Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXV, Number 7, 14 February 1896 — "Kipi! Hoohiki Wahahee!! Ha'iha'i Kumukanawai!!!" [ARTICLE]

"Kipi! Hoohiki Wahahee!! Ha'iha'i Kumukanawai!!!"

Ua ike iho makou maloko o ka pane pilikino a ka Nupepa Ke Aloha Aina o kela pule aku nei i ka Lunak«nawai Kiekie o ke Aupuni, i kela mau huaoielo e kau ae la ma ke poo 0 ktia m«sao. Ua nili kela olelo pane a ua nupepa la no ka haiolelo a kii Lunakanawni Kiekle i halolelo ai maloko o ka Uale Hui Opiopi* o Honolulu nei, rna ka po Poaono, Feb. 1 aku nei, maluna o ke kumuhana no $< Ke Kumu o na Kmaukanawai Hawaii," oona hoi kekahi hapa a makou i hoopuka aku ai ma ko makou pepa o kela pule aku nei, a pela no hoi keia pule. Ma kela manao o ke Aloha Aina, āolo loa oia i hoakaka mal i na heamhema a iue na kuhihewa i ike ia eia maloko oka haiolelo ana 1 ai i kahua no kQna munao pane piilkmo. O kana kuiana i hana ai, ua iike loa ia meke kanaka 1 olelo aku i kona hoa paio, "Ua pololei kau mau olelo hoakaka apau i hoike mai n«i, aka, no kou hahai ana i ka aelike au ame a'u i hoohlkl ai, a i uhai pu ai no hoi kaua, nolaila, e kuamuamu aku au ia oe, he Ki pi—he Hoohiki Wahahee—he Ha'ihaM Kumukanawai, oiai no nae owau no kekahi i kipi, i hoohiki wahahee a i ha'iha'i kumukanawai no hoi." O keia maoli ke kuiana oiaio o ka Lunahooponopono o Ke Aloha Aina e ku nei maioko o kela manao pepa ona. He mea oialo loa ua kapa aku oia i ka Lanakanawai Kiekie, "he kipi i ka Moi," oiai wahi ana, <<ua hoohiki pinepine oia i na Kumukanawai o Kainehameha V. o 1864 a me ke Kumukanawai Elaupu a iakou oka 1887," { a malaina ole nae oia i ua mau hoo- | hiki la ana.

A pehea tn ka, ua Lunahoopooopono nei o Ke Aloha Aiua ? Aole anei oia 1 hoohiki e mHlama i ke Kuuaukauawai o Kaiuiehuiiieha V. # oiai ia e noho ana he hoa noloko o kekahi inau Kau Ahaoleio i noho ai i uaa ka wa e paa ana ua Kumukanawai la ? Aole auei oia 1 lawe ae i ka ae ana, ma kona wa i hoohiki ai ma ia tnau Kr<u Ahaoleio ana i noho ūī, e malama oia i ke Kumuknnawai oka Aiua, a (( Peia ke Akua e kokua mai ai iaiaī He mea oiaio loa, no na manawa he lehuiehu loa, i hoohiki ai na Lunahoopouopono nei o Ke Aioha Aina e Uialama i ke Kumukanawai o Kamehameha V., akn, ua malama anei oia i ka nene ihi kapu a me ka iaahia o ia maa hoohiki la ana malalo oia Kumukanawal 0 1864? Aole. Oiai ma ka M. H. 1887» ua oia i ka leo a me ke kauoha All! a ka Moi Kalakaua, & kahea ana i kona mau makaainana e hoohiki i ke Kumo* kanawai o 1887, ke Kumukanawai aoa e olelo nei, he Kumukaunwal EUupu. Mamuii o kona iawe ana i ka hoohiki maialo o ua Kumukauawai Elaupu la i hiki ai iala ke holo ! balota Lunamakaainaua uia ke Kau Koho Balota Kuikawa o ka makahiki ISS7. Klaimua omakou kekahi paiapala 1 kakauia ma Hilo, ma ka ia 15 o 3epatemaba 1887, i kakauioo* ia e la poooi iho, a i kue ole ia hoi ka olaio oua pal»pahi ia mahope mai a heea uial i keia wa t a oia keia:

"O maua o oa me* oom iu» inoM mnlalo Iho nei, 1 Uwe! fee boto ImlloU UuinilMlniM no Bi

I Apana o Hiio a me Puna, ma ka ia 1 12 oSepatemaba i hala aku la. Ke ; hoike a ke h&awi aku nei maua i ko i maua mau hoomaikai i oa p- e apau | loa i koho l'»kahi ia maua. No ko lakou kupaa me ka hoomanawanui, |no ke kono ia e ko iakou Aloha Aina, me ke ake ole e loaa he m*u keehina hoi hupe no ka oi aku o na poe kue mai ia lakou. Juseph XawahL" O ka iua o ka inoa ma keia pala» paia, ua wainoia ma keia kukuin manao ana. Ke hoike maopopo nei keia leta, o ka poe i hoohiki malaio 0 k Kumukanawai Elaupu aKe Aioha Aina e olelo nei, a i haawi ai 1 ka lakou mau koho baluta ana no ka Lnnahooponopono o ua nupepa la, he poe Aloha Aina iakou. Mamuli oia manao Aloha Aina iloko o keia poe koho balota o Hiio ame Puna i hoohiKi ai iakou i ke Kumukanawai Elaupu, i hoohikiia ai no e ka moho hoio balota a lakou i koho ai, oia ka Lunahooponopono o Ke Aloha Aina.

Ua ike no ua Lunahooponopono nei o Ke Aioha Aina he Kumukanawai Eiaupu 10 no keia i onouia aku imua o ka 3iui Kalakaua, aka, ua hawa-hawa no nae kona lima i ke kakoo ana i ua Kumukanuwai Eiaupu ia, a oia ke kumu o ka hiki ana iaia ke hoio balota naa ka M. H. iBB7, elike me ka hoike o ka palapala maiuna ae. Mamuii uohoi oia hoohiki ana i hana ai, a me kona kohoia ana ena poe Koho balota o Hilu Hema i hoohiki malalo •u» Kumukanawai Elaupu la, i lilo ai oia i hoa no ke Kau Ahaolelo o 1890; a malalo nooia Kumukanawai Elaupw i hoohikiia ai oia • Luna> kanawai Makale ma fa Kau. Hilalo no o kela hoohik) ana o ISS7 • kakoo i ke Kuuiukanawai Eiaupu i liio ai no ia i hoa no ka Ahaoielo • 1692, ama ka la mua i weheia ai ia Kau Ahaolelo, oia ka Poaono, Mei 28, ua kohoia oia i Komite Ahaolei» nr ke kii ana i ka Lunakanawai Kiekie ana e hoino piiikino nei, e heie ioai e i na 'Lii a me na Lunamakaainana o ua Kau Ahaolelo la, malalo oua Kumukanawai Elaupu la no. Ama ka auina ia hora 3:40 o ua ia Ma "i hapai ai oia i kona ilmaakau iiuna," imua oka Lunakunawai Kiekie e haawi mai ana iaia a me kona mau hoa i ka Oielo Hoohiki, malalo no o ke Kumukanawai Elaupu; ao ua hoohlki ia, oia aeia: »Ke hoohikl nei au imua o ke Akua Mana Loa e ko tua au mamuii o ke Kumukanawai (Eiaupu a Ke Aloha Ain \) o ke Aupuni Hawaii, a e hana pololei me ka ewaewa ole i ka'u h«ua iloko oka Ahaolelo." A malalo no oia Kumukanawai Elaupu i lilu ai oia 1 Kuhina no ko nt Aina e, ma ka maiama paha o Okatob-t 1892.

O keia uiau Kumukaauwai elua— ka Kainehaineha V. a me ka Kalakaua I.—i aponoia ai e ka Luna hooponopono o Ke Aloha Aina, oia no na Kuiuukauawai a ka mea ana I i hoino aku ai i hoike maopopo inai ' ai ma kana haiolelo, penei: «<0 ke Kumukanawai o 1864, ua ououia i mai ia maluna o ka lahuikauaka e ; Kamehameha V. A o ke Kumu- j kanawai o 1887, ua onouia ia e ka j lahui imua o Kalakaua. O keia mau | kipi a i elua ua lanakila no laua." 1 \ mamuii o ka ruia maa mau o ke J Kanawai uohona Aupuni ma na | Aupuol naauao a pau, o na Kumu-' kanawai i hanaia malalo o na alahele i ikeia ai mao na Kumukanawai la o Kainehameha V., ame ke Kumukanawai o 1887, he mau kumukanawai no laua 1 ioaa mai mamuli o ke kulaoa kipi. Ma o ka lawe ana

la o ka Luoahoopooopooo o Ke Alo-1 ha Aloa i oa hoohikl lehalehu ma-! lalo o la ma& Komokanawai kipi lanaklla, ua apono oia, me kona klno a me kona uhane i ka hana kipi lanakila a ka Moi Kamehameha V. I hana al maluna o kooa lahui/ | a pela hoi ke kipi lanakila a ka lahol l i hana aku ai imoa o ka Moi Kalakaua, a no ia mea, he kipi no ka Lunahooponopouo o Ke Aloha Aina —he hoohiki wahahee no hoi a ! he ha'iha'i kumukanawai no hoi. Aule hiki iaia ke hoole iuai i keia mea. Mamuli no hoi o ka j hoohitci ana a ua Luoahoopooupooo I nei o Ke Aloha Aina malalo o ke j Kumukanawai o ISBT, aua i ulelo ai ! he Kumokanawai EUaupu, oa iilo | oia ! mea kokua i ka onoa ia ana o keia Kumukaoawa! imua o ka Moi 1 Kalakaua, a ola kekahl i kim i | kona Moi. Mamoli o ia hana a*?* a ] ua Lanahooponopooo nei, oia hoi koiw hoolUkl ana malnio o keia I Elaupu, amlUodlai

mea hoohiki wahahee maislo o ke Kumafeanawai o Kamehnmeha V., aoo in mea, ua ku oia i ke Kuuiukanawai "Elaupu" o 1887. Mamuli o kona hoohiki aea i keia Kumukanawai "Klaupu," ua iilo oia i mea ha'iha'i kumckaxawai.

! Noiaiia, noohiki no ua Lunahoo- ; ponopono la o Ke Aioha Aina i ke Kumukaaawai o Kameh&meha V., a hoohiki no i ke Kuaiukanawai i Elaupu, ua maopopo ioa, mea ! waiwni ole ke ola ana o ke kauaka ha'iha'i mau i kana olelo heohiki, Ina he kanaka oia i piha i ka uhane lauwili." Heaha ka waiwai e hoohiki e malama i ke Kumukanawai 0 i864 i keia la, ai ka Ia upopo, kipi aku ia oia i ua Kumukanawai ia, a noho hou malalo o kekahi Kumukanawai hou, a lawe i kana hoohiki malalo o ia Kumukanawai, a hala he manawa loihi o kona ooho ana malalooia Kumukanawai (1887), ma ka makahiki 1893, ae aku ia ia i ka manao onou Kumukanawai hou mai ka ««Moi" mai, elike ine ka Kamehameha V. hana anu ? A iua no paha i lanakila nei kipi aua, ina no ua hoohiki hou no ua Lunahooponopono nei, me ka uaua ole i ka laahia a me ka nene-ihi kapu o kana mau hoohiki lehulehu ana malalo o ke Kumukanawai "Elaupu" o 18S7 ? Nolaila, e 1110 auaaei keia mau mea a makou e hoike aku nei "he mau mea * * * e kuhikuhi ai Ina poe noouoo ewaewa ole, a noonoo kaulike hoi o ka Lahui Hawaii e nana ia Alnpaki Knuka ma ona hana ha'ihaH Kumukanaieai, o kapae hoohiki no hoi a ka Lunahooponopono o K* Alo/ia Aina e like me kana mea i hana ai." j Maloko o ka haioUlo a ka Luua- j kanawai Kiekie, aole loa i hwinoia mai ka Lunahooponopono o Ke Aleha Aina, aole hoi ka «Moiwahine" i pau, aole no hoi ka lahui Hawaii—Aole loa no. Ahe mea haohao nt>e uo makou keia ala pukalaki ana • ua Lunahooponopouo nei a hoino aku la ika mea i hoino ole mui iala maloko o kana hai»lelo pili Kumukanawai Hawaii, ke kanaka hoi i hookauwa hanohanoia ai oia e ke Kau Ahaolelo o 1892, ma ke ano Komite, © kii aku e hoohiki iaia a me kona mau hoa malalo o ke Kumukanawai "Elaupu" ana e olelo nei. No ke aha hoi oia i olelo ole aku ai iaia I kii aku ai i ka Lunakanawai Kiekie ma ia wa, "E ! He Komite au i hoounaia mei nei e kii mai ia oe e hele e hoohiki i na hoa o ka Hale Ahaoleio; aka, ke hoike aku nei nae au ia oe, mai hele ae oe iloko o ka Hale Ahaolelo uo ia hana, no ka mea, he Kumukanawai Elau-

pu ko keia wa a oukuu i hana ai, a'u hoi i hoohiki oie ai ma Hilo, a i iilo mai la au i hoa no keia Ahaoielo ma ke koho ana inai nei a ka poe i hoohiki oie i keia Kumukaimwai | Elaupu a oukou ?" A ma ka wa i hoohlki ai ka Lunakanawai Kiekie ia liiKou lua kn hi>m 3:40 auiii t Lt ; Poalima, Mei 28, 1592, aole no hoi ona olelo Bku imua o ka Luuakanawai Kiekie, «*E! Aole«'u makemake nau * hoohiki, oiai ke paa nei jio uu luulak» o ke Kumukau.iwai u Kamehamehii V., aole au e lawe i ka ho.ihiki malalo o uei Kumukaaawai Elaupu a oukou ?" Aka, e hoomauaoia me ka poina ole i keia la, i ka ia apo, o a mau ioa aku e hoea tna maluna oke kuakuhi, ke kualua, ke kuakolu a pela aku t o na hanauna holno kumu ole i ka Lunakanawai Kiekie u ka Repubulika o Hawaii, nona ke Kumukanawai e ku nei I keia wa ana i hoohiki ai, a i hoinoia »i oia e ka Luuahoopouopooo o Ke Aloha Aina oia ke Kumukanawai a Liliuokalani i hoohiki ai ma ka ia 14 o lanuari M. H. 1895, imua o W. L. Stanley, ma oa huaoielo maopopo ioa penei: "Honolulu Mokupuoi o Oahu ) 9 Ko Hawaii Pae Aina. j S ' S ' "Owau o Liliuokalani DoLQinis, ke hoohiei laahia nei au imua o ke Alo oke Akua Mana Loa e kakoo no au i ke Kcm(?kakawaī, oa Kaoawai a me ke Aupuni o ka Repu* halilui 6 Hawaii, a, aole hoi ae e | hooialelale a e kakoo, ma ke ano mai »*u ponoi »ku * nno eae ! ma ka hoihoi hou aoa mai a kukuiu ' hou i»na i ke kulan» Aupuni Moi maloko nei o ko Hawnii Pae Aina. (Kakauiuoaia) Liliookalaki."