Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVII, Number 16, 22 April 1898 — HE LETA MAI KO NA AINA E, KAKAUIA E REV. Z. S. K. PAALUHI. [ARTICLE]

HE LETA MAI KO NA AINA E, KAKAUIA E REV. Z. S. K. PAALUHI.

E ka Luna Hooponopono o ke "Kuokoa, aloha oe:—E oluolu mai kou ahonui e hookomo iho i keia mau wahi mea pili i ko na aina e, i na he wahi kaawale o ka pepa. O ka hoike ma keia kakau ana, oia no na mea e pili ana i ka hana Hoolaha Euanelio a Karisto ma ka Mokupuni o Tabiteuea, Pae Aina o Kiribati, ke kaahele holo moana ana ma keia mau mokupuni, Nonouti. Abemama, Maiana, Tarawa, Abaian, Marakei, Makin, ame Butaritari t ka palena o ka Pae Aina Kiribati ma ka Akau, a o Banaba hoi ma ke komohana, he 600 mile ka mamao mai Tabiteuea a aneane tausani mile mai Butaritari mai. E ihoike aku ana no hoi keia i na mea hou pili i ka holo moana ana mai aku ma ke komohana no na Mokupuni o Kusaie, Bonabe ame Ruk, :Pae Aina o Caroiine ma ke komohana.

Tabiteuea.—O keia ka mokupuui nui a loihi hookahi o ka Pae Aina Kiribatl; maanei i noho ai o Rev. G. Leieo, Rev. W. B. Kapu, Rev. H. Nahinu. no ka hpoiaha ana i ka Euanelio a ka Haku; a maanei no hoi maua o Rev. S. P. Kaaia e noho ao nei. mai ka A. D. 1876 a i keia A. D. 1898. Eia na

mea J hoomaopopoia mawaena o ma kauaka ame ke kulana o ka aina. Ua lanakila ka Liona o ka luda (lesu Karisto). Ua pau na kaua, ua hakihakiia na laau leaua. ua nalo na hoomanakli, «a kupaa ka Hoomana Karistiano. ua kukulu paa ia na kula-la, ua kukuluia na kanawai, na hale-paahao, ua nanl na alanui aupuni, eiua lunakanawai, 36 makai. 48 jure, a ua makemake nui na kanaka i na mea hou; elike me na mea ai mai na moku, ka lole, na mea paahana mahiai, ke dala, ame na mea like © ae. Ua ihoomaemae ponoia na kulanakauhale ame na home noho o na kanaka. A ke 'noho mana nei no hoi na luina Beretania ma keia aina. Ma ka Malama 6 Jan. 24. IS9S, ua kau au ma Hoku-ao me ka'u wahine, me na keiki kane ekolu; (a ua 'hala aku i ka make ekolu keiki kane, a hookahi kaikamahlne). Ua kau mai nohoi o Kaaia me kona ohana a holo aku la makou nō Nououti, a ua ku no ia ahiahi. Ma keia hele ana, ua waiho aku la ka hana ma ka lima o kekahi mau Kumu Kiribati. 0 Mr. E. B. Boari mahope o Kaaia; a o Mr. Abera Kimaer« maUope o'u. Ua moe makou iuka o ka aina no elua po; ma keia aina i noho mua ai o Leieo, ame Timoteo Kaehuaea —ekolu mau kumu Kiribati ma keia alna i keia wa. aka, aoie holo pono ioa na hana pono. Makemake nui na kanaka i ka. iuia ame na paani kinlpopo i kapaia (Te Ore* £bo) e kaiheie ana ke ano o keia paa&i mai ka akau a i ka hema o ka aina. Hele me ka ai. ke kapa, a heie pu me na keiki a nawaiiwaii loa na kula ia. Hookahi, a I ole, elua pule, ma keia ame keia kahaa paani. a heie aku ana no kekabi kahua, Ua malamaīa ka Ahaaina a ka Haku i ka Poaha, Jan. 27. m& kahi i kapaia o Matan (Matang). Aole i nui na kanaka ma ka haiawaL

la'a ka bapetlio ana I kefca2ii 2caa ke.ki Uilii, ia K&aia, ka wavalīi ber«Qa. a la A. C. Walknp ka waioa. A ma lee ahlahi ota ia na hosa makou zo Abeka heleuma o Hoku-ao ma ka. aoao hema, ma kahi o Mr. Timaara. kekabi kumu e aoho nei keia wa. Ua ia ka ha&wai hoomana tna ke Sah&fi ae ame ke Kula Sabakl. He mau eiemakule ka hapanui o na haumana'Kula Sabati, aka T ije maikai do na haawina me ke anaiaa hoomaoa. Ma ke kakahiaka ae o ka Poa&ahi, ua fao!o makou no ka aoao akau, malaiila o Mr. Tain «Taing), kekalii kumu. Eia maanei ke kulanakakuhaie i kapaia o "Binofnano/* Oia ke kuianakauhale aiii o Ten-Binoka i make; a eia nohoi ! maanei e noho nei ke alii oplo Ten- ' Bauro, i keia wa. ! £ hoakaka iki aku au i kela alii i make, oia o "Binoka. M He kanaka nui keia j ike ia r a i oleio ia, aohe kanaka ma Kiribaii i iike me ia ka nui. He alii punikoko. Ma ka makahiki 1877 e noho ana oia me kana«mau wahine he 39. A na kana mau wah?ae no e nau i ka ai a me ka i'a, a wali pu-a aku i ka waha o ua aiii pegana la. Elia hou hoi keia hana ino a keia alii. He nui na waa i puhiia e ka makani mai na mokupuni e ae, oiai e lawaia ana i pae ma keia aina, a ua pepehiia na kane, a ina he wahine e -hoola ia ana, o ke kanaka hoi e akena ia ana, "he kamaka u'i, he kanaka ikaika, he kanaka loihi, he kanaka maikai hoi o ka uhi —kakau ma na lima, wawae, a ma ke kino paha, e make ana ia kanaka." A mamua o kona make ana i keia mau makahiki i hala aku nei, ua lole ia ka papa-auwae o kekah.i Karistiano, a lawe ia na niho. He alii paakiki loa keia a "hiki i kona make ana. 0 ka hula wale no ka mea nui iaia ame ka h.oomajia-kii. 0 Tabuariki, oia kona akua. He leumu «niu keia i hoomanaia, o kona hua oia o Tabuariki, aole e aiia ka hua. Ua 'aoho maanei o Mose Nakanoaro ame Teraoi, i kona wa e ola ana, aka, ua kipakuia. He mau mea hoolaha Euanelio laua. Aka, 0 ke alii e noho nei, ua ae oia i ke ao, ame ka pono e hoolaha ma ka aina; oia paha ka puka e wehe nei ke Akua, e komo ianakila ke Keiki Hipa, me ka maiamalama kamahao o ka Baibala ma keia aina. Ma keia la no i hoikeia ae 1 a maluna, ua hoilo makou no Maiana, a ma ka auwina la Poalua, Feberuari ua kuu ka heleuma, lele i iuka a hui me Rev. D. Punua, Mahihila, me kona ohana; oluolu a maikai ko laua ola kino. Maainei i noho ai o Rev. W. N. Lono. Aole ulu ikaika ka pono ma keia aina wahi a ke kiai, 1 keia wa.' Ua hoopaa ia lea aina holookoa e na haole kalepa no ka hookaa i ana i ka aie, aka, ua kaa a koe i keia | wa he 46 tona niu maloo. Ma ka ; Poakolu ae, ua hele aku makou e ike ia Moaniba, oia ke alii o Maiana. Ua ano -elemakule oia, ua kupaa no ma ka pono, ua kue loa i ka hula maluna o ka aina i keia wa a he mau kula la no hoi ma ka aina a puni. Ma ke ahiahi o keia la, ua kau hou i ka moku; a ma ka hora 12, o ka po alna iho, ua hoio aku la makou no Tarawa. Maanei i noho ai na mea aloha, na Misionari Rev. G. Haina ame Rev. J. H. Ma"hoe i ka wa hihiu o na Kanaka; a ke noho nei i keia wa o Rev. J. Tiraoi (Kiribati) me ka hoomanawanui i na Katolika hana ino, ano no i komo mai nei, oiai, ua pau ka ino ame ka ,hihiu 0 nia kanaka i na Misionari i hala aku 1 ka make. Ua huli ke alii i ke Katolika, ua hoolimalima aku la ua poe Kalolika nei ia Tekea he kanaka Abaian, ame Kalawaia, keiki a Rev. G. Haina, i make, e hele kue, olelo ino, a e hoopaapaa me na Karistiano o keia aoao, maloko o na kulanakauhale apau o ka aina. Ua paa ia ka aina hoiookoa e na haole kalepa, no ka aie, 146 tona niu i koe, alaila pau ka aie. Ua paa. aku hoi ke alii i na aina o ka Misiona Hawaii, nolaila, ua pololi ke kumu ma Tarawa. O Kalawaia Haina, ka mea ha-na ino loa i na kumu o keia aoao ma Tarawa. | Ma ka Poaono, Feb. 5, ua holo makou ; no Abaian, a ku no i ke ahiaiii oia la. E ndho ana o Rev. L. Mitchell maanei i keia wa,no'4 malama a oi, oia hoi Sept. mai 1897. U& moe i uka ia po iho, malamaia ka haiawai ma ke Sabati ae, he Kula Sabati, ame na hana haipule. Ua hoopihaia ka luakini e na kanaka, ua kokua na *Hi i ke Kula Sabati. Ua malamaia ka aina, ua kupaa nohoi na kula la, a, ua lanakila ka pono ma ka aina apau. O keia paha ka a?aa i oi aku ka nui o na kumu na lakou i hoolaha ka pono mai mua mai. Ke hoomanao nei au i kekahi poe o iakou, o Rev. Hiram Bingrham. Taylor, Walkup, Ahia, Leieo, Kahea Maunaloa, David Kaai, Lutera, ame U Mitcheli. he poe e ae paha kekahi. Ua pomaikai loaoli keia aina | ka leiiulehu o na alakai, aka, ua lohi loa ka ulu ana o ka pono ik>ko o aa kanaka iioko o na makahiki i hala T & hiki i keia la. O ke 40 makahiki keia a oi k& noho ana o ke ao ma keia aina, Ma ka Poakahi ae Feb, 7, ua holo makou no Marakei- O keia ke kihapai i noho ai o Rev. D. Kanoho i make ma Kamaio, Molokai, i kela. mau makahiki aku nei, ua make mua katea wahine a ke waiho nei na iwi ma keia aina. I keia wa o Rev. Biribo Nauio,

ke kahu. Ma kaaa hoike, aole i pono loa ka hana i keia maa n>akaMki, aka. ua maluhia nae ka a:ca holookoa, a ua mau boi na kula. la> hoio makou ia ahiahi no Makin; aka, no fee aui ame ka pakuikui o ka makani mamua inal» nolaila, ao!e i loaa; aka, ua !oaa o jEJutaricart. a komo aku la i ke awa i ka auwina ia Poakoiu. Feb. 9. He kulanakauhale nui ae keia mamua o na ma ka Pae Aiaa o Kiribati a puni. Eia maanei na haole kalepa Amerika, Geremania ame na Pake. Eia nohoi maanei ka haole o ke alii ame kona ohana. Ua maiuhia ka ahia i na Kanawai Beretania, aka,> ua -aawaiiwaii ioa na kuia, a ua emi ioa ka pono. Ke hoomanao ae nei makou me ke aioha nui i ea hoahanau lloko o Karisto, na lakou i mahi i ke kihapai iloko o na makahiki i hala aku, oia 0 Rer. J. W. Kanoa e walho nei na iwi i keia aina me kona ohana i hala e i ka make, R. Maka e noho mai la 1 Waikane i na pali hauliuli o Koolau, Rev. J. Nua, ame David Kaai ame L*. MUehell. ua hala ka ikaika o ka pono ia mau ia. He mau kumu no maanei i keia mau makahiki, he mau haoie mai kekahi hui Misiona Caiii"ornia mai. aka, pehea la ka emi ana o ka pono? Ua malamaia ka halawai ma ka luakini, <he 7 walē >20 ka huina ma ke anaina, aole hoi na keiki. Eia ke hoi nei ua mau kumu nei (haole) elua no Amerika. Ma ka Poalima ae, ua holo makou no Kuma, aoao akau o Butaritari a ua ku malaila. Ua hoio aku toa waapa no Makin e kii i k<* kumu Kiribati me ka ohana. Ua holo aku o Walkup, ame Kaaia me kekahi mau sela, ame ka malamamoku elua (second mate). He 9S mile ka loa o keia moana i holoia a ua hiki hou i Hoku-ao, i ke ahialii Poaono, Feb. 12. Ua Hahali» ma ka moku, a ma ka Poakahi ae, Feb. 14, ua hoi hou no ke awa mua i ku ai; ua iele hou makou iuka, a ua malama ia e Rev. A. C. Walkup he anaina mare mawaena o kekahi mau opio, he Geremania ke kane, a he Amerika ka wahi'ne. Malaila ke Komisina Beretania W. T. Campbell, Captain Bray o Hoku-ao, Mrs. Bray ame na makamaka haole e ae. A ma ka 'hora 12 awakea, ua holo aku la makou no Banaba. He aina ano poepoe keia, a he kiekie mamua o na aina apau o Kiribati. He ahua pohaku pele keia aina i ka nana aku, he nui na pohaku ooi, loloa a kiekie no hoi maluna o ka aina a puni, kakaikahi loa -na kumu niu o keia aina, no ka nui o na pohaku, ame ka wela o ka la. O ka ai mau a na kanaka oia no ka hua o ke kamani ame kona anoano oloko; e ai pu ana keia me ka i'a maka, a i hoomoa ia nohoi. O ka wai e inu ai na kanaka aia ilalo o ka lua hohonu, na ka wahine © kii me ka lamalama ahi, he hele ku, a he kolo ma kahi wahi. He ona kela ame keia ohana ma kona lua iho; aka o ka mea kji wale e make <no, ma ke kaua ana. He nui ka poe make, ke pio ke ahi iloko o na lua. Aka, he me e ka olioli i loaa ia makou, i keia makahiki (1898) ma ua aina la, oia hoi ka hoao hou ana e ai i na hua ai o ka aina 'hanau. Elike me ke ko, maia, alani, lemi, manako, ipuhaole, ipu-pu, ame kekahi mau hua ai e ae. O ke kumu o keia, he nui ka ua i ka makahiki i liala, a ua hoouluia keia mau mea; aka, ke hoi mai nei ka wela o ka la, e nalo no keia mau mea apau loa, a kamau no ke ola i ka hua 0 ke kamani me ka i'a o ke kai. "A maanei i noho ai o Itaaka -Kinta, he mau makahiki i 'hala; a ikeia wa o Rev. Taremon ke kahu o keia kihapai, Elua mau luaki»ai maikai, he mau kumu kula nohoi a ua makemake nui na kanaka i ka pono, a aahu pono ia nohoi lakou i ka lole. Ma ka Poaha, Feb. 17, ua haalele i keia aina, ka palena o ka Pae Aina Kiribati, a hooiho aku la I ke komohana no Kusaie (Ualana) ma ka Pae Aina o Caroline. A ma ka Feb. 21, mahope o ke awakea, ua komo aku la i ke awa. 1 ka nana'ku i keia aina, me kona mau kuahiwi na'ni, na muliwai nahe malie, me kona mau laau lau Upoiipo e ulu ana mai na pae puu a iialii ilalo i ka Hi kai, ua kohu no ke olelo ae, he puu-hoomaha no na kamahele kaahele, mal na kula panoa wela uin& ! ka la o Kiribati. a he momi hoi i ka maka o ka opua ma na ae-kai o Carolaina. He aiii ko keia <aina; 300 a oi aku ka nui o na kanaka. Eia maanei na kula hanai i knkuluia no «ā haumsuaa opio, mai Kiribati mai ame Marshall. No na keikikane ame na kaikamahine. I ka puka ana mai keia mau kuia aku, e hoi aku no lakou a hookfcfe i ka pono ma ko lakou mau aina iho. O A. C. Walkup ke aiakai no na keikikane mai Kiribati mai a o Kauka Kaipa no na keiki mai Marshail mai. O Mi3s Hoppin ke kumu poo o na kaikamahine eiai Kiribati, Marshail ame Kusaie iho i huila. He mau kokua kumu nohoi. O ka pokii Miss Emma Kane hoi o ka Sem?nary o Kawaiahao kekahi o na kokua kumu, he 48 na kaikamahiae apau I<3SL He 22 »o Kiribati, 23 no Marshall, a 3 do Kusaie 4ho. Maikai ke ola o na haumana. Eia ke iioi nei ma Hoku-ao kekahi mau kumu no Amerika. He nui na mea ai ma keia aina, ua like no me ka aina hanau, oluolu ma na ano apau. Aloha keia aina, ua

nni, naai a kilakiia. aka, aohe kaaaka. No ke Aupuni o Sepaai» keia mau aīna me Bonabe, Ruk aeie na pae moku Mortlock. Ma ka Poaha. Feb. 24. ua haal?le ia Kusaie me koea nani, no ka mokupaai 0 Bacabe. He naai no hoi keīa aīua; he nui a ano poepoe. aka. he haahia iho ko&a kuahiwi. he oi keiakeia ae ko Kusaie, e mi ana i ka lewa-iani iloko o na oha ao kaale.ewa. Maanei 1 noho ai ko kakou mau Misioniiri, Opunui» Kaaikauia, Kaiaakahik.; a o na kumu Ameiīka hoi Kureka. Lx>~ gana Done, ame Rand. Aka, ua pau i ka make, a kipakuia hoi kekahi mau Misionari i keia mau makahiki i haia &e nei e ke Aupuni o Sepania. mamuii no o ka hooponopono ana o ka Oihana Hoomana Kalolika Roma. e iike no «ua kona ano hoomaau mai kahiko loa mai a hiki i keia la. Ua ku o Hoku-ao ma ke alo o ke kulanatea4ihale o ka poe Sepania e haliu ana i ka makani. O ka Poaono, Feb. 2s, ka )a i ku ai; ua hoopiha wai ka moku ia la, a i ka Poakahi ae. Xa Henry Nanpei o Bonabe i hoike mai i kekahi mau mea piU iaia ame ka noho ana o na kanaka i keia wa. O Henrv Nanpei, he haumana keia i a'o pono ia e na kumu Misionari i na wa i hala ae, he haole ka makuaka'ae, a he Bonabe ka makuahine. Ua kii na kumu Katoiika e hoohuli iaia e huli ma ka •'Hoomana Katolika Roma" aka. aole oia i huli a ae; aka, ua hooweliweli me na olelo he nui keia poe, A mamuli 0 keia huli ole o keia opio. nolaila. ua lawe loa ia i Manila e hookolokolo ai. e na Bihopa Katolika Koma, aole no ae iki ka mea i hoopii ia. Nolaila, ua hele mai he mau luna me na pu a kau i ka inaka. me na oleio hooweliw r eli; aka, kupaa no oīa. a no ka hiki ole ke hoohuliia, ua hoihoi hou ia mai 1 Bonabe. Ke mau nei no kona kupaa ma ka aoao oaio nana i hoomalamalama iaia, me ko kona aina apau. Ke hai liou mai nel oia, "aole maluhia na kanaka ma Bonabe i keia wa." Mau ka hoomaau o na Katolika i keia aoao. Ke hele nei na kanaka kela ame keia me ka pu, aole hele wale. I ka wa e lana ana na waa ma ka aoao o Hokuao, aia no na pu maluna o keia mau waa apau. Ua nalo ka maluhia ma Bonabe i ike ia ilok6 o na wa i hala; o ke ano liana o ka Batile nia Farani alno.

Ma ka. Poakahi, Feb. 28, ua haalele ia Bonabe no Ruk. a ma ka Poaha, Maraki 3. ua ku i ke awa, aia ma kahi o Rev. Price e noho nei, raa ka Mokupuni i kapaia o Teroasa. Eia no maanei ke kula hanai a na Mrs. M. Dogan me kana l?aikamahine e malama nei. Aia ma ka Mokupuni o Ruk ponoi, aia malaila kahi i kukulu mua ia'i ka hana e Rev. R. W. Logau i make, ma kalii i kapaia o "Anapauo" (waihi maha), apana.aina o Uele: eix 110 -hoi malaila o Rev. Sneliing e. noho nei. He wahi luakini uuku ko Pricc ma, aka, he maikai no na hana haipule ma ke Sabati ae, a ua hoopiha ponoia nohoi kahi luakini. Ma na la e ae, ua nui na kanaka i hele mai. he poe i huli ole i ka pouo; u-a loihi loa na lauoho o na kane, a oi aku i kekahi o ko na wahine Hawaii; ua omauia me na pine-kiau i ha*naia, me l\e mau 0 manamana la. O ka loihi o keia mau pine laau, mai ka 8 a -hiki i ka 15 iniha: ua loihi hoi naalualn pepeiao. 1 hoopihaia i na iwi ea o ka honu; na pupu o ke kai, ame na iwi-niu i hoohinuhinuia. Ua pena ia ka lae. ka. ihu, na papalina i ke pena ulaula mai na haole kalepa. A o ko lakou mau aahu, he mau apana lole loihi, mamua o ke alo a ma ke kua ho,; aka, ua iiooluu ia a melemele loa i ka alena; ua. hooluu pu ia nohoi ko lakou kino holookoa i ka olena, elike me ka auau ana o ke kanaka i ka wai maoli i na wa apau. Ma ka la e hookomo ana o Hoku-ao no keia awa, ua ike aku )a makou he punohu uwah4 ma kekahi mokupuni kaawale aku, iluna o kek&hi kiekiena mauna. Ela ka he kaua malaila. elua alii, ua kue aku i kekahi aiii me kana keiki; a ma ka hui ana o ke kaua, ua lanakila ke aiii hookahi me kana keiki, a ua make keia mau alii elua ame ko laua poe koa; ua holo ke koena o na kanaka i ka moa&a ma na waa. a o na alii i make, ua okioki ia na waha me ka nmnaonao; a o na kino make apau, ua puhiia i ke ahi me na kulanakauhale o lakou; a oia ka punohu uwahi a makou i ike ai i oielo ia maiuna'e. Oia mau ka hihlu ame ka pouli o na kanaka,- ma keia mau mokupuni. B hoomanao ena haipuie o Hawaii, ma ka oilkou puie, i na uhane apau, ma na moknpuni liilii i piha i ka poull me ka ike ole i ka lama fcamahao, lesu ke AIU." Ma ka Poakahi , Maraki 7, ua hoomakaukan ka Hoku-ao %o Honolulu nei. Ualiooili ia 1 bibi ola. 3 puaa ola. 4 aha fcipi i loleia* 7 kao-keiki oia (kids). ua hapai ae ia heleuma, kau na pe'a, no ka aina hanau ka pafau hopu, a ma ka Poaiima. Apni 15, IS9S, ua hookomo i ke awa t&i o Kou. Na ke Akua i maiama maluna o na ale mai J&n. 24, 1897, a hiki i Apnl 15, A Nana no hoi i hoopae i ka aina han&u. Me ke aloha nui, ko'u haahaa, & S. KALUA PAALUHI. . Honolulu, Aprii 20, 1838.