Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVI, Number 14, 2 April 1897 — HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO. KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NAWALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAI-A O KA MOI O NA LUA ELI GULA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO.

KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NA-WALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAIA O KA MOI O NA LUA ELI GULA.

MOKUNA L ' Ua hiki ole ia u ke pane koke aku. I oiai, i ko'u lohe pono ana i kela mau , olelo hoohaahaa ino loa a kela kanaka ia'u. ua ho-a koke ia ke ahi o ka inaina iloko o ko'u naau. I kona wa i ; hoomaka mai ai e kamailio akahi no ' au a hoomaopopo aku. o ua opio nei - ka keia a'u i Uli mua ai, a i inaina loa ai mai ka hoomaka ana o ko'u mau ; maka e ike iaia. Noiaila. mahope iho o ke kaulona pololei ana'ku ( o ko'u mau onohi maka me na hiohiona apau o ka mea i ho-aia o loko me : ke ahi o ka inaina, ua pane aku la au: I 'E ke keonimana! Ua kamaaina mua : no anei oe i ke kulana o ko'u ohana?' | Aka hoohenehene mua iho la oia me | ke ano hoomimino ana ae o kona ihu, me he le e i iho ana: '0, heaha auanei oe!' Na ia hana i hoopiha loa mai i ka I / • -' ! huhu iloko o'u, a ano hiki hou ole ia'u | ke hoomanawanui. Ua alawa ae la I ko'u mau maka ma o a maanei o loko | o ua keena la, me ko'u manao iloko o i kela wa. ina o maua wale no kai loko, I alaila» e lawe koke no au i kona ola, aka, aole i aeia mai ko'u mau lima e paumaele me kona koko iloko o kela wa. Oiai, i kola wa aia ma ka ipuka nui mawaena o ua keena la ame ke keena huiahula nui, e kuku ana kekahi poe, aka, ua huli nae ko lakou mau alo iloko o ke keena hulahula. Nolaila r ua maopopo ia'u, ina au e hou aku ana iaia me ka'u pahi, no ka mea, aia maloko o ko'u poli e malama mau ana no au he pahi oilua hou kanaka ame hookahi pu panapana, he mau mea hoi ia a'u i hoomaamaa pu ai i ka lawe mau ana mai ko'u mau la kamalii mai. Pela no paha i ulu mau ai ka noonoo pepehikanaka iloko o ko'u naau. "Ia wa, ua pane koke mai la-ua kanaka la: 'E huna wale no oe i kou ano maoli me na liookanuinl he nui apau a kou ano maalea e hiki ai ke hana. aole loa e liiki ia oe ke hoopuhili mai i ko'u mau maka. Ua puni loa keia elemakule ame kela kaikamahine hupo, aka. no'u nae, ua ahuwale oe ia'u me he huke la i pa'iia me na huapalapala nunui moakaka. Aia ka pepehikanaka iloko o kou naau i keia wa! Nolaila, e hoomanao oe, e Mr. Kole, ina e oluolu i ka lokomaikai o kela mana kiekie loa, aole loa oe e mareia me Helena Ward!' 'Heaha kou ano? Heaha hoi kou kuleana o ke kamailio ana mai ia'u me kau mau hailiili lapuwale, ka mea hoi au i ike ole ai ? He malihihi loa oe ia'u a pela hoi au ia oe! E hojhoi hou oe i kau mau olelo, a ina aole oe e hoihoi hou ana i kau mau hailiili, alaila, na ka-waha o ka pu e hoike mai owau o kaua ke mea oi!' wahi a'u i pane aku ai me ka wela launa ole mai o loko o'u i ka inaina. " 'Aole loa, aole loa au e hoihoi iki ana i ka'u mau olelo! Itoa oe e makemake ana no ia mea he paani me ka pu-panapana, ua makaukau mau au i na wa apau. Pehea, e ae ana anei oe, aia he wahi ululaau mawaena o keia wahi ame kahi kulanakauhale hoolulu kaa-ahi. he eiima mile mai keia wahi aku, e loaa no au ia oe maalila i ka hora umi o ke kakahiaka o ka la apopo. E hele ae oe me ka makaukau me kau pu. Mai lawe ae oe i kekahi mea e ae. O oe no ame a'u. Aole o'u makemake e ikeia ka kaua mau hana e kekahi mea. Na ka mea lanakila o kaua e huna iho i ke kino make o ka mea i j poino. Pehea, e ae ana anei oe i keia?' ! wahi a ua kanaka la me ke pihoihoi • ole, me he la, e kamailio mai a-na oia j ia'u ma kekahi mea e wale no i pili ole j no ka lawe ana i ke ola kekahi o | uiaua. | "Hoomaopopo koke iho la au, he ka- • naka wiwo ole keia t a he kan&ka hoi i I piha me ka makaukau, ame ka hili- ! nai maluna o kona akamai. I kela wa, | ua hoopiha kokfe ia ko'u uaau me ka ] maka'u ano e no kela kanaka, ka mea I a'u i manao ai i na minute mamua • iho e lawe i kona ola me kā'u pahi. \ "He mea e ke pihoihoi o ko'u naau, | oiai na onohi maka nunui oioi o ua i kanaka la e nana pololei mai ana ma* ' luna o 4 u me he la ua hiki i kela mau maka ke ike mai ia loko o ko'u naau - ame na wahi huna o ko'u puuwai. Nolaila, i mea e pau koke ai ka maua : kamailio ana, ua pane aku la: E hiki ; aku ana au malaiia i ka wa au i hoike ' mai ia/ Me ke kunou haahaa ana mai, i me he la he mau kukai olelo oluolu ka • maua, ua huli ae la ua kanaka la a ; hele aku ta no ke keena hulahula me j ka aiawa hou ole mai ia'u. Ua ku iho 1 la hoi au me ka nana pololei ana ma--1 hope o ua kanaka la me ke pahaohao nui no ke ano o kela kaaaka. He | oiaio, mai kinohi mai. na lilo oia i \ enemi no'u. Mamuli paha o ko'u hoike ! ia ana mai he kanaka opio waiwui nui ' ioa oia; a o kekahi hoi, uo kona kan&ka j ui maoli nohoi kekahi. Me he la ? mai l ko'u hanauia ana mai. aole loa » a l ike iki i kekahi kanaka ai elike la me

keia, a o koea oiwi kino ho\. ao!e !ojs he kauaka asa keīa ao helookoa e hiki ai ke lioohalike ia aku me ta, I !obe poE aaa mai hoi kekaki he hoaloh? pilipaa !oa oia no Helena. ua hooplha ioa ia au me ka lUi iaia. Ua maopopo tio hoi ia'u, i ka *a mwa loa ona i hoolauaaia mai ai roe a"u. ua komo koke ka hoewahawaha Ooko o kona * naaa no'u. "I kela *a. ua pau mai la ko'u hoihoi aaa no ka hulahula ame na leaiea e ■ malamaia ana, oiai ua hoopihaia ko*ti naau me na noonoo ino no kela paio maWaena o'u aiue keia opio ano e. O ; kekahi mea nana i hoonui loa mai i ba

maka'u iloko o ko"u naau, o 4 ko*u hoo- j maopopo ana, ua hiki loa iaia ke heluhelu hsai i ko'u roan manao me he buke ' la. Nolaila. ua i iho au iioko iho o'u:: 'Ina au e paio io ana me kela kanaka ; opio he aio a he alo. e ku ana au i kana ■. poka me ka hala oie, oiai ua ike aku ] 1a au, he kanaka pihoihoi ole ke!a, a ua like iaia kela hana me be la he ai j ana i kekahi mea ai.' | "Mamua o ka hookuuia ana o na lea-1 lea. ua hele aku la au e huli ia Helena.! a i kona loaa ana ia'u. ua nonoi a!tu i la au i kona lokomaikai e hookuu mai J ia'u e hoi au ma ko'u keena moe. oiai. j wahi a'u, ua loohiaia au me kekahi ma'i nalulu ino. Ua ae koke mai la o Helena. me ka olelo mai. e malama loa au ia'u iho. oiai aole ona makemake e ike mai ia'u me ka ma'i. I kela wa a'u i huli hoi mai mahope iho o ka launa kamailio pu ana me Helena, ua ike j koke aku la i ua kanaka la (Hale Malina) e nana pololei mai ana ia'u mai kekahi aoao mai o'ke keena: a i ko'u hoomaopopo aku, me he la, ua ahuwale ka'u mau mea e hana ana a e manao ana hoi iaia. Nolaila. he mea e ko'u hoonaukiuki no kela kanaka kupaianaha. , 'Hoi pololei aku la au no ko'u rumi, aole nae no ka hiamoe ana elike me ka'u i hoike aku ai ia Helena,-aka, no ka noonoo ana i ka'u mea e hana ai. Hoi aku la au me ka awiwi, a i ko'u hoea ana, ua wehe koke ae la au i ko'u mau aahu, a komo iho la au he paa lole okoa, me ke kuka loihi, ame ona umiuīū'i ku'i ioloa (he mea no keia a'u i lawe pu ai ma na wahi apau no ka ulu ae o kekahi hana, «a makaukau mua no au). He mea e nae ko'u hauoli no ko'u lawe pu ana me kela mea. Me ka papale laulau lohaloha, ame na makaaniani polu nunui.Uia hoohewahewa koke au ia'u iho i kuu kilohi ana 'aku ia'u iho iloko o ke aniani kilohi o loko o ko'u rumi.

"Oiai, he hookahi hora i koe alaila hookuuia na lealea o ua po la (oia palia ka hora elua o ke kuluaumoe), ua oili malu aku la au ma kekahi alapii ma ke kua o ka hale. Me ka halāwai ole me kekahi mea hookahi, ua oili loa aku la au iwaho me ka maalahi. Me na kapuai wawae mama, ua kamoe pololei aku la ko'u mau wawae ma kekahi alanui o ka paka e hoea loa ai ma ke alaloa e hele pololei ai no ka home o ua kanaka opio la. Oiai ua hōomakaikai mua ia au ma na wahi apau o ua wahi la e Helena. ua maopopo ia'u ke alanui a ua kanaka opio la e hoi ai 110 kona wahi. "0 ka mama'o mai ko makou wahi e noho ana a hoea i kahi o ua opio la. he eha mile. a he alanui pololei maikai wale 110 a hoea i kekahi wahi awawa uuku, oia wale 110 kahi ino o ke alanui. Ua uhi paa ia kela ame keia aoao o ke alanui ma ua wahi' awawa la e ka ululaau nunui loloa, a he pouliuli ino loa ia wahi. He wahi kupono loa hoi no ka hana a ko'u naau e ake la e hooko, oia hoi ka powa ana i ke ola o kela kanaka. Ua maopopo ia'u, oia wale no ka mea a'u e hana ai, oiai ina au e hui ana me ia he alo a he alo. e make ana au me ka "hala ole. He mehameha no hoi ua alanui la, aole kauhale kokoke mai. "Me ka awiwi, ua hoea aku la au ma ua wahi awawa la, a ia'u no hoi a noho pono iho ma kahi a'u i hooholo ai malaila au.e pee ai, ma kekahi aoao 0 ke alanui, a maluna iki mai o kahi uwapo. ua lohe koke aku la au i ke pohapoha mai o na kapuai wawae o kekahi lio, me he la. he mea e holo mai ana maluna o ka lio ma ua alanui la. 1 ko'u hoolono pono ana aku, ua hoomaopopo koke iho la au. he mea e hoi mai ana mai ko makou wahi mai. Nolaila, ua manao koke ae la no au o ua kanaka opio la no keia e holo mai nei. Me ka houpo kapalili, ua hoomakaukau koke iho la au no'u iho, me ka nana pono ana i ka'u pu panapana i ole ai au e hoohokaia. Ua maopopo no ia'u, ina e haīa ana ka'u ki ana, alaila, e lilo ana au he luahi na enemi. ke makaukau nae hoi ola me ka pu; aka, ina hoi aohe ana pu. alaila„ e make no oia la*u me ka hala ole. ' Aole i loihi ia kakali ana iho a'u, aia hoi. ua ike maopopo aku la au i ua holo lio la o ka po. Mamuli hoi o ke konane o ka mahina, ua ike koke aku la au o ua o Haie MaUna ia no keia. He lio keokeo nui maikai kona; a i feona hoea aaa maī i ke kiekiena e hoea mai ai i kahi haalu, ua ike moakaka aku la au i kona ano maiiuna a lalo. ua hiki ole ia'u ke hoohewahewa, oia maoli no keia. ' I kela wa a'u e nana pono aku nei ma kahi he k&nalima paha iwilei mai iaia mai. aia hoi. ua ku ano e iho la ka iio o ua kanaka opio la me ka mimio ana o kona mau pepeiao, a ia wa pu oo hoi. ua kani ae ia* ka ihu o ua iio ia, e hoike ana, ua honi ua Ho la i kekahi

mea, eoiaila. ua maopopo ia'o na honi kela Ho ia'a. Me k» htki«awe elike me ka iroo ana a ka maka. ua ike aku U a?i i ka unahi koke ana ae o ua kanaka opio !a i kana pa mai kona hope te. me he !a. mai ka pak<?ke ae o hope o kona lolewawne. I?. *a ua kamailio iho ia oia i «a iio la ona: 'Aia mahea ke kolohe"* Ua nana pololei mai !a ua Ho !a ma ko*u wahi e pe« ana, me ka hoomomoe pololeī pu niai I konn mau pepeiao taa ko'u wahi. Hoomaopopo koke iho la au he !io kela i aoia a ike ma ia man mea o ka honi i kekahi mea e hoohalua ana. nolaila, he mea makehewn ka hoopupu hou ana kela •xshi. oiai aole hoi au e nalo iki ana roKi ka ike knpnianaha mai o kela holoholona. Me ka eleu. «a kolo aku la au ma kekahi wnhi ae. la'u no nae a neeu mai. na kani koke mai la ka pu a ua kanaka op!o la. a haule pololei mai no ka poka raa kmi wahi i noho mua ai. He mea e ka lia o ko'u ili i ka hoomaopopo ana iho. ina au i hoohakalia iki ihi. he mea maopopo he \ kupapau a« iloko o kela wa. Nolaila. I me ke kakali hou ole iho. ua kau po- i lolei aku la i ka'u pu n>a ke alo pono | o \ia kannka !a me ka hooka'ulua ole j hou iho. ua ki aku la au i ka'u pu. aka. t 0 ka oi loa aku nae o ke kupai- } anaha. aole loa i ku aku ua kanaka \ 10. Hoomau hou aku la i ke ki ana. j aole no oia i ku. "Ia wa. aliaka mai la ua kanaka la. j me ka leo nui. a hoopuka mai la i na i huaolelo ano e. me he la, ua maopopo mua no iaia ua hele e mai au e hoohalua iala. He kupaianaha maoli no ke ano o keia kanaka. He mea e ka lia o ko'u ili i ka wa ana i hoopuka mai ai i j keia mau huaolelo. aka. aole no nae o'u • hoolohe aku, ua holo aku la au ellke me ; ka mama i loaa i ko'u mau wawae: 'Mai manao oe. e Kole, ua nalo oe ta'u! | Ua ike mai no au ia oe. a oia ko'u ku- | mu i hahai mai nei. i mea nou e hoo- ! maopopo iho ai. aole loa e hiki ia oe I ke hana i kekahi mea me ka nalo ole 1 ko'u mau maka.' "la'u e holo nei ke o mai la no kela mau huaolelo i ko'u mau pepeiao. Aole o'u hoololie aku, oiai, aia i ko'u hoi ana a kokoke i kauhale. ua ulu ae la kekahi noonoo lapuwale loa iloko o ko'u naau, a ua lilo kela noonoo i mea nui loa ia'u. Fa maopopo ia'u e lilo ana au i.mea hoohilahila nui ia ke noho hou iho au ma kela wahi no kekahi mau la hou aku, oiai aole ana e nalo ka hookaulana o kela kanaka opio no ka'u hana hohe wale a ku no hoi i ka hoohilahila. Nolaila, ua ulu ae la keia manao ia'u. oiai ua maopopo no ia'u ua hana ilio la o Mr. Ward he palapala hooilina hiu nona iloko oia mau la. X T a hooiliia na waiwai apau maluna o Helena. a owau ka luna hooko waiwai me kekahi mahele daia nui ma ka waihona maluna o'u ponoi. me ke kuokoa mai na waiwai i hooiliia maluna o Helena. Nolaila. ua ulu koke ae la ke kepolo iloko o'u. oiai o ka wa wale no keia e hiki ai ia'u ke 1 ilo i kanaka waiwai, oiai ina au e hooka'ulua ana. aole e nele ka huai ia o ko'u ano maoli e kela kanaka opio Hale Malina. ajna paha e loli hou ana na manao o J Mr. Ward ame Helena. alaila. e nele ana au mai na waiwai apau. a aole hoi i ikeia aku ka hopena. t*a maopopo no hoi ia'u aoie loa emanao iki ia ana na'u i hana i ka raea a'u i manao ai e hana, oiai he liookahi wale no mea e hoomaopopo ana owau ka mea nana i hana, a aole he hoike hou ae mawaho ae ona. Ia wa, ua noho iho.la au ina ia wahi me ke kakali ana no hoi o ka hiamoe o na poe apau. T ke kani ana o ka hora eha o ka wanaao. ua halii iho la j ka meha maluna o ka hale holookoa. a ua hoomaopopo iho la au. ua pau na poe apau i ka hiamoe. nolnila. me na kapuai wawae nihi malie, ua hoi pololei aku la-au no ka hale me kela manao eleele iloko 0 4 ko'u puuwai. Komo j aku la au ma ka 'puka no a'u i hemo j mai ai ma na minute mamua koke iki ! iho. a ia wa ua nihi hele aku la au ma j ka holo loihi e hele aku ai a hoea i ka rumi hookipa nui o ka hale. E n ana no kekahi kukui o waena o ke keena. me ka hoemija ana nae o ka a v a he hiki no nae ke ikeia na mea apau o loko. Hoomaopopo iho la au. ua pau na noe apau o loko i ka hiamoe. Aia ma kekahi keena moe nui ma ka anao hikina o ka hale, oia ke keena moe o Mr. Ward. a ma ka aoao komohana hoi ko Helena rumi moe. me kona kpena hookipa kaawale. O kou keena moe hoi. aia ma kekahi keena e pili koke ana iko Mr. Ward keena moe. Nolaila. me ka nihi malie ana. ua hoi pololei aku la a komo iloko o ko'u rumi. a oiai he puka mawaena o ko'u rumi ame ko Mr. Ward mmi. ua nana aku la au maloko aku o ka pnka-ki. a mamuli o ke ano malamalama o loko o kona rumi me ke kukui i hoemiia, ua ike pono aku 1a au ua kaia loa ia oia iloko o ka hiamoe kulipolipo. Mamuli o kekahi ki a'u uo e malama ana t ua ki ia aku la e a'u ka puka a hemo me ka nakeke ole. a me ka hikiwawe ua hookoia aku la ka hana aSatana i kono Ikaika mai ai ia'u e hana. Me ka puai leo ole, ua holopono ka'u mau hana eleele maluna o ke kanaka nona ka uhane i pau-? lele nui loa mai ia'u. aka. he hookahi nae mea a'u i weliweli nui loa al„ oia hoi. māhope iho o ko'u ike ana ua haalele loa mai ka uhane o Mr. Ward i kona kino, ua nana pololei mai la kona mau onohi maka ia'u. me he la e i mai ana no: '0 kela iho la anei kau uku e haawi mai ai ia'u no ka'u mau mea i hana aku ai ia oe?" (Aole i pau.)

O na poe Amerika o lakou na poe kaliaka hwli hana akamai o ke ao nei. 0a hoopukaia aku ia poe he 600.000 poe paiapala si!a tio na hana akaniai i loaa ia lakou, «a oi aku ia mamua o ka akahi hapakolu o na palapala sila oia ano i hoopnkala ma ke ao holookoa nei apau. Aole nae he hana noeau i oi aku kona pookeia ma ka waiwai. i loaa i!ofeo o keia au hou. me ka Laau Hoola a Knmalena no ke Xahu. Kolera ame ka Hi. aole he nohol he laau i oi aku ka walwai no ka hoola ana i ka eba elike me ia. Pene! ka olelo a J. W. Vangh« o Oakton, Ky - "Ua hoohana mati an i ka *Lami Hoola a Kamalena no ke Nahu. Kolera ame ka Hi. lloko o ko*u ohana no na makahiki he nni. a tia ike a« o ka iaau maikai loa ia a"n i hoohana al no ka «mii ma ka opu. E kua{la ana e na poe kiiai laau iapaau o na ano apau. Bens<m Smith & Co. k na Agena ma ko HawaH l%e Aina. ♦