Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 1, 8 January 1899 — HE MOOLELO KUPAIANAHA NO Ka moku Kamahao KA MALOLO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KUPAIANAHA NO Ka moku Kamahao KA MALOLO.

(The Flyixg Fisii.)

Lele i ka Poiuiu o ka Lewa — Oni i ka Papakn o ka Moana —Hapapa i ka Ili o ka Honua—Hoea i kaWelauAkau —īke i ke Kulaoakauhale Kahiko o Opira—Haaheo ma na Mauna Himalaia. Kakauia e līcnry Collin(jwood, a unnhiia e Hooulumahiehie no ke "Kilohana Pookelano ka Lahui Hav)aii." MOKUNA I. Ka Hui Akeakamai Kulukehau —Ke Kanaka Geremania Akeakamai. Ka Poiuiu o ka (Naauao. Aia ma ka ulu wehiwehi o ke kulanakauhaie o Ladana, i kekahi mau maiahiki i 'hala ae nei, e ku ana kekahi aha'hui i ikeia ma ka inoa "Ka Hui Akeakamai Kuiukehau." O na lala o keia ahahui, he poe loea Traie no lakou apau iloko o na mahelB ike lehulehu loa i hoohanaia e 3ca (noeau o ke kanaka, elike me ka ike eneginia no na mea mahu, ka uwila, ke ana-aina, ka holomoku, ke ao hoku, ame ma ike e ae he nui wale.

Aia mawaena o keia poe loea o na mea 'huna pohiihihi o ka naauao, he iehulehu wale na kanaka he poe ona miliona lakou ma ika heluna waiwai, a « noho ana hoi lakou maluna o na lionuanua ana a ke uiakolako ame ka waiwai. 0 kekahi poe hoi o lakou, ua heluia ma lrahi o ka nele; aka, he mau puniu poo nae ko iakou i poai puni ia <e na kiikuna malamalama o ka ike aime ka, naauao e lele ana iloko o ka Sewa, e haha. ana maluna o ka ili ihonua, a e kokolo ana iloko o ka opu Upolipo o ka hohonu o ke kai. A ma ka wa i hoomaka ai keia mooilelo, ua hala aku la ka hapa nui loa o *ia hoa o ua ahahui nei ma na wahi ihe lehulehu loa o ka honua nei, ma ka ihoopiha ana i ko lakou mau la ma na iiana i lehia pakaihi ai laikou apau, a 3roe diio la he poe kakaikahi o lakou ma ke kulanakaulhale o Ladan.a. Maiwaena mai hoi o keia poe kakai3cahi e ike ana ka mea heluhelu o keia moolelo kupaianaha he eha poe kanaka e noho ana maloko o ka rumi iheluhelu buke o ka hale o ua ahahui inei. Hookahi he kanaka Geremania nona 3ca inoa o Porofesa Heinarika von Saaakenabuga. a e heluhelu ana ia i ka iiupepa buke i kapaia Science Monthly. O ka lua, he kanaka Pelekane, nona 3ca inoa o Sir Reginald Elphinstone, a, oia kekahi o na kanaka waiwai loa o 3Eneiani. No ka nui loa o kona waiwai ua 'hoolilo nui oia i ka hapa nui o na ia o kona ola ana ma ka hoohala ana ma ma hana hooikaika kino o kela ame keia ano.

0 ke kolu o na kanaka, oia o Kurila I,«tabira, he Konela kahiko no loko o, ka puali Eneginia 'Roiala o Pelekane. He kanaka eli gula ia, a o kana hana akamai loa ia^ A o ka ha o na kanaka, oia o Lutamela Edewada Milemei. E nana ana hoi ia i kekalii mau nupepa puka la. 1 ka hala ana o kekahi wa o kona inana ana i ua mau nupepa la ua huli ae la ia a kamailio aku la ia Konela KuriLa: "Ea, ke ike nei au, ua hoao hou mai nei kekahi poe kanaka Farani e lele filoko oka lewa me na baluna. He keu 110 keia a ka lahui imi akamai nui, wrale." 1 "He mea hou io ka hoi kau," wahi a ik-e Konela i pane mai ai, me ka ninau ana mai 'hoi. "A pehea iho la?" "Aohe i hololea ka lakou mau hoao ana." wahi a Edewada Milemei. "Oia iho la no ka hopena e loaa ana ina hana o keia ano. A ma ko'u mamaoio maoli, aole loa no e hiki ana ke hoohele ia ka baluna, a i ole ia, o ke(kahi moku lele iloko o ka lewa elike me ka biki o ka hookele ia ana o kekahi moku maluna o ka ili kai," wahi a ke Konela i pane mai ai. I kela wa i poha mai ai ka leo o ke kanaika Geremania: "Aole l<sa pela, e kuu ihoaloha mai3eaa. Aole ia he <hana i Mki ole ke hanaia. Elike aua-nei me ka bololea o fca 'hookelieia ana o ka moku maluna o k;a ill apiipii o ka hohonu, pela no tea hiki hololea ana e hookeleia kekaihi mea kino e halihali ana i na ohua oneki iloko o ka lewa poiuiu."

Huli mai la ke Konela a nana mai la i ke kanaka Geremania me ke ano akaaka, a pane mai la hoi: "He oiaio hoi ia. Pehea kau hoakaka ana no ke ano e hiki ai ia oe ke hookele i ka haluna iloko o ka lewa elike me kau i hoike mai nei?" "E hai aku au ia oe, o ke kumu nui i hiki ole ai i oa poe lele haluna, a ano <b ae paha, iloko o ka lewa, oia no ka lioomaopopo ole ana o ua poe la i na nmkaukau apau e holo iea ai ia hana." I keia wa i hookupono loa ae ai o Kurila Letabira i kana noho ana maluna o kona noho, a ninau imai la oia i ke 'kanaka Geremania: "0 ka loaa ana o na makaukau apau e holo lea ai ka hookele ana i ka balluna iloko o ka lewa, ihe mau mea io mo ia e holo pono ai ia hana; aka, heaha la ia mau mea au i olelo mai nei oia na makaukau e loaa ai ia mea he holo lea ana, a he holo pono ana paha?"

"E hoomaopopo oe, e kuu hoaloha, o ka holo pono ana o ka hookeleia ana o ka haluna iloko o ka lewa, ua llke jao ia me ka holopono o ka hookeleia

J ana o kekaiii moku maluna o ka ili 0 ka moaoa. Ma ka wa e makemake I ai ke kanaka e holo oia maluna o ka moana a pae aku i kekalii aina, alaila, e kau ana ia maluna o kekahi moku i lawa pono loa me na mak.aukau apau e pono ai ia ke iiookeieia e ke kanaka. Aole kela kanaka e kau aaa maluna o kekahi boe iana heLe waie iho no iloko o ke kai, a e nee ana hoi oia ma o a maanei, eiike me ke ko ana a ke au o ka moana iaia. 0 nei mea he baluna e lana ana iloko o ka lewa, ua liiee loa ia me ka boe e iana hele ana iloko o ke kai. E hiki ana no i nei mea he boe e paa ae i nei mea he kanaka, pela no ka baluna, e hiki ana no ia mea ke paa i nei mea he ikanaka. Ma na ano apau i pili like 1 kekahi ame kekahi. ua iike loa no, aohe paewa ae. Koe nae keia, e hiki ana i ke kanaka lele baluna ke pil iiuna a ke iho ilalo i mea e loaa ai iaia ke au maikai o ka ea; a ina hoi he hoeuli ko kela boe, alaila, e hiki wale ana no i kela hoe ke hooponopono i ka nee ana o ka boe mamuli o na hooni ana a ka hoe, a ina e pau ia ko ana a ke au a pa hou mai la \he kulana au hou mai kekaihi kukulu okoa mai, o ke k£|,kaa ihou ae la no ia o ka boe a nee aku la -ma kahi a ka hoe i hoani ae ai iaia." "Pololei; aka, heaha Ja kou manao ma keia kulana hoohalikelike au i hoike mai ia?" i ninau mai ai ke Konela. "'Eia ko'u manao ma keia hoohalike ana i ka baluna me ka boe, o ka moku ka mea oi loa o ka pono e holo ai maluna o ka ili o ka moana, aole o nei mea he boe; nolaila, o ka moku nohoi ka mea kupono loa e holo ai iloko o ka lewa, aole o ka baluiia."

"Auwe! Aole ka 'hoi o ka baluna he mea like nohoi ia me ka moku lele iloko o ka lewa?"

"Malia paha o kau inoa ia e kapa aku ai i ka baluna, aka, no'u nei, aole au e kapa aku i ka baluna he moku lele poai lewa ia—aole. 0 ka moku, ma ko'u manao ana, iie mea kino ia i hikl liolo lea kona nee ana iloko o ka poai wai i lana ai oia; aka, o ka baluna, lie mea kino ia i hiki ole ke nee holo lea iloko o ka lewa «like me ka makemake o ka mea nana oia e hookele ana; oiai e lawe hele ia ana oia ma o a maanei e kela ame keia uluulu makani e pa a e onou ana iaia. Ua like nohoi ia me ka moku e mo-ku ana ma kekahi moanakai i haliiia iiho e kekaihi lai pohu ikaaka loa. E lana wale iho ana no kela moku i kahi hooleahi, a ina hoi e ko ia ae ia e ke au, alaila, o kona Lilo aku 'la no ia ma ke alahele a ke au i nee aku ai. Aka, ina nae e hoopiliia aku ka ikaika hoonee pale kue i ka ikaika o ke au e ko ana, ua hiki no ke hooneeia ka moku ma kahi i makemakeia ai oia e nee aku."

"Auwe! He nui loa na manawa i ihoaoia ai na baluna ma ia ano, aole no he hiki. A e homanao nohoi oe, aole i lawa ka ikaika hapai a 'hoolana o nei mea he haliina e hiki ai ke hanaia ona enegini mahu nona. Ke hele loa mai nei hoi oe, e Mr. Porofesa, e kaa loa aku mawaho o ke kaha pololei 'o na mea hiki ke manaoioia."

"E kuu lioaloha, e ihiki ana anei ia oe ke 'pane mai i keia ninau a'u e ninau aku ai ia oe. Pehea Ia kou manao ke laweia ae na enegini mahu ame na mea paahana apau o luna o kekahi o na mokuahi nunui o ka moana Atelanika a hookauia iho maluna o kekahi wahi waapa uuku?" "Manao au he hupo haalele maoli ke kanaka e hana ana pela," wahi a ke Konela.

"Pela no. Aka, oia iho la nae ka mea i hoaoia e hana e ka poe lele baluna. Ua hoao lakou e halihaliia na enegini mahu i kupono e hoonee i ka moku lele iloko o ka lewa, e nei mea he 'haliina, ka mea a'u e olelo ae ai, he wahi waaipa wale no ia ke hoohalikeia oe me ka moku lele i ka lewa. A i ole, e olelo ae nohoi au, aole kela poe leie baluna i hana i baluna nunui maoli e bi-ki ai ke halihali i na enegini mahu kupono no ka hoonee ana i ka baluna. M

"Alaila, e Mr. Porofesa, manao anei oe, aole loa i loaa i keia >wa i ka poe akeakamai hoolele baluna ke kino nui kupono o nei mea lie baluna e pono ai ke kaikai ae i enegini mahu, elike me kau i olelo mai la?" i ninau mai ai ke Konela.

"Oia ko'u manao; aka, o ko'u manao maoli, oia keia. Ina e imau ana ka hoohana mau ia ana aku o nei mea he haluna ma ka uhiia ana o kona puoa poepoe e ka lole silika, alaila, aole no e hiki ana keia mea he enegini mahu. Nolaila, he mea pono i na poe makemake lele iloko o ka poiuiu o ka lewa e hoohaliu aku i ko lakou mau noiau ma na mea paaihana e ae, a he kulana okoa loa 'hoi ke ano e hana ai i nei mea he baluna i hiki ke hookeleia ma ka lewa me he moku la e hookeleia ana ma ka ili oka moana. O keia ano baluna nae, e pono e kapaia he moku. E hanaia hoi ia ma ke ano e hiki ai ia ke lana iloko o ka lewa a hiki pu hoike halihali i kona ma;i mea paaihana hoonee, elike la me na enegini mahu maoli." "Ina pela, aole i kana mai o ka maku nui launa ole mai?" "Pela no i hoopauha ai ka noonoo o na kaniika i na mokuahi nunui launa ole mai e holo nei ma ka hokua o ka Moana Atelanika." I keia -wa lioi i huli pono mai ai o Sir Reginald Elphinstone, me na helehelena ohohia, a ninau mai la ia Porofesa Heinarika von Salakenabuga: "Me keaha oe, e Mr. Porofeaa, e hana ai i moku e liiki ai ke lele iloko o ka lewa, a holo hoi iloko o ka iewa?"

"E hana 110 au ia moku nie ka materia mama loa a paa loa nohoi. 0 na mea mua a ke kanaka e noonoo ai no ka hooko ana aku i keia hana, oia no ka nui o ka moku ana i makemake ai e hana, ame kona ano e hanaia ai, oia hoi, kona kii. Ke maopopo keia mau mea iaia, alaila, o kona vra ia e imi ai i ka materia e kapiliia ai keia moku. M* ko'u manao iho, aohe materia maikai e ae e hanaia a e kapiliia ai keia moku, aka, o ka metala no ia elike me ka hao kila, a ano metala paa loa e ae nohol." I nei wa i akaaka mai ai ke Konela a hooho mal la: "Ea, ea! He hlhio moeuhane p»ha

keia au e kamailio mai nei, e Mr. Porofesa? Ua ike 110 kakou apau, aoie loa e hiki ke lana iloko o ka lewa kekahi moku i kapiliia me kekahi mea kino nuetala."

"Oia no ke ano olelo i oleioia ai i kekahi mau makahiki i hala ae nei no na moku hao, oia hoi, aole hiki ke hanaia he moku >hao a lana maluna o ka ili o ke kai. Aka, i keia la he mau tausani moku metala e lana hele nei maluna o na ale apiipii o ka moana. Pela no ka moku metala, e lana ana no ia iloko o ka lewa. Eia ka mea maopopo loa. He 800 manawa ka mama o ka ea mamua o ka wai; nolaila, he mea pono i ka moku e lele ana iloko o ka lewa, ke loaa he 800 manawa kona mama mamua o ka moana, i hiki ai i kela moku ke lana hele iloko o ka. ea. Eia ka nanehai i pono ke imiia kona haina: Pehea la oe e hana ai i moku metala, nona hoi ka nui i hoomaopopoia e oe, oia ka nui kupono au i makemake ai, nona hoi ka paa ame ke oolea e hiki ai ke poino ole ma kona ihookui ana iiho maluna o ka honua, a nona hoi ke kaumaha i oi ole aku m&mua o ka ea i lilo i moanakai nona e lele aku ai? Aka, ina e hanaia ana keia moku me na metala maa mau a kakou e ike aku nei e 'hanaia mai ana na moku, alaila, he hana pohihihi loa auanei keia. He mea pono hoi e | hanaia ka moku holo moanakai maoli ! a paa loa i mea e hiki ai iaia ke hoolana iaia iho oiai © komo ana ia i ka ukana i hooukaia aku iluna ona, me he mea la Jie 1000 tona paha ke kaui maha, a i ole ia, e oi aku ana no maluna o laila. 'He mea pono nohoi k§ hanaia kela moku a paa loa i hiki. ole ai ia ke nakaka a owa wale paha mamuli o ka ueue ana a o ka anai ana paha o ka ukana i komo ai ia, oiai hoi ia e paio ana me na ale puhoho o ka moana. No ia mea, he mea pono ke like ka manoanoa o na pale aoao o ka moku, ina paha he ihao a metala e ae paha, me ka manoanoa e lawa ai ke oolea e paa ai ka ikaika kaumaha ame ka ikaika anai o ka ukana iluna ona. Aole ne i pili keia kulana i ka moku lele iloko o ka lewa; oiai aole ihe mau ukana iwaiwai ole ke hooukaia aku ana iluna ona; aole nohoi ihe mau pali kai puhoho kekahi a keia moku lele e paio pu aku ai. O keia mau mea apau, he mea pono lee hanaia me ka noiau, ma na mea e pili ana i na mea paahana e holo pono ai na hooneeia ana o keia moku. He mea pono nohoi e hanaia nei mea he moku lele a like no kona ano me ka .moku e 'holo ana maluna o ka ili o 'ke kai, elike no me ka'u i olelo mua ae nei. O ka moku hao-kila i hanaia oo ka 'holo ana oialuna o ke kai, e piholo ana no ia ina e hoopihaia oia me ka wai-kai, nokamea, ua oi aku ke kaumaha o ke kila.mamua o ka wai; aka, ina e pau keia wai i piha ai oia, mamuli o ka paumaia ana o ua wai la iwaho, e lana hou ana ia, ke ole e loaa oia i ka poino ma kekahi wahi e ae ona. O ka wai, oia hoi, oka moanakai, oia kona poai i hanaia ai oia no kona nee ana ma na waihi apau i makemakeia ai oia e nee aku. Pela nohoi me ka moku lele iloko o ka lewa. O ka poai lewa i 'halana paapu ia e ka ea, oia kona moana kai i makemakeia ai ia e nee ku, elike me ka. makemake o kona mea nana i hana. Ina e paumaia keia ea a pau iwaho mailoko mai ona ; a i ole, kahi hapa paha oia mea, a ina ihoi i kapiliia a i hanaia ua moku la elike me na loina alakai a'u e manao nei e hanaia he moku oia ajio, alaila, o ka hemo ana o kela ea iloko ona, e like me ka hemo ana o ke kai mailoko mai o ka opu o ka moku holo moana, pela e iana ae ai oia iloko o ka lewa. E nee ratio ana hoi keia lana ana o ua moku lele aiei i ka lewa, elike me ka ratio o ke kuaniti piha ea e koe ana iloko ona, a e pau ana hoi iwaho ona, e kulike ana me ka ikaika kaomi o ka moanakai ea (air) e hoopuni a e poai ana hoi iaia, me ka hoopoina ole ia ana hoi o na' mahele kaumaha a koikoi e ae .i komo iloko o ua moku la."

aMa keia wa i nana aku ai ke Konela me na maka pahaohao loa maluna o ka Porofesa, a i aku la oia me ka leo kuoo; "E Mr. Porofesa, he mea oiaio, aohe a'u mea e pane aku ai imua ou no na hoakaka akeakamai au i hoike mai nei me ka noeau loa imua o'u ame ko kaua mau hoa e noho n.ei. Aka, hoo-kahi mea e hoopohihihi mei i ko'u noonoo, pehea la e loaa ai ona metala i hiki ke lana iloko o <ka moanakai ea o ka lewa au, e Mr. Porofesa, e makemake nei e ihooholo aku i kekahi o na moku kupaianaha loa mai ka hookumuia ana mai o ke ao nei?" I n&i ,wa i mi.no aka iho ai ua Porofesa Heinarika nei, a pane mai la ia me ka 'haaheo: "Aohe pohihi'hi i koe ma ia mea, ua makaukau loa au me ia ano metala. A e hai aku au ia oe, e lilo ana ka hano haweo pookela loa ia Heinarika von Salakenabuga, no ka loaa mua loa ana he elua mau mea >paahana oikelakela o ka ikaika a-me ka mana e hiki ai ke hoolele i kekahi moku iloko o ka poiuiu o ka lani, e kikaha ana hoi ma kona mau poai iewa apau me ka haaheo; e Mki ana hoi ke hooholo i ua moku la maluna o ka ili o ka moana me he manu nene la, a e liooluu ana hoi iaia e ihapapa i na papaku pohihihi o ka hohonu o na kai lipolipo o ka Atelanika."

A keia pule ae, ikeia na mea paahana kupaianaha a Porofesa Heinarlka, no ka moku kamalmo i pukolu ia kona kino—kino i'a, kino <moku a kino manu. (Aole i pau.)

"Ua hauoll au i ka waiho ana aku 1 ka Laau Ola a Kamalena no ke Nahu, Kolera ame ka Hi imua o ka poe apau i loohia i na ma'i ma ka opu," wahi a Mr. Milt McKinley, lunahooponopono oka Herald Rawson (Ohio). "A hoea waie i ka manawa a'u i lawelawe ai i keia laau, ua pinepine loa ko'u hiki ole ana i ko'u keena hana,_mamuli o ko'u loaa ana i ka eha no ka la okoa i kekahi wa, a no elua la i k-ekahi wa. Ma ka inu ana ma ka wa e ike koke ia ai na hoailona o ka ma'i, ua pau loa ko'u ike ana i keia mai ulu'hua nui wale. B kualia ana e na poe kual laau lapaau apau. O Benson, Smlth & Co. (Kaupalenaia) na Agena no Ko Hawaii Pae Aina. *