahiaka a ma Kaiawao I ke aaina la. O ka haiepale, ua iike ke ano me ko ka halepole Katollka Boma e ku kokoke la. Ua hoomahuahaa ia keia maa halepule a elaa mai ke kli mua mai i hooiala ia ai i kinohl i pau pono al ka nni, o ka heiuōa o ka poe hele poie ke pii maliaahaa mai nei. Aia ke ka la he ogana nani malkai, he amikamama» kahi maa ki, he makana na kekahi mai lepera. Na ka papa himeoi lie iwakaiaa kumam&kahi ka nui o ka poe himeni e hooiako ia nei i aa !eo mele i hooiaaamaa ia e na makaa misiaaari. £ia ke malama ia oei he Ahahol Opiopio leoipono KarisUano maioko o ka hale nani hoa loa, ka makana

| hoi a Hon. G. N. Wiicox. Aia no | keia haie maloko o ka pa hookahi me ka la&kini o ka Eaane* lio. Ona laaa oka ahahai, he poe eleu, makaala a naaaao. Ke mala> ma ia nei he haJawai haipaie ma na ahiahi la Sakati hora 5 a aole halawai po ae ia. Ma na ahiahi Poalaa, akoakoa ka ahahoi paio, me kaaalima paha poe hele mau. Ma na ahiahi Poaha, he Kula Baibala, ke hoomaka nei ke ao i ka moolelo o ka Euanelio. He mau pule wale no i hala aenei mahope ke komo ia ana ana o keia haie. Eia ke hoolala ia nei ehoeaea i ka hana Ahahai Opiopio Imipono Karistiano ma kekahi maa lala e ae— ma na lala o ka hoonaauao, hooikaika kino, mele. O ka hoouna aaa aku nei no ia o ke Kula Sabati o Kaukeano i ogana no keia Hale Wiiikoki hou. O ko na Ekaiesia noonoo nui no ka pomaikai ona lepera, oia ke kumu oka nee mua a me ka pomaikai ma ke Panalaau. Ua kukolu īho o Hon. C. R. Bishop i Home no na Kaikamahine Lepera, a o Hon. H. P. Baiauwina 1 Home no na Keikikane Lepera, he mau makana kiekie wale nae no o na hana Karisitiano. Aole he papa o na Diakona wahine o ka hoomana Hoolepope, mailoko mai ia olaila e unuhiia mai ai na kahu ma'i ame na kumuāo, i hoomaamaa ia no la hana, a Ina ia ua kala kahiko i kaa ai keia mau Home malalo o ka iakou mau hoomaemae ana, aole maialo o na Kaikuahine Palakiko, ka poe i | loaa ia iakou na iko no ia hana Ka(ristiano. O na kahuna Katolika Homa elua, aole laua no ka papa hookahi, he mau kanaka i kakeie ia, a he mau makahiki ko laua maa i ma kekahi mau kahua hana e ae.! , He hana maikai ka laua e lawelawe nei, no na han& pono a me ka hooklekie ana i ke anama. Mai ka makahiki 1887 mai, ua loli ae k« ano ona mea a pau ma ke Panalaau ma ka makaikai «i ae. Ua emi mai ka pili waiwai, ua emi ke puhi waiona, ua emi ka noho huikau ana. Ke hooikaika nei ke AupuHi i kana hana oi no ka maikai o ka noho pono ana a me ka oluoiu o ke oia ana o keia mau hanai ake aloha, aka aia no he mau pilikia ma ke alanui na ka poe wale no i ike i ke ano a me ke kalana o ke kanaka Hawaii, e hiki ai ke hoopau.

O hoahanau J. W. Dutton, i noho ai mamua ma Kaeine, WisecoHasina, a iloko o ke Kaua Kipi oka Akau a nie ka Hema o Amerika Huipuia, ua komo oia me ka Mahele Koa Helu 13 o Wiseconasina, he kanaka kuoo oke ano. Nana i hana ina w r ahi e hoopuni ana ia Balauwina Home ma ke ano hiehie. O kona haie hana ponoi a i ole keena oihana, lie momi okoa no ia oke kueno pono ia ana a mekamaemae. Ke hoouka nei oia i ke kaua elsue aku i ka peiapela a me ka ma'i mahope o ke ano aole hookahi iloko o ka haneri tausani e maoao ana e hookipa aku: Maiia o oielo oia "ua kupono wale no oia no ka iioloi ae i na eha o na lepera kukonukonu loa oka ma'i, T ' aka oke kupono ao na mea kiekie ae i hoikeia ma ka makaukau, ke kuio a me ka ike i hooko ia ai ia hana, he mea ia e haawi ai I ka waiwai, aoie e hiki ke nana ia ma ka hana i lawelawe ia, aka ma ke ano o ke aianui i hoohana ia ia aku ai a pau, he kiaha gula auanei ia e kioe iho ai a haawi akn i kawai huīhui i kekahi oko ka honua mau mea haahaa. Ua hiki naai • hana pu me hoahanau Dutton, he hoaiauna kahiko nona ma ia papa hookahi. H« nui ao ka hana i koe e iawelawe ai, aka ua emi īho malaio o ka haneri no lakou keia poe hoahanau i haawi ai i ko iakou mau ola. Aia waie no ma ka haoa mau ana ame ka hooikaika paupaoaho ole e hoio pono ai na mea a pau i makemake ia e haoa.

Mai ka wa mai I hoopaa ia al ka Hipikona a me han^ kolohe I ki 1187, o ka hooko Ia ana o na mea a paa ma ke Panalaaa, aa iawelawe la ma na kahaa hana ma* oil. A o ka hopena, aa emi mai na me na hoohalahala m&i na lepeia mai. Maiia mai oi ae ka hooiako ia anao ka wai ma kekahi maa mea, aka ua hooponopoea maoii Ia xsaa ke ano e hoolako ia ai me ka wai maikai. Ua emi mai ka make

awiwi ana oka mai lepera. Ika manawa mua i puka mai ai, ke elima makahlki ka loihl i kaapalena ia ao ke kaa ana oka ma'i. Eia kekahi poe mai lepera i hiki moa ma ke Panaiaau keola mal nei. Me he m«a la o ka holopono o na mea e hoao ia nei no ka lapaau ana i ka | mai lepera, aia ma ka laina e hoo* i poipuī aa al ike oia ona lepera, aole ma ka pepehl ana e make *ta ilo oka ma'i. Eia he laau lapaau pake he » { Hoanang n ka inoa, a oiai e hoola ana i aa pukapuka a « hoopau ana i na eha, eia he laau ikaika ioa no ka haawi ana me ko akahele loa o nui loa ka lawe ana, o ka make no ia. O ke kuUna noho ana maemae o na lepera ma ke Panalaau, ua hiki no ke hoeueu ia ae ma ka hana kanawai ana maloko aku o ke Keena Loio Kuhina, me ka lilo koina ole e na aoao elua, a me ke akahele loa o ka noonoo ana no na pono o na mea i a pau, ma na liihia e makemake ia; ana e hooki kanawai ia na poe i i mare ia. Ma ia hana ana, e lana- j kila ai lakou e koho i mau kokoolua | hou no-lakou, e like me ko lakou j makemake, a e hooluolu ia na la hope oko iakou ola ana. Ao na wahine auanei i mokumoku ko lakou mau manamana lima, e kokua ia ana e na kane e koe okoa ana ko lakou mau lima. Ona wahine hoi i makapo e loaa ana ka poe nana e malama.

Ke haawi ia nei he iwakalua mau pipi momona ame 800 mau paiai i ke Panalaau i kela a me keia hebedoma. Ke hanai nei no hoi kekahi poe lepera i na puaa e like no me ke ano Hawaii, a hanai pu no hoi i na ilio, ano ko lakou lehulehu loa ma ka 500 a 600 paha, ua lilo lakou i mau raea ino wale. I kekahi manawa, ua auwana aku kekahi o keia mau ilio a mio aku la ma na wahi moali alaheie a nahu aku la i na hipa ma kela aoao.