Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 14, 7 April 1899 — Page 1

Page PDF (1.11 MB)

This text was transcribed by:  M. 'a'alakapua Leslie
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

BUKE XXXVIII.      HELU 14.       HONOLULU. POALIMA, APERILA 7, 1899.

Hoolaha kumau

W.C. Achi             Enoch Johnson

ACHI & JOHNSON,

Loio!      Loio!      Loio!

Keena Hana, Helu 10 aoao Komohana

Alanui Moi

 

W.R. KAKELA

Loio a he Kokua ma ke Kanawai

HE LUNA HOOIAIO PALAPALA

2370

 

LYLE A. DICKEY

Loio a he Kokua ma ke Kanawai.

Notari no ka Lehulehu.

E hooko@a na hana pili kanawai apau mai na Mokupuni mai.  Kihi o Alanui Betela me Moi. Pahu Leta 786. Telepona 806.

 

Papa! Papa!

Aia ma kahi o

LEWERS & COOKE

(Lui Ma.)

 

Ma ke Kahua Hema o na Alanui Papu me Moi.

 

E loaa no na

Papa Nouaiki

O kela a me keia ano

 

Na Pani Puka

Na Puka Aniani

Na Olepelepe

Na Pou

                Na Oʻa

                Na Papa Hele

                Na Papa Ku

                Na Papa Moe

 

Na Pili Hale

O na Ano apau.

A me na

Wai Hoohinuhinu Nani

O Na Ano Apau.

 

Na Palakai o na Ano he Nei Wale

 

Ke haiia aku nei oukou e na makamaka a pau, ua makaukau keia mau makamaka o oukou e hoolawa aku ma na mea a pau e pili ana ma ka laua Oihana no ka

Uku Haahaa Loa

E like me ka mea e holo ana @ e Laua a me ka Mea Kuai.

E Hele Mai e Wao no Oukou Iho.

 

E hoola koke ia ana me ka hikiwawe ka Eczema, ke poo kepia, meeau ame ka meneo oka ili, o kela ame keia ano. Laau Hamo a DOAN. Aia no ma kahi o ka mea pa-ipa-I laau. 50 keneta.

Ma ke ku ana mai oka mokuahi “Coptic” no Honolulu nei, ma ka la 11 o keia mahina, e hoea mai ai kekahi keiki alii Iapana, non aka inoa o Prince Konoye. E hele makaikai aku ana ia I Americka ame Europa. He kanaka makaukau keia ma kekahi mau olelo naauao o ke ao nei. E hoao ana na Iapana koikoi o Honolulu nei e kaʻulua iki oia ma keia kulanakauhale.

 

KA HOPENA O KE AO NEI

 

He Wanana Kupaianaha Loa.

 

HE UMI KA! POPE I KOE HULIHIA KE AO NEI

 

Nune ka Aha Kadinela i Panihakahaka no Pope Leo XIII

 

E LUKUIA ANA KE KULANAKAUHALE O NA PUU EHIIKU

 

                                Eia i keia mua la e nee nei, ua hoouluia ae he pioo nui mawaena o kekahi mau luna Ekalesia lehulehu loa o loko o ka Ekalesia Katolika Roma no ka mea e pili ana I ke kanaka e pani mai ana i ka hakahaka o Leo XIII, ka Po

pe o ua Ekalesia la.

                                Ma ka la 2 aku nei o Maraki, i piha ai na makahiki he kanawalu (80) i keia Pope e noho nei i keia wa. Mamuli o ka luʻaluʻa loa o kona mau makahiki ame kona onawaliwali i ikeia ma keia mau la aku nei, ua ala mai la na nuneia ana e na poe koikoi o loko o ka Ekalesia e noonooia i pani hakahaka nona.

                                Aia ma keia wa i hapaiia mai ai keia manao, ua ala pu mai la na hoomanao ana o kekahi poe no ka olelo wanana a Sana Malaki, he Kahuna Moneka no Ierelani, hoike ai he 700 paha makahiki mamua aku nei, no ka mea e pili ana i na Pope, nal lakou e noho ma ka noho o Sana Petero, a hiki aku i ka hopena o ke ao nei.

                                I ka nana ana i ka olelo wanana a keia Sana Malaki, ua ku no i ke kupaianaha am eke kamahao, oiai o na Pope ehiku i noho ma ka noho Pope ma Roma, e hoomaka ana mai ka makahiki 1130 mai, a hoea mai i ka makahiki 1878, ka wa i lilo ai o Leo XIII i Pope, ua ikeia ka hookoia ana o na mea ana i hoike e mai ai mamua, no ke ano o kela ame keia kanaka e noho Pope ana ma Roma.

KA HOOIAIO ANA I KA WANANA

                                I mea e maopopo ai ka oiaio o keia wanana, e hoomaka ka makaikaiia ana o na mea hooiaio mai ka makahiki 1775, aneane 627 makahiki mahope mai o ka make ana aku o Sana Malaki, a hoea mai i ka wa i noho ae ai o Leo XIII e noho mai nei ma Roma i keia wa.

      1.  Ma Feberuari 15, 1775, kohoia o Pio (Puio) VI i Pope. O ka inoa o ke ano o ke kanaka e noho ana ma ka noho Pope i hai e ia mai e Sana Malaki, oia o “Peregrinus Apistolicus,” oia hoi, “Ke Kanaka Hele Malihini Apotolika.” He mea oiaio, ua kuewa aku la o Pope Pio VI, a noho malihini oia ma Farani, a make oia malaila.

                1800-Mahope mai o keia Pope, ua wanana e mai la o Sana Malaki, o ke ano ame ka inoa o ka Pope e noho ana ma keia wa, oia o “Aquilla Rapax,” oia hoi, “Ka Aeto Pakaha Wale.”

                He mea oiaio, o Pio VII ka mea i noho Pope mahope aku o Pio VI. O ka hoailona oihana o keia Pope, oia hoi, kokna Sila Oihana, he Aeto Eleele. Eia nae, ua hopu pio ia iho la ia i kahi. Ua noho pio oia a hiki wale i ka haule pio ana o Napoliona ma ke kahua kaua o Watalu, akahi no a hoi hou keia Pope I Roma, a oia ka malama o Mei, 1814.

                1823-O ka inoa o ka Pope i wanana e ia mai e Sana Malaki, oia o “Canis et Coluber,” oia hoi, “Ka Ilio ame ka Nahesa.”

                O Pope Leo XII, ka mea i noho Pope ma keia makahiki, he kanaka ia I kaulana no kona makaala, hoomanawanui ame akahele.

                1829-O ka inoa o ka Pope mahope aku o kea Pope mua ae la, i wanana ia mai e Sana Malaki, oia o “Vir Religious,” oia hoi, “He Kanaka Haipule loa.”

                O ke ano keia o Pio VIII, ka mea i noho Pope ma keia makahiki. Ua kaulana oia no kona haipule ame kona kulana hoopono loa.

                1831-Wanana e mai la o Sana Malaki i kea no o ka mea e noho Pope ana mahope aku o ka mea I kapaia “Vir Religious,” oia hoi, “De Balneis Etruriae.” O ke ano o keia, “Mai @ Wai Auau mai o Eteruria” (Tusekani.)

                O Pope Geregorio XVI, ka mea i noho pope ma keia makahiki, he keiki hanau oia no Belluno, a he Moneka hoi ia no Camaldoli, ma Tusekani.

                1846-O ka inoa o ka mea e noho Pope ana, mahope aku o kela kanaka ae la, oia o “Crux de Cruse.” O ke ano o keia, “Ke Kea mailoko mai o ke Kea,” oia hoi, “Ka ehaeha o na ehaeha.”

                O ka mea i noho Pope ma keia makahiki, oia o Pio IX, a oia nei kekahi o na kanaka i noho Pope ma Roma i komo iloko o na ehaeha ame na popilikia he nui. Ua hookuewaiia keia Pope mai ka makahiki 1848 a hoea i ka makahiki 1850, a haoia ka elua hapakolu o kona mau waiwai. Ma ka makahiki 1870, ua lilo pio aku la ke kulanakauhale o Roma ia Vitoa Emanuela, a he ewalu makahiki mahope mai, make iho la o Pio IX maloko oponoi o ka Voticana, ma ke ano he pio a he paahao noloko oia hale. O ka hoailona alii o ka ohana alii o Savoe, oia hoi ka lalani alii na lakou i hoopilikia ia (Pio IX) he kea keokeo ko lakou.

                1878-O ka inoa wanana o ka Pope e noho ana mahope aku o “Crux de Cruce,” oia o “Lumen in Caelo.” O ke ano o keia. “Ka Malamalama ma na Lani.”

                Ma Keia makahiki i kau ae ai o Pope Leo XIII e noho mai nei i keia wa. Ma ka hoomaopopo ana i kana lawelawe ame ke alakai ana i ka Ekalesia Pope iloko o na makahiki he 21 a oi i kaa hope, ae nei, he lua ole ka mahaloia e na mea apau-Ae. Pope me Hoolepope. Ua oleloia, he Pope naauao loa keia, a ua piha oia i ka noeau ame ka ike.

KA NUI O NA POPE I KOE A HOEA

AKU I KA HOPENA O KE

AO NEI.

                He umi wale no ka nui o na Pope mahope aku nei o Leo XIII, wahi a ka olelo wanana a Sana Malaki, alaila, hoea mai ka hopena o ke ao nei.

                Ua hoike mai nohoi ia i na ano pakahi i pili i kela ame keia o nei poe Pope he umi.

1.        “Ignis Ardens”-“Ke Ahi Okooko.”

2.        “Religio Depopulata”-Ulupaia ka Ekalesia.”

3.        “Fides Intrepidia”-“Manaoio wiwo ole.”

4.        “Pastor Angelicus”-“Ke Kahu Ekalesia Anela.”

5.        “Pastor et Nauta”-“Ke Kahu Ekalesia ame ka Luina (moku).”

6.        “Flos Florum”-“Ka Pua o na Pua.”

7.        “De Medielate Lunae”-“Mai waenakonu mai o ka Mahina.”

8.        “De Labore Solis”-“Mai ka Pouli (eclipse) mai o ka La.”

9.        “Gloria Olivae”-“Ka Nani o ka Oliva.”

10.    “Petrus Romanus”-“Petero o Roma.”

O na Kii keia o na Kadinela ekolu e noonoo nui ia nei ko lakou mau inoa no ke pani ana aku o kekahi o lakou ma kahi o Pope Leo XIII, e ku iho la mawaena.

                “Iloko o ke au hope o ka hoomaauia ana o ka Ekalesia, e noho Pope ai o Petero II. wahi a Sana Malaki. “Nana auanei e hanai i ka ohana hipa iloko o na wa popilikia he nui, a ma ka hopena oia manawa e lukuia ana ke kulanakauhale o na Puu Ehiku (Roma) a e hookolokolo ana ka Lunakanawai mana i Kona poe kanaka.”

                Ua hanauia o Sana Malaki ma Armagh ma ka makahiki 1094. Ua lilo oia i Aki-Epikopo no ia Apana Ekalesia. Ua make oia ma ka la 2 o Novemaba, 1184, i ke 54 o kona mau makahiki.

                Ua paa mua i ke kakauia na olelo wanana a nei kanaka maloko o ka buke i paila e Arnold Wion, ma kana puke i kapaia, “Lignum Vitae,” ma ka makahiki 1595. Ma ka makahiki 1670, ua kakau hou ia he buke e pili ana i keia mau olelo wanana e Ioane Geremano, a i hoolahaia ma Napela, a ua kapaia kela buke, “Ke Ola, na Hana ame na Olelo wanana a Sana Malaki Hemolele.”

                Ua loaa nohoi keia mau olelo wanana maloko o ka puke i kapaia, “Ka Moolelo o na Pope,” i kakauia ma Lyons, 1888; pela nohoi ma ka buke a Abbe de Vallemont, i kapaia, “Elements de l’Histoire.”

                He 7 wale no poe Pope o loko o 262 poe i oleloia, ua noho Pope ma Roma, mamua aku o Leo XIII nei, i hiki ka nui o ko lakou mau makahiki pakahi o ka noho Pope ana i ka 21. O ka averika loihi o ka manawa i noho ai na Pope maluna o ka noho Pope o Roma, mai ka ehiku makahiki aku. He 10 Pope i make iloko o hookahi mahina wale no mahope iho o ko lakou kohoia ana ma ia oihana. O ka Pope i pokole loa kana manawa o ka noho ana, oia o Pope Kepano (Stephan) II, he ekolu wale no la.

 

                I keia wa e noonooia nei no ke koho ana I pani-hakahaka no Leo XIII e ola nei , ua hekau aku la na hoomaopopo ana a ke Aha Kadinela maluna o kekahi mau kanaka ekolu. Ka mua o Kadinela Girolamo Maria Gotli; ka lua, o Kadinela Mariano Rampoela del Tindaro. O na kii o keia poe ekolu, ua hoikeia ma ke kii e ikeia ana ma keia aoao o ka pepa o keia la.

 

                Ua lauaheaia ae, e manaoia ana e lawe aku ika Bana Puhi Ohe Aupuni no ka Hoikeike Nui ma Omaha, Amerika Huipuia, ke ae nae ke Aupuni Hawaii.

 

                O ka himeni “solo” i meleia ai e Miss Cecilia K. Poepoe ma ke anaina pule ma ke ahiahi o ka la Sabati aku nei, ma Mililani Hale, ma ke ano paanaau no ia i hanaia ai ka olelo o ua himeni la, a oia ke ano o ka himeni “solo” ana, i ikeia eia ma kekahi mau aha mele nui ma Kapalakiko, San Jose ame Sana Cruz. Wahi ana, he ano kahiko ka nana ana i ka pepa himeni, a himeni mai. He mea pono e hoomaamaaia keia kulana himeni e na opio Hawaii.

 

MAI MAUNA POHAKU MAI

 

KUU HOAPILI UA HALA O KUU LEI GULA UA MOKU

 

I ka Makamaka Jos. M. Poepoe

 

                Aloha oe a nui ame kou ohana. E oluolu mai ana anei kou hanohano no kela mau huaolelo maluna ae e hookomo aku ma kahi kaawale o ke Kilohana Pookela o ka Lahui Hawaii, oia hoi ka nupepa Kuokoa. I ike mai ai na kini o ka aina, o kuu hoapili ua kaawale, ua hoi i kahi mau o na kanaka apau?

                O kuu W. K. Halemanu ua haalele mai ia’u me na keiki a maua a me na moopuna a maua. Ma ka la 12 o Feberuari, 1899, loaa oia i ka ma’i a ma ka la 8 o Maraki, hoi aku la i ka home mau, a haalele mai la ia’u me na lei a maua ma keia home (ao) malihini.

                He keiki o W. K. Halemanu na G. W. D. Halemau laua o Hattie Kina. Ua hanauia ma Piihonua, Hilo, i Jula 14, 1846. I kona mau la opio ua haalele kona makuakane ia Hilo a nee aku no Waipio, Hamakua, ua hele pu lakou apau me ka ohana. Ma Waipio I hoonaauaoia ai oia, a I ka makahiki 1864 ua komo i ke Kula Hanai ma Hilo, a i ka makahiki 1867, hoi mai no Waipio. Ma ka la 29 o Iune o ia makahiki ua mareia maua ma ke kanawai o ka aina e ke kahunapule Kukahekahe i ka la 23 o Iune, 1868. Loaa ka maua hua mua o na la opio he kaikamahine aole nae i liuliu kii hou mai no ka Makua Nana i hana, a i ka la 30 o Iune, 1869, loaa hou ka maua momi he keikikane, a i Feberuari 20, 1871, loaa hou no he keikikane na maua, eia laua me maua a hiki i keia la, o ka maua momi hope loa he kaikamahine, ua loaa mai ia ma Aperila 17, 1872, ua hoi mua aku no nae me ka makua oia kanui o ka maua mau waiwai mai ka Haku mai. Ua noho maua ma Waipio a ma Hilo, o ka mau nae ma Waipio no, a i ka makahiki 1874 haalele maua ia Waipio no Honolulu, noho ma Makahiki aole i liuliu ua kahea mai na keiki o ka i’a hamau leo i kuu W.K. Halemanu i alakai himeni a puhi ohe, ua hoi maua no Ewa, me na lei a maua, a i ka hope o ka makahiki 1875 hoi hou no Waipio, oia ka wa i hoonoho ia ai ka lei mua a maua me ka haole (Henry Silva Haemanu) no ka manao nui i ka olelo malihini, a i ka makahiki 1876 hoi ka lei a maua i Lahaina me ka haole i hoonohoia aku ai. Hele hoi ka papa o kuu haku, kuu kane, i Honolulu ua hele pu makou a noho maua ma Keoneula. A i Maraki 24, 1877, haalele mai la ka papa o kuu kane i keia ao malihini a hoi mua aku la i kahi mau@. Ia wa maua i hoi hou ai i ko’u aina hanau (Waipio) me na kamalei a maua.

                I ka makahiki 1879 noho maua i ka Makani Apaapaa o Kohala no ka makemake no e loaa ka ike i na keiki, a i ka 1880 hoi hou i Honolulu a hoihoi i na keiki i ke Kula o Niupaipai, ma Honolulu makou i noho ai a hiki i Mei 25, 1885, hoi ma Laiewai ma o ka manaoio a maua i loaa ai iloko o ka Haku noho malaila, a i ka la 8 o Mei, 1888, haalele aku ia i na ohana me ka aina hanau no ka oiaio mau loa a ke Akua i haawi mai ai a hoopaa i ka manaoio iloko o ka naau. Hele pu mai la @ maua me na kamalei a maua me na @ a me ka kaikuaana hanau@ maluna o ka mokupea Godfrey a ku ma Kapalakiko i ka la 4 o Iune a ma ka la 8 o Iune hiki ma ke kulanakauhale o Lokopaakai. Hui no hoi me na Hawaii a noho me John W. Makaula, a i ka la 3 o Maraki, 1889, hele maua i ke kulanakauhale o Logona e hooko i ka leo hea oiaio o ke Akua a maua i ike a i loaa ai mai ke Akua mai. A ma ka la 16 hoi mai maua no Lokopaakai, a ma ka la 27 o Augate, 1898, hoi mai nei makou na Hawaii ma Iosepa Skull Valley, ka Home a ke Akua i koho ai no ko na mokupuni o ke kai, ma ia home i hoolaha mai ai ke Akua i mau lala no maua, oia na moopuna he elima ka nui, a o k@ia no ka Home aloha a ko maua naau i hilinai ai a ua ko no ua waiho ka lepo i ka lepo, oiai he mahu wale no keia ola i pu-a ae a nalo aku.

                Ua pili ia e maua ko maua @ hanau me ka maua mau keiki, pili ia ke kai, a pela hoi ka aina o na kupuna. Ua koho no ko maua naau ma aina o na kupuna e waiho ai ko maua mau kino palaho a ua @ ia. Ua haalele aku maua he mau makua me na pokii. @ mau kaikuaana me ka maua keikihanai aia i Hilo, i Waipio, i Kawaihae a i Honolulu, a me na hoaloha @ he nui, a he nui loa aku hoi o ko maua mau hoahanau iloko o ka Ekalesia o Iesu Kristo o ka poe @ o na la Hope nei a maua i haalele aku ai. Iloko o ka Haku ua hauoli kuu kino me kuu uhane, no ka mea, ua ike no au I Kana hana mai ka loa i wehe ia aku ai na kaulahao a Satana (oia ka la @ o Mei, 1885) mai ona aku, aole hoi mai ka hana, ua ku oia i koa ma ko Kristo aoao a hiki i ka la a ka Haku i kii mai ai iaia.

                He makua oluolu, alakai pololei, aole nohoi oia i hooluhi mai ia’u, aole huhu ua nohoia e maua me ka oluolu i na makahiki 31 me 8 malama me 10 la, aole au i ike he hoa paio a hakaka kona ma ke kino, aka, iloko o Kristo he hoa paio kona oia o Satana, ua ku-e ikaika oia ia Satana a hiki kona wa hope a hele no oia me ke koa a maka’u ole ia Satana.

                E ka lehulehu apau, aloha nui oukou e hoolana i ka manao iloko o ka Haku a Nana e hoopomaikai ia kakou apau. Amene.

MRS. ELLEN K. HALEMANU

Iosepa, Skull Valley, Maraki 20, 1898.

 

                (Ua hoopuka koe koena ole makou i ka palapala maluna ae, me ke komo ole ana e paio a e kue i ka manaoio hoomana o ke kaikuahine maikai a hoaloha hoi, Mrs. Ellen K. Halemanu, e noho mai la i na aina e, me na keiki ame na moopuna. Ua kamaaina loa makou ia W. K. Halemanu i hala aku la ma ka home ma o. He hoaloha oiaio oia no makou. O ka Lunahooponopono o keia peopa i keia wa, me kona ohana, ame ka hoaloha, i hala aku la, ame kona ohana, kai haalele like aku ia Kohala Akau, Hawaii, ma ka makahiki 1880, a holo mai la no Honolulu nei. Ke haawi nei makou i na manao walohia aloha i ka wahine kanemake, na keiki, na hunona ame na moopuna a ka mea i hala e aku. Na ke Akua e hoomama mai I na luuluu o ka poe i hookaumahaia. L.H.)

 

                Ke ano nunenuneia mai nei i keia mau la, ke kupono ame ke kupono ole o ka hoonohoia ana iho nei o Mr. Mott-Smith i Kuhina no ko na Aina E, no ka lawa ole o kona akahiki i ke 35.

 

                “Manao au, e holo pupule ana au no kekahi eha i loaa ia’u, ina aole ka Laau Hano a Kamelena,” i kakau mai ai o Mr. W. H. Stapleton, Herminie, Pa. “Ua loaa au i ka ma’i rumatika no kekahi mau makahiki he nui, a ua hoao nohoi i na laau i pau ole i ka heluia, aka, o ka Laau Hamo a Kamalena ka laau maikai loa.” Hookahi no kau ana, o ka oluolu no ia o ka eha. E kuaiia ana e Benson Smith & Co., Kaupalenaia, na Agena Kuai Kuka@.