Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXV, Number 31, 31 July 1896 — HUAKAI POKOLE I KOOLAU He Moolelo Lealea no ke Daimana. NA WAHINE NOHO ANU O NUUANU Kahi i Hanaia ai ke Kanaka mua loa o Hawaii nei. [ARTICLE]
HUAKAI POKOLE I KOOLAU
He Moolelo Lealea no ke Daimana
NA WAHINE NOHO ANU O NUHANU
Kahi i Hanaia ai ke Kanaka mua loa o Hawaii nei.
I ko makou hiki ana i kahi hoopiina e hoea aku ai i ke kiekiena e kamoe aku ana a loaa ka nuku o Nuuanu. olelo hou mai la ua wahi hoa haihai olelo maamaalea nei oʻu: “E l Aia malalo la o kela wahi, ka home noho o na 'liiwahine kaulana loa o keia uka waokele, Oia o Hauola a me Hapuu. He mau wahine, kupua keia." Ia wa hele aku la makou no ka ia 'la wahi o ke kuhikuhi ana mai. Ike iho la au, maluna koke iho o ka niao
kipapali o ke alanui aupuni kahiko, malalo aku o ke alanui hou i keia wa, a mauka pono iho hoi o ka ulu hau. he elua mau pohaku. Hookahi he pohaku ioihi, nemonemo maikai kona kua, aneane 3 paha kapuai kona loa, a hookahi pohaku ano poepoe kihi-
kihi. O ka pohaku loihi, aia ma kai nei, a mauka aku kekahi pohaku. O ka mea ma kai nei, oia o Hauola; a o ka mea aku ma uka, oia o Hapuu. Ike iho la au, ua hoonohonohoia ka lau palapalai a puni ka pohaku i kapaia o Hauola, a maluna aku hoi o kekahi pohaku, oia hoi o Hapuu, he wahi pua lehua e kau ana. Oiai au e makaikai pono ana i keia mau kia hoomanao o na moolelo kaao kahiko a na kupuna o Hawaii nei, pane mai la kuu wahi kakaolelo:
"Eia i keia wahi e pii mau mai nei kekahi poe me na piko o ka lakou mau keiki, a kanu malalo o keia mau pohaku. A me he mea la, ina no kaua e eli iho ana malalo nei e loaa ana no ia kaua na hoike e hooiaio mai ana i ka'u mea i olelo aku nei ia oe." Aka, aole au i ae aku i kana, no ka mea, 'he hana awahua wale no ia a maua e hana aku ai. I kela wa a'u
e ku ana me ka noonoo nui ana no na manaoio ikaika i komohia iloko o na kanaka o ka wa kahiko ame ko keia au nohoi, a i ko'u alawa ana ae ia luna o ke kakai mauna e ku ana ma ka aoao akau o ke oawa nani o Nuuanu, ike aku la au i ka halii pukalaki ana iho a ka ohu-kolo me ka awiwi nui, a i ka nana ana aku hoi i ka huli Koolau, e po mai ana ia wahi i ka ehu a ka ua. Ia wa i apoapo ae ai ko'u oili e loaa ana ka paha makou i ka ua. Nolaila, kupu mai la keia manao hookolohe iloko o'u, a oia keia Ua hookaukau iho la au i ua mau wahine pohaku nei o Nuuanu, no ka mea e pili ana i ke ku-a-ua e nee mai ana imua o makou, e loohia paha auanei makou i ke anu a ka ua, a e maeele hoi i na hoopulu elo ana a kona mau omaka wai. Ia wa haalele iho la au ame ko'u hoa i ka makaikai ana i na wahine kupua o Nuuanu, a kamoe aku la ma ke alanui a hoea i ka nuku. Nana ae la i ke alo o Lanihuli, e oni kapalili ana no ke Kawelu, ka mauu kaulana oia koa-uka. Oiai makou ma ka nuku, kahi kaulana ma ke mele a ka Hawaii, i lohi a ka makani, ua aumeume iho la makou me na wiliau ahiu a ka makani; alaila, kupopou aku la makou, me na houpo e noonoo nui ana i na hana kolohe iho a Kanepohakaa maluna iho, oia hoi na pohaku helelei wale. I ko makou hoea ana aku i kahi punawai kaulana o "Siloama” maluna iki mai, ike iho la makou e waiho ana ma ke alanui he pohaku makamaka hou he mea la, aole i koliuliu loa na hora kona haalele ana aku i kona home pili kuahiwi, ma ka mauna kahiko, e malu iho ana maluna o makou. Ia wa i olelo aku ai au i ko'u hoa me ke pihoihoi: "E! He pohaku oili keia e waiho nei. Pakele maoli kakou." . Mamua nae o ko makou hoea ana mai i keia wahi, a ma ko makou wa hoi e kaalo mai ana ma keia aoao o ka nuku, ma ka huli Koolau, aia makou ke ike aku la i ka nee mai a ka ua maluna o ka lalani puu ma ka huli o Mokapu. O ka nee mai la no o ka ua a hehi iluna o ke kula kuawa. a nee loa ae la ma ka ulu hala o Kekele, oiai hoi ka eheu akau o ua bataliona uhi-wai la e kapeku ae ana ia uka o Luluku. Ke haupu wale la au i na kanaenae hupo a'u i mahamaha ai i kahi o na wahine noho uka. Aohe he huna ua i lalama mai ma kahi a makou e kupopou aku ana.
Ia makou nohoi e iho ana, kaalo ae la makou ma ke alo o ka punawai o “Siloama.” ke ike aku la kou mea kakau i na maka o Kana e nunui mai ana ma kai ae o ke kula o Puuuhi. I ka huli ana ae hoi i kahi kula hapapa mauka o ke alanui, a i kahi uwapo uuku i ke oihuihu pali ma ka aoao
nohoi ma ke kumu o ke alanui e pii ana ma ia kaola kipapali aku, hoomanao mai la au i ke kahua hale o kekahi kumu ma kaulana o ka wa kahiko ma na Koolau. Hoomanao ae la au i kona halawai ana me kona kaikoeke ma ka haukomo, ko laua kakele ana i na ike lua [illegible] o laua. Ka hoohui ana o [illegible]. Koolau nei ua kaikoeke [illegible] ko laua hiki ana [illegible] kahiko loa o Nuuanu, [illegible] kaikoeke [illegible] aku la ilalo, [illegible] o kekahi [illegible] pohaku. A [illegible] i pakele ai ma [illegible] kaikoeke. [illegible] O ka pilikia [illegible] [illegible] [illegible] 'i» 4aaa% &* «tfc * Km&k I <*««% t &* aat& >~ fctttli «Ett» &fct£M&t vr %31. • «ttti *m* ' tettt*&i *m «**. « tot-; <* &K& %&»&». i ttxt Ktaeftitt a»t. AA> vmt <: &xr «. «» «sa» lbit3afe& & g %a&ī «ae* Hoea makou i laila a [illegible] ka makou [illegible] no kahi o ka makou hana i nee ai mai Honoluluaku nei. oia hoi ke kula o Alele ma Kailua. I ko makou hoea ana [illegible] aku la koʻu alo nana aku la i ka [illegible] o Mololani e ku mai ana a hoomanao ae la au i ka moolelo a ke kakauolelo kaulana o Hawaii nei oia o S.M. Kamakau i hoike mai ai no kahi i hanaia ai o ke kanaka maka mua loa o Hawaii nei. A penei.
O Mokapu kahi anemoku o Mololani kahi anekuahiwi Mai Kualoa a Kaneohe oia ke kii o na aina o ka honua nei hoolalaia, a i hoohalikeia c ke kolu Akua. * * * Aia ma ke alo hikina o Mololani e huli ana i ka hikina a ka la. e pili ana i ka ae kai. he lepo ulaula ka lepo i huipuia me ka lepo hauliuli(haeleele). Malaila i hanaia ai ke kanaka mua. Ua kapaia kela wahi o Kahakahakea i ka wa kahiko, a o Pahonua i keia manawa. Malaila o Kane i kahakaha ai i ke ana o ke kanaka i ka lepo. ma ke ano o ua poe Akua nei i kahakaha ai i ke kii o ke kanaka i ka lepo. ♦ * * Ma ka wa i pau ai ka kahakaha ana i ke kii lepo, olelo mai o Kanaloa, 'Aole e loaa ka oukou kanaka, aole o oukou mana; owau ka mea mana.' Alaila, hana iho la ua Kaualoa nei i ke kii kanaka a like pu me ka Kane ma i kahakaha ai. Olelo aku la o Kane ma iaia, 'Hooliloia kau lepo i kanaka.' Eia nae, aole i loaa ke kanaka; aia no ke kii kanaka a Kanaloa ke waiho la ma Pahonua.ua lilo i pohaku. "Nolaila, olelo aku la o Kane i kona mau hoa Akua, ia Ku ame Lono: 'E hoolohe olua i ka'u mau olelo. O ka'u mau olelo e pane aku ai, oia ka olua e malama a e hoolohe.' Alaila, olelo aku la o Kane: "Hiki au e ola." Pane o Ku ame Lono: "Ola." "Ia wa i lilo ai ka lepo i kanaka ola. I ka wa i loaa ai ke kanaka mua, ua lawe ua poe akua nei a i ka hale a lakou i hana ai, o Halekou ka inoa, a malaila ke kanaka makamua i noho ai, aole i loaa ka wahine. Aka, ua ike nae ua kanaka nei i kona aka, e hele pu ana me kona kino, ke puka iwaho, a ke komo iloko o ka hale, a ke holoholo i kahakai o Nuupia me Oneawa, aka, ua haohao nae oia i ka pili mau o ke aka iaia. "I ka wa i loaa ai ua kanaka nei i ka hiamoe, a i ka hikilele ana mai e noho ana kekahi wahine maikai ma kona aoao, a manao iho la oia, oia ke aka e pili mau ana ma kona aoao, ua hoolilo mai ke akua i kona aka i wahine nana, nolaila, kapa aku la oia i kona inoa o Keakahulilani." A ua manao au ma keia hope aku, ina e loaa ia'u he wa pono, e hele hou ana kou mea kakau a hiki pono i kela wahi i oleloia ai e S. M. Kamakau oia kahi i hanaia ai ke kanaka mua o Hawaii nei, oia hoi o Pahonua i keia wa, a o Kahakahakea hoi ia j ka wa kahiko. Oiai makou ma ke kula o Alele, hu mai la ko'u hoomanao ana no na hana hookaulana aiwaiwa a na "lii kahiko o Hawaii nei. Ka hoopaipai ana o Lonoikamakahiki me Kakuhihewa—ka hale a Kakuhihewa i kukulu ai a ikeia kona kaupoku e ka poe e noho ana ma Kulaokahua ae nei—kahi mua loa i kukuluia ai o ka hale "Naua;" a pela wale aku. Kou mea kakau, Huli-moolelo-kahiko.