Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVI, Number 7, 12 February 1897 — HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO, KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NAWALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAI-A O KA MOI O NA LUA ELI GULA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO,

KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NA-WALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAIA O KA MOI O NA LUA ELI GULA.

MOKUNA I. "He ninau paakiki loa kela au, oiai oia no hoi ka'u mea i hele mai nei e ninau, oiai akolu ae nei mahina aole loa au i lolie iki ae mai iaia ae, a ua lilo ia i mea haohao loa i ko'u naau," wahi a Keonimana Keo, me kona ike koke ana he kanaka kela ana e hiki ai ke hilinai. Nolaila, me ka hooka'ulua ole, ua pane aku la oia: "E hoomanao oukou e keia poe, e noho oukou me ka maluhia, a e .hoi hoi kela ame keia o oukou no ko oukou mau wahi pakahi iho, a ma ka i kakahiaka, ke kauoha aku nei au ia oukou apau e akoakoa mai kela ame keia o oukou ma keia wahi, a ia wa au e hooiaio aku ai imua o oukou, owau paha ka haku o keia wahi, a i ole, o ka mea paha a oukou e kapa nei o 'iveaka Lona.'" I ka ae like ana inai o na mea apau, ua huli ae la o Keonimana Keo a pane aku la me ka oluolu i kulike i kona ano he keonimana i ke kanaka aoo: "He makemake au e kamailio pu nie oe ma kekahi wahi kupono." "Ina pela, e kuu haku, e oluolu oe e pu me a'u ma ko'u wahi pupupuhale; aka, e kala mal nae oe, oiai aohe wahi kupono e ae o kau kauwa e panee aku jii," wal]! a ke iianaka aoq. "0! Mai. kamailio oe e kuu makamaka maikai ho ia mea', olai he kah'iko au i kuluma a kamaaina i ka noho ana o keia mau walii uahoa. E alakai aku. a na'u no hoi ia e hahai aku ma 'ion meheu," wahi a ka malihini Keoni-. mana Keo. Mamua nae o ko laua t;i}a iho, ua haawi mua aku la o Keonimana Keo i kona i ka ona o lea hale kuai rama, a oia hoi ka kela kannka i panai mai ai, me kona manao ana ilio' he hanohano kiekie loa keia i paho'.aia mai maluna ona e ka mea i kaulana "Ka Moi o na Lua Eli Gula," oiai akahi no hoi oia a ikemaka i ua kanaka kaulana la. Nolaila, me ka eleu nui, ua hele koke mai la ua ona liale kuai rama la a ku mai la ma ke alo o Keonimana Keo, a me ke kunou una, ua pane mai oia: "He hanohano kiekie loa keia i ili iho maluna o'u, ka ikemaka aiia ia oe e ko makou haku, a nolaila, o na kauolia apau au e hoike mai ai i kau kauwa nei, e hookoia no me ka hauoli i na wa apau. Ua kuhi au ia oe he kanaka e, a pela no paha me keia poe apau." Aole i pane hou aku o Keonimana Keo, aka, me ka mino-aka waipahe, ua oili aku la oia, a i loa no a ike mai kona lio iaia; he manawa ole ku ana ua lio la ma ke alo o kona haku, a me he kanaka la, ua pane aku la oia i ua lio la: "E hahai mai ia'u e Siroka" (oia hoi ka inoa o ua lio la). Ua haele pu aku la o Keonimana Keo me kona kamaaina me ka hahai no hoi o kona lio mahope pono o kona kua me he ilio la. Ua hele aku la laua ma ke alanui hookahi o ua wahi puulu kauhale la, a e kuku ana na hale liilii ano pepepe ma kela ame keia aoao o ua wahi alanui la (i ano like paha me na kauhale kumākahiki o na mahika o kakou nei). Ia laua e haele ana, ua lohe aku la keia i ka hehe mai o ka aka maloko 0 kekahi hale ano kiekie ae e ku ana ma kekahi aoao o ke alanui; a he hale ano maikai ae hoi imua o ka nui iho o na hale; nolaila, ua ninau aku la keia 1 kona kamaaina: "Nowai kela hale e hehe mai la ka aka o loko?" liale kela o Fane piliwaiwai," wahi a ke kaanaaina. "0 Fani piliwaiwai! Heaha kona ano?" i ninau aku ai o Keonimana Keo me kona ano pahaohao. "He wahi letle opiopio oia, a he wahi wahine ui maikai~ke nana aku, aka. he oi aku nae kona eleu ame ke akamai ma na ano apau o ka piliwaiwai; a nolaila, oia ka mea nona kela hale, a ma kekahi ano, oia ka haneko o keia wahi, no ka mea, aia ilaila ka hapanui o ke

dala a na kanaka o keia wahi e holomoku nei," wahi a ke kanaka aoo. "Auhea kona mau makua ame kona ohana?" wahi a Keonimana Keo i ninau aku ai. i "Aohe ona ohana, he hookahi wale j iho no oia." "Pehea, aohe ona kaanailio iki mai no kona ohana, a i ole, no kona wahi hoi i hoea mai ai?" i ninau aku ai o Keonimana Keo. "Aole loa ona kamailio iki no kekani mea e pili ana nona 'iho, a no kona wahi paha i hoea mai ai. He hookahi makahiki a oi ae i hala ae nei, iloko o ke pahaohao o na poe^apau, ua hooa mai kekahi wahi kaikamahine opiopio oia hookahi wale no maluna o );e--kahi wahi lio i hele a ane pau ke abo, a mamuli o ka lokomaikai o ko makou luna nui mua, ua hookipaia oia ma kona hale, a malaila oia i noho ai no hookahi pule, a ia wa ua nalowale hou oia; a i ka hala ana o elua pule, ua hoea mai la kekahi mau kaa kauo ukana i hele a piha me ka papa ame na lako hale, a mahope mai oia mau kaa ukana o ua wahi kaikamahine la no maluna no o ua wahi lio la ona. Ia wa ua nonoi mai la oia i ka oluolu 0 ka luna nui i kekahi mau kanaka no ke kukulu ana i kona hale, me kona haawi no hoi i ka uku maikai, a owau kekahi o na kanaka i waeia no ke kukulu ana i kela hale (me ke kuhi ana aku o ke kanaka aoo i ua hale la). Nolaila, mai'kela wa mai a hiki i keia wa, ke noho nei oia ma ke -ano he mea malama hale piliwaiwai, a oia paha ka mea waiwai hookahi ma keia wahi. He akamai oia ma na hana apau e pili ana i ka hoopukapuka dala, a he pomaikai ke loaa he hookahi kanaka ma keia wahi i ole he aie kona ia Fane, a o ka pi loa i ko'u manao, oia no Mr. t(eaka Lona, ka luna nui hou o kela wahi," wahi a. ke kanaka aoo. "Mamua o ko kaua kakahele loa ana 1 ke kamailio, e oluolu ce e hoike mai i kou inoa ia'u e ka makamaka maikai," wahi a Keoniniana Keo i ninau aku ai. • i "O Kimo Paka ko'u inōa, a he wahi inoa a'u e hilahila ole ai, oiai aole au he kanaka kiekie a hanohaiio, aka, ao2e loa nae au e kuapo i ko'u wahi inoa no na inoa apau ma keia wahi, koe hoi oe e kuu haku," wahi a ka pane. "Ua maopopo ia'u kou ano, oiai ua hoike mai'kou mau nelehelena ia'u me he huke hamama la," wahi a Keonimana Keo. "Ke hoomaikai aku nei au ia oe, e kuu'haku," wahi a ka aoo Mr. Paka. I kela wa. ua hoea aku la laua nei ma ke alo o kekahi wahi hale ano.pahaahaa, a ma ia wa ua pane mai la o Kimo Paka: "O ko'u wahi punana„keia; nolaila, e oluolu oe, e kuu haku, e noho iki iho ma kela noho e ku mai la ma ka lanai, a e lawe mua ae au i ko lio e wehewehe i ka noho, a e hanai hoi maloko o ko'u wahi hale lio, oiai he wahi hale lio no ko'u i lako me ka ai a ka lio," wahi a ka aoo. "Aole, na'u no e wehewehe aku i ka noho me ke kaulawaha me ka hanai ana iaia, no ka mea, aole loa keia lio e ae i kekahi mea maiaiini e kokoke aku iaia. E alakai aku oe ia'u »no ka hale lio, a na'u no e hana." "Ina pela, oi hoi ha!" wahi a Mr. Paka. Mahope iho o pono ana o na mea apau e pili ana no Siraoka (ka lio), ua hookipa aku la o Mr. Paka i kana malihini. He nui ko Keonimana Keo kahaha no ka oluolu ame ka maemae o loko o ko Mr. Paka hale, me he Ia na ka lima o ka wahine i hoomaemae ia loko o ka hale. Maloko o kahi keena hookipa, ua hoolakoia me na noho pulu maikai, he ko-ki pulu ame na kii kāu hale, a me na lako e ae i manao ole ia e loaa ma kela wahi kuaaina he mau haneri miie ka mamao mai kekahi mai o na kulanakauhale nunui. I ke kuu pono ana, ua hou laua i ka laua mau kamailio ana: "Pehea, ua maopopo no anei ia oe kahi i hoea mai ai o keia luna nui hou o oukou, Mr. Keaka Lona?" wahi a Keonimana Keo. "Aole ka nau i hoouna mai iaia?" wahi a Mr. Paka i ninau aku ai me ka nanaina pahaohao ma kona mau heleheleiia. "Aoie loa! 'Aole au i ike iki i kona mau helehelena, a maluna ae o na mea apau. he pahaohao loa au, ma ke kumu

hea la i loaa ai iaia ka mana o .ka hele ana mai a hoolilo iaia iho i luna nui no keia 'wahi, oiai ua manao mau au, a me na lala e ae o ka hui eia no la o Mr. Hela ke noho nei ma keia wahi; aka, no na mahina ekolu i hala ae nei, ua haohao loa au no ka loaa hou ole ae o ka Mr. Hela palapala ia'u. Nolaila, oia ke kumu nui o i;a'u huakai i hele mai nei. He makemake au e maopopo owai la keia kanaka o Keaka Lona? Nohea mai la oia, a pela āku? Pehea la i nalowale ai o Mr. Hela, ua he'e maoli paha oia, a i ole, ua powa ia paha oia?" "He mea oiaio kela, he pahaohao pu no hoi au; aka, e hoike aku nae au ia •>e i ka'u mau mea i ike ai, a nau ia e noonoo mai," wahi a Mr. Paka. "Ua laki maoli au i kou loaa ana ia'u, e Mr. Paka, oiai ma ko'u hoomaopopo ana, aole loa e hiki ia'u ke hilinai i kekahi 0 kela poe kanaka a kaua i haalele aku nei,ma keia hale kuai rama," wahi a Keonimana Keo. "O kela poe a pau au i ike mai nei nialoko o kela hale inu rama, koe nae ka ona -hale ame a'u, he poe hou wale n.ai nei no lakou, a ma ko'u hoomaopopo o lakou na kakoo ponoi o kela luna nui hou. He punahele loa.lakou i i<a luna nui la, a ke ole au e kuhihewa, ina paha e ulu ana hekahi kuee mawaena o makou ka poe kahiko me kela luna nui, aole no e nele ana ke kokua mai o kela poe mahope o ua kanaka la," wahi a Paka. 'He eliia ko oukou nui ka poe kahiko mai ia Mi'. Hela mai e noho' nei ma keia wahi," i ninau aku ai o Koonii.jana Keo.