Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVI, Number 17, 23 April 1897 — HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO. KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NAWALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAI-A O KA MOI O NA LUA ELI GULA. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KEONIMANA KEO.

KA EUEU PUUWAI WIWO OLEKA HOOPAKELE O KA MEA NA-WALIWALI-A O KA WELI HOI A KA POE HAIHAI KANAWAIA O KA MOI O NA LUA ELI GULA.

MOKUNA I. Kau koke ae la au maluna o ka Uo, a huli ae la hoi au nana i ke ano o ka niea e hana la mai ana maloko o ka hale. Ia wa, ua ike aku 13 au, ua ho-a Ja ae la na ipukukui nunui oloko o ka hale, a e maaloalo ana kekahi poe. nolaila. ua maopopo ia'u. ua ike ia ka pilikia e ka poe i koe. a e pioo ana lakou me ka holo ana ma o a maanei. Ua hoomaopopo iho la au, ua hololea ka'u mau mea i hana ai. Me ke kakall hou ole, ua hoohnli koke ae la au i ke poo o ko'u lio no ke alaloa. Ua ike hoi au, he alahele loihi ko'u e hele aku ai. a aole o'u pono ke halawai au me kekahi mea ma ke alanui mawaena o ka hale o Ward a me kahi hoolulu kaa ahi, nolaila, aole au i hahai ma ke alanui ponoi, ua holo aku la au ma ke kula. a hoea i ka ululaau, a me ka holo ikaika ana ma ia wahi pauku aku 0 ke alanui, ua hoea aku la au ma kahi a'u i hoomaka mai ai e hele mai ko'u lele naaupo ana mailuna mai o ke kaa ahi. Ma ia wahi aku, ua hilo malie aku la ua ma ia wahi aku. Oiai he lio holo a ikaika lua ole ua lio la a'u e kau ana, ua hoea aku la au, ma ke kulanakauhale. kahi a'u i lapaau ai ia Ward. O ka hora eono ponoi ia o ke kakahiaka, a oiai o ke kau hooilo ia, e mau ana no ka pouliuli i ko'u wa 1 hoea aku ai.

Ua kipa ae la au, ma kekahl wahi holele uuku ma ka pili waho o ke kulanakauhale. a mamuli o ka laki, ua loaa aku la ia'u ka.haku hotele, e holoholo ana ma ke alo o ka hale. Ia wa, ua hoike aku la au i ua kanaka la, he makemake au e noho ma kona hotele no liookahi la. me hookahi po. a e malama pono ia hoi ko'u lio ma kona hale lio. Ua ae koke mai la ua kanaka la, a ia wa ua uku aku la au iloko o'kona lima i na dala ma ke gula. He mea e ka hauoli o ua kanaka la. oiai he uku nui hewaiiewa loa kela a'u i haawi aku ai iaia. Hoomaopopo koke ilio la au, naka kela a'u e hiki ole ai ke hilinai aku. 0 ke dala ka mea nui hookahi i kona manao. a ua hoomaopopo au he hotele ia mau moolele eleele ino loa. Ia maua e ku ana ma ka lanai, ua kahea aku la ua ona hotele la. i ke kahu lio e kii mai e lawe aku i kuu lio e hanai. a e wehewehe hoi i ka noho ame ke kaulawaha. I ka hoea ana 'inai o ua kah'u lio-la. ua hoomaopopo koke aku la au, he kanaka ia me kona mau moolelo eleele. I ka hala ana'ku o ua kanaka la. ua pane mai la ua ona hotele la ia'u: "Mai hopohopo oe no ka lio e kuu makamaka, oiai o kela kanaka kekahi o na kanaka akamai loa-ma- ka malama ana i keia mea he lio. Oia ke kanaka hookahi a'u i hilinai loa ai. Ina oe e makemake ana e hanaia kekahi mea ano nui. e hoike mai oe ia'u. a e hooko koke ia no kou manao me ka hauoli." me ka imo ana iho o kekahi o kona mau maka .elike no me ke ano ma.u o ka poe kolohe.

'Eia wale no ko'u makemake: lna o hele mai kekahi mea e uiuavi ia oe, a i ole, i kekahi paha o kou poe kauaka.no kekahi malihini i hoea mai 111 a kou hotele uei, e hoole aku oe, aohe mea i hoea mai. aka, e lioike aku nae oe. he kanaka aoo wale no kai kaalo ae mawaho o kou wahi nei i keia k&kahiaka nui e hele ana no ke komohana maluna o kekahi hoki keokeo. E hoike aku oe i kela mea i kou poe kanaka. Pela hoi me ko'u lio. aole o'u makemake e ike iki ia kela lio e ka inaka o kekahi poe mawaho ae o kela kahu lio ame kaua. Ina oe e malania pono ana i keia kauoha a'u. a hiki i ko'u wa e haalele iho ai i kou hotele nei. e haawi makana no au ia oe me kou poe kahu i na apana dala gula he hookahi aeko iumi dala). ? wahi a u i kamailio aku ai i ua kanaka la rae ke kuoo. me ko'u uaiia pololei ana ma kona mau maka. Aole e hiki i ua kanaka Ui ke uana pololei mAi ia'u, no ia mea, ua hoomaopopo loa iho la au he kanaka maikai ole loa keia. aka, ua ike no nae au o ke dala kona akua, a ua hiki loa iaia ke oki i ke kani-ai o kona hoaloha no keia mea he dala. Me ka mino-aka hauoli ma kona mau papalina, ua piine koke mai la oia: "E malama mailani ia kau kauoha e a'u ame ko'u poe kanaka. Ina o ka Peresidena ke hele mai a ninau mai nou. aole loa e owaka iki ana ko'u O ke kauaka e kue ana 1 keia kauoha a'u. e inu koke no ka maka o ka'u kila i ke koko o kona puuwai. Nolaila. e pono oe e hoi raa kou keena. a e hoouua koke aku no au 1 kekahi o na kuene me ona kiaha kopne nou, me ona mau apaua palaoa puiehu, a ma ka hora S e makaukau ai ko kaua paina kakahiaka." l.awe aku la ua kauaka la ia'u a hoea ma kekahī keena moe maikai a oluolu, i hoolakoia rae na mea hoonani hale i ano like me ko na hoiele nunui. la wa ua pane hou mai la ua kanaka la me ke kunou haahaa ana: 'Kia kou rumi. a e noho oe me he me& ia jnou na mea apau. He keena kela a'u i ai no poe keonimana wale no eiike me kou ku-

ī.na. He kakaikahi loa ka aohoia o niai. I kou wa e makeoiake ai no kekahi aiea. e huki mai ae i kela 7?oheoheo e pHi msi Sa Ei ka paia jtn« ke kuhikuhi ana o kona līma i kekahi poheoheo keokeo e kau mai ana ma ka paia o ua keena !a. i like loa me ke poheoheo o ka pani-puka> a e hoea koke mai no ona kauwa.U Ia wa. ua haalele mai Ia ua kanaka la ia'u me ka helehelena piha hauoli. me kona kuhihewa paha ua paulele loa au ma kana mau olelo. laia no a hala aku, ua wehewehe koke ae la au i ko'u paa lole e aahu ana. a wehe ae la au he paa lole ano mama noho hale mailoko ae o ko'u paiki lole. a mahope o ko*u makaukau nna. ua hoea mai la ke kueee me ko'u pola kope wela me ka palaoa puiehu. Ua ai iho la au me ka ono i na mea i laweia mai. Mahope iho o ka hoihol ana o ke kuene i na pa ame ke pola. ua hooluolu iki iho !» au maluna o ke koki hooluolu. l'a nana pono au i na paia o ua keena la me na wahi e ae apau. Ua uhiia ka.papahele o ua keena la me ka moena huluhulu veleveta. Aia nae ma- : lalo o kekahi noho koki. ua ike aku la au he wahi maamaama iki. nolaila. ua hoonee koke ae la au i ke koki, a he mea e ko'u puiwa i ko'u ike ana he apana ua OKi huina-haia, a aole nohoi i kakiaia ka apana huina-ha. aka, ua 1 lioouhi wale ia iho no. I kuu wehe ana : ae. ua ike iho la au he pani-puka hui- ' na-ha i hoopaaia me na ami ame ke poheoheo no e lalaū iho ai a hapai ae. He puka hoi e hiki ai ke komo ke kanaka me .\a oluolu. I kuu wehe ana ae me ka houpo kapalili. ua hoomaopopo koke iho la au, he lua hohonu launa ole ke waiho hamama, ae ana imua o . ko'u mau maka. a o ka ea i pipii ae, he hauna a polopolona me he mea la he wahi i pepehi niau ia o na bipi ka hohono koko kahiko. Ua hoomaopopo : koke iho la au he nui a lehulehu na kino kanaka i kiolaia nia kela wahi. a aole i ike iki hou ia lakou e ko lakou ; poe makamaka. | lle mea oiaio. ua lohe wale no au ; nuu kekahi poe kamaaina mai, ia'u ma \ ka halemai' i kuu wa e lapaau ana ia : Mr. Wanl i na pule mainua ae, he nui | na poe malihiui i hele mai no keia ku- j lanakauhale. aole nae lakou i ike iki j ia. Ua haalele aku kekahi kanaka wai- j wai i kona wahi me ka hoike ana i i kona ohana ame kona poe hoaloha e | he!e ana oia no keia kulanakauhale. ; aka, i kona hele ana īuai aole loa oia ; i hoea iki mai i kalii ana i niakemake j ai 'e.hele mai. Ua kakali kona maka- j .maka a hnla Ua manawa, aole nae he ; hoea iki mai o kana malihini, nolaila. j ua kakau aku oia me ka ninau ana i ka j ohana o ua kanaka la, ina paha-ua hele 1 io mai oia. a.ua hoikeia mai oia. ua ; hala mai oia elike me kana i hoike mua ai. -He.mea e ke s kahaha o ka | ohana o ua kanaka la ame ka makamaka ona ma keia walii. līa hoolima- ' lima nui ia na makai klu akamai loa'e J huli, aole nae he loaa iki i ke kino, a me ka mea nana i pepehi kela kanaka L a hoea i keia wa. Pela no hoi kekahi poe e ae. « i I kela wj#, he kiekie ko'u milii no'u iho. no ko'u liana ana i ka hana elike me kela kanakā ona hotele. oiai lie ■' kanaka no hoi au me na lima i pauma- ' ele me na koko.he lehulehu wale o ka poe hewa ole. Ina he uiea hiki ia'u ke 'hoola liou i ke ola o kela poe. ua ae au me ka laelae ame ke kanalua ole w molia i ko'u ola iho. Eia he pepehikanaka lapuwale imua o ko'u maka. a'u hoi e hiki ai ke haawi ae iloko o na lima o ke kauawa'i, a e hoohauoliia hoi-'na puuwai o na ohana he lehulehu wale. a e lilo-no hoi au he mea kaulana a mahalo nui ia, aka, o ke kulana nae i loaa ia'u aole loa e hiki ia'u. He ka : naka kaiaima au eike me keia ona hotele. Mahope iho o ko'u uhi hou ana i ua puka la me ka panee hou ana i ka noho koki a ku ma kona wahi, ua noho iho la au ma ka noho me ka noonoo nui ana i ka'u mea e hana ai. ia'u e noonoo ana. ua kikeke mai la kekahi niea mawaho o ko'u puka, ua hoomaopopo koke ae la no nae au, o ua" ona hale la no kela. la wa, ua ninau aku la au a hoike mai la ua kanaka la e iho aku au e paina pume ia ma ke keena paina. Me ka hooka'mlua ole. ua puka aku la arf me he la aole loa au i ike i kekahi mea ano e p' kona hale. Noho iho la maua ma ka papaaina me ka hoonuu ana i na ono i hoolako ia. Ua hoonanea mai la oia ia'u me he la he keonimana oiaio la oia. aole hoi kekahi hiohiona o ka pepehikanaka maluna ona. Oiai he makemake loa au e ike i kona ano maoli, ua pane aku la au. me ka ninau ana ia\a me ko'u makaala loa i kona hiohiona: > "He hanako malama dala no anei . ko keia wahi e hiki ai la'u ke waiho aku i na dala he umi tausani no keia . po a hiki i kakahiaka?" | Ua ike koke au i ka huwila ano e ! ana ae o kona oinu maka. e hoike ana i kona pihoihoi 1 ka lohe ana no keia ; huina he umi tau%ani elala. Me ka hai- \ kea ana ae o kona mau papalina. ua ' pane mai la oia: ; 'He mea makehewa wale no kou | lawe ana ia mea ma ka haneko i keia } po wale no, oiai e uku aku ana oe he j uku komisina mahuahua. Eia ae no | kuu iKihu hao nui. ua hiki loa ko dala . ke waihoia malaila me ka uku komi-! sina ok\ He nui na poe malihini I hele mal ma ko'u hotele nei me ke «iala, a no e malama me ka auhau ole elike me na baneko."

Eia ka u o ka i ana iho iloko o'a iho i kon-a wa i kamailio mai ai "Ae. he hikiwawe ioa oe i ka olelo mas aohe uku kcmisi.na. oiai ua maoporo no *a oe aole ioa kela kanaka e ike hou ana i ua mau dala la, a aole hoi oia e ike hou ana i ka la o kekahi kakahiak.* ae.-no.ka mea. he kupapau oīa mamu.i ae o ke kani ana o ka hora 3 o k'A wanaao oia po." Hwmaopopo koke iho au he kanaka keia i ma ia mea o ka pow«*. Aole loa e hiki ke ikeia kekahi nanain.i pihoihoi maiuna ona. Mai hoomaopop > ole no paha au ina aole au i ike mua i keia iua meki huna kino kanaka ana malalo o kela rumi i haawiia mai ai ia.*,u. Oia wale no ke kumu nana i ho-ala.i-ka hoohuoi iloko o'u. a pela iho la au i ike ai i kona helehelena pi - hoihoi i kinohi a'u i kamailio aku ai iaia uo ke dala. Ina aole. aole loa au e hoomaopopo iki he kanaka ano e kela. oiai ma kana mau olelo ame kona ano. ne keonimana oialo oia. la wa ua hoomaikai aku la au iaia me kuu i mua ana aku nae: "Aia u ahiahi, alaila, haawi aku au i kuu eke dala ia oe. oiai no keia mauawa e hele mua ana au e hoolilo i kekahi mau tausani elua a ekolu paha ma ka hila kikoo ma ka haneko. Maalahi maoli au no kou lokomaikai." "Ua hiki! Ua hiki!" wahi a ua kanaka la me ka hauoli. 1 ka pau ana o ka maua paina ana. ua hoi aku la au ma ko'u rumi a haule iho la au noonoo hou no ka mea kupono a'u e hana ai. la'u hoi e noonoo ana. ua loaa iho la ia'u ka mea kupono a'u e hana ai no ka loaa pono ana o keia kanaka. a me ke ano e liiki ai ke hopuia oia a paa ma ke ano he pepehikanaka. Aole hoi he pepehikauaka ma ke ano he hookahi wale no, aka. he hana nana i hana a kuluma. Ua akaaka iho nae au ia'u iho, oiai au e hoolala ana i keia mau hana, oiai eia au he pepehikanaka e holo malu ana mai na liifla mai o ke kanawai. eia nae au ke noonoo nei no ka liopu ana i kekahi kanaka i like loa ke kulana me ko'u. I kela wa. ua wehewehe koke ae la au i ko'u aahu, a komo iho la he aahu paa lole no a'u i hoolako mua ai, oiai e kala-wale no l ulu ai na noonoo kepolo iloko o'u, aole hoi ma ke ano he pepehikanaka, aka, he makemake mua no au i ka hoololi i ko'u anoe hiki ole ai i ko'u mau lioaloha ke ike mai ia'u i ko'u wa e hele ai i ka "huki ulua," a ia ka e hele loa aku ana au i ka lapa manu ole. Mahope iho o ko'u kilohi ana ma ke aniani kilohi, he mea kupanaha. aole loa e liiki ia'u ke ike iho owau no keia. Ua like loa au me kekahi kanaka o kanalima a kanaono paha mau makahiki. me na umiiimi keokeo lolon. a me ka lauoho liina i liele a moauakea, me ua waihooluu ma ka ili o ko'u mau papalina ame ko'u lae me he la he minomino io no no ka ili elike loa me ko ka poe aoo. 1 ke kau ana ae hoi o na makaaniani, ua mao--popo loa ia'u aole loa e hiki i ko'u makuahine ponoi ke ike mai o kana keiki ponoi no keia ina oia ma ia wahi kekahi iloko oia wa. Nolaila. ua maopopo loa a'u, aole loa au e ike iki ia inai ana e kekahi poe. 1 ko'u makaukau ana, ua hele mua aku la au e hoomakakiu no ua ona la. a me kekalii poe e aku no noi, oiai aohe o'u makemake e Ikeia mai au e puka aku ana mailoko aku o ka hotele. I ko'u maopopo ana ua mehameha ke keena nui o waena o ka hotele, ame ka lanai no hoi'.e puka aku ai. oiai ua ike aku la au i ua poe apau aia maloko o ke keena pahupaliu ame inu rama. ua iho awiwi aku la au a puka iwaho me ka ike ole ia.

L r a hele pololei aku la au'no ke k»>ena o ka oihana makai o ke kulanakauhale. I ko'u hoea ana aku. ua haawi aku la au i ko'u pepa inoa i keiki elele o ka oihanii. rae ko'u olelo ana aku iaia. he makemake au iaia o lawe aku i ko'u pepa inoa i-ke poo o ka oihana. Mr. Wiliama. Ua kakau hoi au ma ko'u pepa inoa me keia mau hiiaolelo: "Jas. H. Niwela, Makai Kiu o ke Kulanakauhale o Nu-loka, Helu 201 Market Street." He wa pokole, ua lioea hou mai la ua wahi keiki elele la, a me ke kunou haahaa ana. ua olelo mai la oia ia'u e hahai aku mahope ona. l'a makemake loa ka llamuku e komo koke aku au. I ko'u komo ana aku e noho ana kekahi kanaka ano aoo iki no ma kekahi noho pulu nui ma ke alo o kekahi pakaukau kakau inoa. LTa ku koke ae ia oia i kona ike ana mai ia'u. a me kona haawi ana mai i kona lima akau no ke aloha. me ka mino-aka oluolu ma kona fiau papalina. ua pane mai !a oia: **He mea e ko'n hauoli o ka ikemaka ana ia oe e Mr. Niwela! He hanohano kiekie keia i loaa ia'u ma kou hele ana mai nei e ike ia'u. He lehulehu ko'u loheana i kou inoa me kau mau hana koa a wiwo ole ma ka hooikaika ana e lanakila ka malnhia ma kou kulanakauhale n«i!" (Aole i pau.) Elua makahiki i haia ae nel. kuai iho la o R J. Warren, he mea kawili laau ma Pleasant Brook, N. Y. f he lako Laau Kunu a Kamalena. Penei kana hoike: ""Ma ia va aohe ikeia na waiwai ma keia hapa o lUi aina; aka, i keia la he laau kaulana loa ka Kunu a Kamalena/* Pela no ma na uahi ao kanaka apau. Ma na wahi i ianlaha ai ka waiwai hoola o kela iaau kunu a Kamalena, aole loa he kanaka makemake i na laaū e ae. E kuaiia ana e na poe kuai iaau lapaau o na ano apau. O Benson. Smith & Co. r na Agena ma ko Hawaii Pae Aina. •