Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVI, Number 8, 19 February 1897 — HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO. KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NAWALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAI-A O KA MOI O NA LUA ELI GULA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO.

KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NA-WALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAIA O KA MOI O NA LUA ELI GULA.

MOKUNA I. "ile elimu wule 110 ko mukou nui e noho nei i keia \va. Ua nalowalo aku ine ko ano e ko makou nui, a aole ho niea hookalii mi'. keia wahi i liiki k* hoike niai pehea ia i nalowale ai kela ppp. Ua nalowaie lMlii aku lakou a hiki i ko mākou koe ana lie eliniu. a nolaila. me ka makaala wale no makou e noho nei. me ka maopopo ole no ka maluhia o ko makou «la: a ua like hoi ko makou noho ana me he la aia ka pahi-kaua ke kau ni&u nei tna ko makou mau kani-a-i. He oi loa keia o ke ino mamua o ka maopopo ana o ka enemi. He manao koho wale no. aole nae e hiki ke hooiaio ia." wahi a ke kanaka aoo me ka lulilui ana o kona poo. i ka wa hea i hoomaka mai ai keia nalowale homm wale ana o kela poe?" "Mahope iki mai 'o ka hoea ana mai o Keaka Lona me kela poe kanaka." 'lna peia. alaila. o kela Keaka Lona no me kona poe kanaka ka j>oe powa. A lima koko. ka poe hoi ana oukou e powa maiu nei me ka maalea nui. Ke ole au e kuhihewa nana no i powa o Mr. Hela ka Luna Xui mua a'u i hoonoho mai ai." | "Pela io na paha. He nui ko*u hoo- • makakiu ana no kela kanaka. aka aole j loa au i ike Iki i kekahi man hiohiona ; e ulu al ka hoohuoi." ; "Pela io no paha. He hoomanao oe : e Mr. F»aJxa. he kanaKa i 'piha rae ka ma?lea, oiai. oia ke ano o ka poe ! jh>ws\ w-Uweli loa ia; nolaila. oia ka'u 1 haua :iui e hana aku ai e hoike ae ; imua v ke akea i hoomaopopo mai ai ka h l ke knlana oiaio o kela koio».-- 1 me kona poe kakoo puuwai puni koko. Aole !oa i ike iki i na helei - i'. :ui o Keaka Lona. Pehea. he kniii.! : ~oo paha oia a i ole he oplopio w V no paha?" **Htf kanaka oia makahi o kanakolukumanu'.lima a kanaha paha. He helehelenu au e ka mea i mai* mau ole e kapa ai he kanaka ui, aka aia nae I ! ka maa ana aku o kou mau maka. e j koho koke no oe he kepolo maopopo !

oia. Ua hoīke miu koea mau oaob> maka i ka piha o ka sie na haawina o ka a me ka pun: koko, a he maaiea boi i līke ko se t;ga/' wahi a Paka i hoomaikeik» ak-i ai. "Auhea oe i keia wa?" i ninaa kok-:-aku a; o Keonimana Keo. "He ninau paakiki ioa k«ta au i kuu haku." i p&ne mai ai o Paka. "Aoie ka ona noho n.a kona hale''' "Ma ke 20. ua hiki k« ioaa oia m.: kona half-. ka bak* noho o Mr. Heli *)iai ia keonimana maikai e ola aiM. aka iua ka po. aia la oia e he!rai. 0 ko'u manao. a pfla pu nohoi ni'" ko'u mau hoaioha. aia oia nva kekahi wah! huna »:■ noho ai. oiaī ma kekah; wa, he nui na kanaka ano maiihini hoea mai ai maanei. aka, he niea kupanaha. ua launa wale no lakou ia K' - aka Ixma. nolaila. ua manao waie iho ao au. he poe hoa powa lakou no ke:a !:anaka kupanaha. a me he ia. aia paha maloko ae nei o na ululaau me na paii kuhoho he punana no kela kaMka mkona poe oki poo. I'a hwa mai lako:'. me he la. mailoko ae o ka honua. a pela nohoi e nalowale aku ai me ka maopopo ole mai hea mai la kela poe kanaka. Ua kuni wale ia no lakou a pau me na liiohiona o ka ahiu a me ka uahoa/ Nolaila, he kupanaha ka hooiilo ana o kela kanaka nona ke kulana hanohano he Luna nui no keia lua eli gula waiwai loa e launa me kela poe karaima haahaa loa." "Pehea oia i lilo ai i luna nui no oukou?" "He wahi moolelo kupanaha loa keia e Mr. Keonimana Keo, aka he mea pono e lohe pono loa oe: nolaila, hoike aku au ia oe mai ka mua a hiki i ka hope." "Oia ka'u mea i akenui loa ai, oiai elike me ka'u i hoike mua aku nei ia oe, i hele mai au i keia loa no ke kuekaa akahele ana, no na mea e pili ana 110 Mr. Hela ka'u kauwa i hilinni mii ai. a i aloha ai hoi. Nolaila e uku ana ke koko o ka mea nana i powa ke ola o Mr. Hela me ka hala ole mai ko'll mau lima ponoi aku," wahi a keonimana Keo me ka huila anapa ana ae 0 kona mau maka nunui mohaha, e hoike ana. he oiaio na mamala olelo apau ana i hoopuka ae ai. "He ekolu mahinaa me hookahi pule 1 hala ae nei, ua hoea mai kekahi kanaka maluna o kekahi lio ulaula nui maikai. Ua kahiko hoi ua kanaka ia iaia a paihi me he kanaka waiwai loa la. I ka nana aku he keonimana oia ma na ano apau. līa hele pololei aku oia a hoea ma ka haie o Mr. Hela, a mamuli o ko'u lohe mai. ua hoike aku la oia iaia imua o Mr. Hela, oia kekahi o na ona nui o keia wahi. a ua haawi pu aku hoi oia he palapala ia Mr. Hela wahi rma. nau mai kela leta ia Mr. Hela: a maloko o ua leta la, e hoolauna mai ana oe i ua malihini ia ia Mr. Hela. me ko kauoha pu mai e hookipa nku o Mr. Hela iaia me ka maikāi. me ke koi pu mai kn, e aeia ua kanaka la e nuiia i na buke helu o ka oihana eli sub, a ma na ano a pau, e nana aku o Mr. Hela a me makou pu'iaia ma ke :ino he ona oia 110 keia wahi. Xo!:ūla, ua kukala. mai la o Mr. Hela keki keonimana maikai i kela mau mea ia makou, a mai kela wa mai, ua

nnna uku niakou iaia ma ke ano lu* haku nui no makou. I ka hala aua !u: hookahi pule mahope mai o kela wa. ua nnlowale honua iho la o Mr. fīela me kona kahulio a me elua o nc\ kanaka eli gula. I ka ninau ia ana nku o ua kanaka malihini la e Mr. Kuke. ka ona o ka hale holele au i komo ae nei, ua iioike mai la ua kan'aka malihini la. a haku hoi o makou, ua hele o Mr. Hela me kela poe kanaka no Awawa Dala (Silver Valley) oiai. ua loaa mai ka kekahi kauoha mai ia oe mai. e hele koke aku o Mr. Hela me ekolu poe kanaka. Ma ia mau la mai. ua nalohia mai waena ae 0 na kamaaina i kela a me keia pule aka i ka wa nae e hoohuoi ia akw ai, oia iho la no ka pane, ua kauoha ia mai e oe. Eia nae ka mea maalea loa. 1 ka wa e nalowale aku ai o kekahi poe kanaka kahiko, e hoea mau mai aha he elua a ekeiu paha poe malihini. Nolaila. i ka piha ana o keia rnau mahina ekolu. ua hiki aku ka nui o na kamaaina i pau i ka nalowale honua wale iho ma kahi o iwakalua-kumama-lima, a koe wale iho no makou he ēiima. a o'.ka nui o na malihini i komo mai mahope mai o kela kanaka. Keaka Ix»na, he kanaha kumamalima. Kolaila. ke noho nei makou me ka manao nau ponoi m&i keia kanaka i hoouna mai. a mamuli hoi o kau kauoha i nalowale howua aku ai o kela IK>e kanaka. Eia nae. ma ka lokomaikal o na mana lani. ua tioea Kino mai oo e Mr. Keonimana Keo. Iko makoa haku. a ua laki loa au i "ka Ikemakn ana i kou mau helehelena. a f>ela ana ih> hoi me ko'u mau hoa hana kahiko. aka tio kela poe malihini nae a me Mr. Keaka Lona. ka raaalea nuU e iilo ana keia hoea anu mai ou I mea inaina loa no lakou, a ke ole au e kuhihewa e ulu ana be haunaele nui mawaena ou me kela poe pakaha. ke ole hol an e kuhihewa. olai kana * kamailio nei, ua !ohe aku ia o Keaka I-ona mai kela poe kanaka aku au i ike mai nel maloko o kela hale kuaī ramn,** " K "0 ko'u makemake ia o kona lohe

aku eia au maanei nei. Aole e neie ka apoapo o kona oili, aka na ka !a apopo e hoike mai owa! la ke lanakila ana, owau paha o ka mea hookahi. a i ole. o lakou paha? He ehia ko lakou nui i kou manao e Mr. Paka?" "He kanaha-kumamaono ko lakou nui apau e noho pu nei me makou ke hui pu ia me ua o Mr. Lona, aka, he lehulehu hou aku no paha kekahi e noho pee nei ma na ululaau, ka poe hoi a'u i hoike mua aku nei ia oe. he hoea mai a nalowale aku me ka maopopo ole mai hea mai la lakou, a mahea la hoi lakou e nalowale aku ai." Minoaka iho la o keoniniana Keo, a pane aku la:—"lna he mau haneri ko lakou nui, aolē loa au e kuemi hope ana." "Auwe! E aa ana no oe e paio mo kela lehulehu?" i ninau mai ai ka aoo me ka haikea ana ae o kona mau papalina. "Pehea ka oe i manao ai e Mr. Paka?" wahi a keonimana Koo me ka leo kuoo. "Mai ko'u hanau ana a hiki i keia la, aole loa i ike iki i kekahi kanaka i aa e paio me kekahi puali holookoa. u e hoomanao oe e Mr. Keonimana Mep, he poe makaukau wale no kela poe ma ka lawelawe ana me na mea kaua. Np Keaka Lona hoi, ua ike maka au i kona makaukau kiekie me ka pu panapana." ' Aole o ko lakou makaukau oia ka'u mea e makau ai. Ua hewa lakou, ua aihuo wale i ko'u waiwai, a ua powa wale hoi i ko'u poe kanaka; nolai'a. ma ka inoa o ke Akua kiekie loa, e kau aku ana au i ka hoopai weliweli maluna o lakou. Na ka hewa iloko o ko lakou mau lunaikehala e hoopio ia lakou. E hoomanao oe e kuu makamaka maikai i kela 01010 kahiko m.i ka olelo oka buke hemolele: "E liohe no ka mea hewa imua o ka mea hala ole." Pela ana no keia poe, nolailn, na ka la e hiki mai ana e hoike mai ia oe he pio kela poe a pau malalo o na lima o Keonimana Keo!" wahi a ka kakou olali hopo ole o na kualono niehameha o Kaleponi. 'He loho olelo walo no ko'u nou <> Keonimana Keo. akahi hoi au a ike maka. Nolaila, ina o kena mau oleio na kekahi mea e. aole loa au e manaoio iki ana," wahi a ka'aoo.

i hele mai nei, nolaila he mea pono e paina wahi ai oe mannui o ko kaua hoi ana e inoe aole anei pela?" "Ae. he poloii iki nohoi au, aka mai hooluhi wale oe ia oe iho 110 ka hoomoa ana mai i mau mea ai na'u. Ina he wahi ai anuanu kekahi au. oia ka'n e paina ai." "Mai kamailio mai oe pela. E noho hoomanawanui iki iho oe. a iloko o na minute he umi, e ike ana oe i ko'u kulana eleu ma ke kuke." wahi a ka app maikai, me ke poha ana iho o kana aka. I ka hala ana aku o Paka ma kekahi wahi e aku o ka lmle, ua noho malie iho la o Keonimana Keo me ka nalu ana iho no keia mau mea ana i lohe mai ai mai kona kamaaina aoo mai. "Ua make io no paha o Mr. Hela, aole paha, a ina eia oia ke ole nei no. alaila. he pio oia inalalo o kela kanaka iima koko, a ina io no eia o Hela ke ola nei. aole e nele ana kona loaa akn ia'u, a e kau aku hoi kuu hoopai weliweli maluna o ka poe nana i hana ino iaia." He manawa pokole, ua makaukau ka mea ai a ke kamaaina, a ma ia wa, ua hoonuu iho la ka maliliini i na mea i hoomakaukau ia. Maanei e ka makamaka heluhelu, e waiho kaua i ke kamailio ana no ka eueu o na kualono a me na kahaw.ū kuhoho o ka aina gula o Kaleponi. ka puuwai wiwo ole a o ka mea i kapa ia i kahi wa o ka moi o na lua eli s:tila. a o ka waihona o ka hoopono. o walea ana me k'ona makamaka maik.ii ka aoo Kimo Paka. a e huli ae kaua 'a nnna i kekahi mau mea e hanaia ana e kekahi puulu kanaka nui ma ke' .iiii wahi kaawale iki mai kahi :)uulu kauhale uuku ma ke awawa. Aia maloko o kekahi ana nui ma kalii kokoke aku an'a i ka piko o laiani mauna e ku kilakila ana ma kekahi aoap o ke awawa eli gula waiwai nui, e nonoho ana he puulu kanaka nui. 'Ua hana ia keia ana nui eka nia noeau lua ole o ke Akua, a u:i iiiki ke noho he mau haneri kanaka iloko o ua ana la me ka pluolu, a me ke koe hoi he mau kuonp e ae i pao

ia nia na paia paa o tia ana la. l T a hana ia he mau keena nunui akea me na pani puka manoanoa. he mau k«- na. hoi ia no na hoa o kela puulu kanaka nui. t T a hana ia ka papahele oua ana la a laumania me he papahele la no kekahi hale ka'nela kahiko o Enelani, a i ole o Sekotia paha. 0 kahi a na kanaka e noho ana, oia no ke kino ponoi o ke ana, a ua hana ia e ka lima o ke. kanaka kohu keena nui, a nani hoi o na hotele E ku ana he pakaukau nui loihi i waena konu a e nonoho ana hoi ua poe kanaka la maluna o na noho a puni ua pakaiikau la. E aa ana hoi he poe ipukukui i hoolewalewa ia elike hoi me na kukui a kakou e ike nei maloko o na keena nui o na hale hotele. l"a lilo ae nei ia Archie Smithies ke kulana i waiho hakahakaia aku e J. D. Holt. Jr. (Keoni Holo no kekahi o na Keena Oihana o ka Hale Lota. Ma-ke kakahiaka Poakahi nei i hoomaka ai ka eiiia ana o ka luawai anlni ma ke awaawa o Waipio ae nei, no ka. pomaikai o ka mahiho h<Hi o Oahu nei. e ku aku ana ma okoke i Waipahu. Ua loohia o Mr. Ward L. Smith, o Fiederirkstown. Mo-„ i ka ma'i hi no 30 makahiki a oi. T"a maopopo loa iaia. h»? wa uuku waie no kona e ola a o ka pau no la. t*a lawelawe lapaauia oia e kekahi poe kauka akamai loa o Europa ame Ainerika. aole nae loaa ke ola loa. I kekahi la. loaa iho la iaia nupepa a heluhelu iho la i ka olelo hoolaha no ka I.uAAU OLu\ a Kamalena. no ke Nahu. Kolera ame ka Hl. Ua kuai oia 1 hookahi omole o ua laan la. i ka Inu mna ana no. loaa iaia ka oluolu, a mamuli o kona inu mau ana, ua ola loa ia. E kuaila ana e na poe kuai laau lapaao apau. 0 Beuson, Smlth 6 Co., na A?ena no ko Hawaii Pae Aina. •

"Aole loa o'u hoopuka i kekahi hua olelo a*u i maopopo mua ai ua hiki ole ia'u ke hooko. Eia keia ninau a'u ia oe. mai kela keiki opiopio a'u i ike mai uei ma ke ano he pio na kela poe kanaka hilahila oie?" Aole loa au i maopopo iki no kela opio. oiai ia'u e nanea ana me Mr. Kuke maloko o ka haiekuai rama. 'ia hoohikilele ia ko'u naau i ke komo ana mai o kela puulu kanaka me ke kaialupe ana i kekahi wahi opio, m.e ka i nui ana he kiu kela wahi keiki. a e hoomakakiu ana mawaho o ka halo hoahu gula, nolaila. ua kuhihewa pu hoi au he oiaio paha ka kela poe kanaka, a ina oe e hoea koke ole mai. ina la he kino make kona i keia wa a kaua e kamaiiio nei." "Aole loa kekahi kahoaka maluna o kela opio e hoike mai ana he kolohe oia, a pela aku. Ua hoike mai ka helehelena o kela opio he hoopono a he wiwo ole ia. nolaila. he makemake loa au e launa hou me kela opīo. me he la, he hana nui kana i hoea mai ai ma keia wahi. a hc v nie:» pono e haawi au i na kokua ana a pau iaia. Pehea !a auanei e loiia ai o;a ia'u?' **Ua like kaua a like m?. kol?. He malihini au iaia. a pela pu no i»ahA me oe. oiai o ko'u ike mua loa ana keia iaia aka ina nae he opio ota e like me ka'u e manao nei nona. alaila aole e nele kona imi nui Ia oe ka mea nana I hoopakele i kona oia," w&bi a Paka, Ia wa, ua ninau hou mai la ka aoo mea haie ia Keonimana Keo: "Ua iilo loa kaua i ke kamaiiio, ua palaka !oa au nou. oiai. he hnakai loihi keia au