Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 42, 20 October 1899 — HE MOOLELO WALOHIA NO NA MEA HUNA POHIHIHI EKOLU [ARTICLE]

HE MOOLELO WALOHIA NO NA MEA HUNA POHIHIHI EKOLU

K« Kanaka uhai holoholona opio, owai ia? Ka Wahine opnlepule, i aha ina? 0 Hnrama ko'u inoa, Owai ia? llt Sanfi k' ia i Kakauia e Sijlvanu* C'obb, Jr. kekahi » na Kanaka Kaknu Moolelo Kaulana loa ukr ao nei; a l unuhiia mai hoi e HOOULUMAHIEHIE, mai ka oUlo Jieritania mai a i La Oh.ln Hawaii, no ke Kilohana I'ookela no ka Lahui Ilanaii. MOKUNO V. KA IMINA WAIWAI OLE. Ma ka wa i kamailio mai ai o Adelia Mineta i na huaolelo i hoikeia ma ka hapa hope loa o ka mokuna i hala ae n<H, aia hoi, ua pane aku la ke kanaka opio: "Alaila, e kuu aloha, ke ae nei au e larwe mai i kau noi, nolaila, e hoi au, a na ke Akua e hoomaikai ia oe, a e kiai pono hoi ia oe, a hiki i ko kaua halawai hou ana. he alo no a he alo. Ke ole au e kuhihewa ma keia mua kokoke iho no." Nar>a hou mai la ua kanaka opio nei 1 na helehelena ui mahiehie a ka nani lamalama ae ana imua ona, alaila, me ke kunou ana o kona poo, oiai hoi ia i wehe ae ai I kona papale ma kona lima. a huli ae la ia a hoi aku la no kona wahi waapa, no ke alahele i ka ale a ka wai, no ka uka waokele iuiu. i ke home a ka makua aloha i noho ai rnp ka hoomanawanui: aka. ma ia wa hookahi e haawe ana ia ma kona umauma he ukana na ke aloha, he milimili hoi na ka makemake. f kona hoea ana aku i kahi e hekau ;ti kona wahi waa. ilaila Dae aku la kein i uka. a iawe aku la i ua wahi waa nfi ona a hoea i kona wahi mau e wailioia ai. I ko ia nei huli ana ae a nana ike aku la keia ua ani ka la. ua malu ka ululaau, a ke iho aku Ia i ke ahiahi. oolaila. awiwi aku la keia o ka hoea nku i kauhale, kahi hoi a konia luaui <• kali hoomanawanui mai ana iaia. Ma ka wa nae a ia nei i pae aku ai. iia hoea koke mai la no kana mau ilio pnnahele, a o ko ia nei mau kokeolua nohoi ia o ka hoi ana, oiai keia i au;imo ae ai i kana pu ma kona poohiwi. He aneanae hapalua mile ka loihi o ko alahele i hala iaia o ka hele ana, aia hoi, ua hoohikileleia ae la keia i ka Inhe ana aku 1 ka leo hae apuapu o kekahi o kana mau ilio. Aole hoi i liuliu. lohe aku la keia i ka lua o ka ilio f hao ana me ka ikaika loa, a o laua '•lua ke noke ana i ka hae—me ka nana inoino loa o ko laua mau leo. Aole i liuliu. ua u-holo mai la ua mau ilio nei, a pepe iho la ko laua mau kikala mamua pono iho oia nei. Hoomaopopo iho la keia, ua ike ua mau ilio nei i kokahl mea i hiki ole ia laua ke lele aku a hakoko pu me ia, eia nae, aole hiki iaia nei ke hoomaopopo i ke ano o keia mea kino a ua mau ilio nei i ike ai.

Ua kamaaina loa oia i kana mau ilio ame ka laua mau hana. Ina he holoholona ka laua i ike ai, aole loa laua e hoomaha i ka hae ana a hiki i h«ea aku ai ko laua kahu ma kahi a laua e hae ana; e, ina he kanaka, e noke ana 110 laua i ka hae, a i kekahi wa o lHe maoli ana laua e nahu iaia; aka i keia nae, ua lilo laua i mau mea piha i ka maka'u ame ka hohe wale. Iloomaopopo iho la keia, he kanaka paha ka mea a na ilio i ike ai, a he kanaka la pehea ke ano o ke kanaka i iki-ia ai e laua. Aolie a ia nei hana e ae e hana al ia wa, o ia wale no ko ia nei hele akii e nana i ka "hookalakupua" a na iiio i ike ai. Nolaila, waiho iho la keia i kahi puolo ana i paa mai ai mai James(own mai. Paa ae la ia i kana pu ma kona mau lima, a hele malie aku la ia me ka makaala loa ana nohoi no ke ano o kana wahi e hele aku nei. O keia wa ana e hele nei, he wa ia i pohu, lai !oa iho ai ka pa ana a- ke ahe makani noho ululaau, a me he mea la, ua lnhe aku ke kanaka opio i ke ku'i mai <> na puuwai o kana mau ilio, e hoike ana hoi i ka nui o ko laua maka'u. Aole hoi i hoea aku I hookahi roda ka loihi o kahi ana i hele aku ai, aia hoi, ua hoopuiwaia ae la ia i kona lohe ana aku i ke kanl ana mai o kekahi "H'a ana e hiki ai ke hoohewahewa ole, <>ia hoi ke koele pa-lua o ke kulaiia aua mai oke kiko o kekahi pu. Me ka • iou nui launa ole, huli ae la ia me ka halo ame ke kiei ana o kona mau maka ma kahi a kona pepeiao i lohe aku ai i ke koele ana o ka hamare pu. A ia wa oia i ike aku ai i ka oaoaka keoKeo mai o kekahi onohi maka ma ka papalina o ka pu raifela i kaulona poiolei ia mai iaia. I kela wa, me he anapu ana la na ka uwila, ua haule koke iho la kona mau kuli ilalo, oiai hoi ke kumu o kana "mau kani" i pii pu ae ai me ka eleu loa a paa ae la i ke alo o kona poaeae, i ke kaohi hoi a kona kipoohiwi. a ma ia wa no i huila ae ai ke ahi o kana pu, oili aku la ka uwahi poepoe me he ao opua la i ka lewa, oiai hoi kona kani e "uwe hone ana" iloko 0 ka waonahele, a ku aku la ke kanaka nona ka onohi maka aiai keokeo i hoawihi mai ai ma ka aoao o ka pu hookalakupua a ke kanaka opio i ike a». He oiaio, he hapalua sekona wale no paha mahope iho, o ke kani ana o ka pu a ke kanaka opio, a kani mai la ka pu a ke kanaka maka keokeo, nana i hookau loa i ka weli maka'u maluna o na iilo a ke kanaka opio, a o ka mea hoi au e kuu makamaka heluhelu e <»lelo iho ai, he powa puuwai eleele ia 1 makaukau e lawe i ke ola.o ke kanaKa opio. Ua ike iho Ia ua kanaka opio nei i ka hihio ana ae.o ka poka, o ka pu raifela a kona enemi ma kona peP»Mao, a ua ike nohoi ia i ka wela malīanahana o.kona kumu pepeiao. Aka, ' ka lima koko i makemake ai e lawe i ko ia nei ola, ua lohe aku la k6ia i Ā»>na uwe nunulu ana mai me ke na uia, a hoomaopopo iho la keia, ua ai ;nanu ka ia nei "niau-kani." Hoomaopopo iho la nohoi keia ma Ia wa, i'akele keia mai lilo i luahi na ka po•va. He hapalua sekona wale no ka i iiki o ka manawa i pakele mahune<'ine ai kona ola. Ma kana hoomaoi- 'Po iho, ina aole i kani e kana pu inamua, ina aole e loaa he mea nana e •»ewa i ka pu a ka enemi, a ina la.o ka '•na ana no*ia, ua lilo aku kona ola i make.

I ko ia nei hele ana aku, a hoea ma »<ahi e waiho ana ke kino o ka lima *->ko. e oni ana i o a ia nei, me ke ailii'i ana o kona hanu, akahi no oia a he Ilikini ka mea nana i hoao e p"wa i kona ola. I kela wa, me ka •

naau o ke aloha hoakanaka iloko ona, aia hoi. nana iho la ia maluna o ua kanaka ili-ulaula nei, a ma ia wa i huli mai ai ua Ilikini nei, a nana mai la iaia nei, a i kona ike ana mai, ia wa oia i olelo mai ai:

"E, make ka Uikini —make loa—make au ia oe—nui loa kou akamai—pololei kau pu—o oe, ooe ke kanaka. hahai holoholona opio o ka ululaau nei. Ea, i wai no'u, i wai no'u —water, \vater!"

Ia wa lalau aku la ke kanaka opio i ka omole ili-kia e paa ana ma ke apo ili o ua Ilikini la, heie aku la ia a ukuhi iho ia i ua omole la ma kekahi wahi punawai uuku, alaila, hoi mai la ia, a hoohainu aku la i ua Ilikini la. Inu aku ia ia, he mau oolopu wai huihui, a elike me ka oaka hou ana ae o ke ahi i hopipi kona a ana, ma ka wa e puhipuhi wahi makani ia aku ai, pela iho la ka oaka ana ae o ke ola iloko o ua Ilikini nei, mamuli o na wahi oolopu wai ana i inu aku ai, a kamailio hou mai la ia me ke ano ailiili no o kona hanu, a, ano paupauaho nohoi: "Ea —e—kanaka oplo—maka ma-ka keokeo —aole anei—e hiki—ia oe —ke lawe—aku—i —kuu ili — poo?" "Aole, aole," wahi a ke kanaka opio i pane aku ai, me ka leo kaumaha, a hoomau aku la ia i ke kamailio ana: "Aole loa au i imi iki i mea e lilo ai au i lawehala na ke kanaka ili-ulaula; nokeaha la oe i hoao ai e lawe i ko'u ola?" "E—e lalau mai oe i kuu wahi eke•ke," wahi a ua Ilikini nei i pane mai ai me ke ano paupauaho ole o kona leo, "E wehe aku oe ia mea, a e nana iho oe maloko." Ua pane mai la ua Ilikini nei i keia mau huaolelo me ka olino ana mai o ka hauoli ma kona mau helehelena. no kona hoomaopopo ana, aole e okiia ana kona ili-poo e ke kanaka opio. Hooko aku la hoi ke kanaka opio elike me ke kauoha a ua Ilikini nei. Ua loaa aku la iaia kahi eke ili a ua Ilikini la. a ma kana kauoha ua lu helelei iho la oia i na mea o loko o ua wahi eke-ili Ia maluna o ka honua. Hookahi omole rama. a he elima hapa-lua-karaunu dala Pelekane, ua like hoi ia me $1.00 a oi ka waiwai io o ia mau hapalua karaunu Pelekane. ( nei wa pane mai la ua Ilikini nei: "Maka keokeo. ke ike iho la oe i kela mau wahi hapaha dala? Xa kekahi maka keokeo no o oukon i haawi mai ia'n no ka pepehi ana, a lawe ana hoi i kou ola." "Pehea! He i!i-keokecf kd mea nana i haawi aku ia oe i keia mau hapaha dala? Nohea keia ili-keokeo nana oe i hoolimalima e lawe i kuu ola?" wahi a ke kanaka opio i ninau aku ai, me ka piha pihoihoi launa ole o kona noonoo, oiai ia wa i ulu omamaka mai ai na hoomanao ana iloko ona no na olelo a Hurama, ke kamahao, i hoike mai ai iaia ia la no. Hooho pioo ae la ia iloko o kona houpo: "Auwe! kai no paha he olelo houpuupu wale ka kuu hoalohn. i hoike mai ai ia'u i keia la iho nei! He oiaio ke ike nei au me kuu mau maka eia io ka make ua haliia mai a kau i ke alo." No ka ia nei ninau hol i ninau aku ai i ua Ilikini nei, ua pane mai la ia: "O kela maka keokeo nana au i hoolimalima mai e kii mai au i kou ola, aia no ia ma Jamestown." Me ke pihoihoi nui ninau aku la ia: "Ofrai kona inoa? Owai la keia kanaka puuwai eleele?" Pane mai la ua Ilikini nei: v "I no tell his name. Indian don't know him. He gave me these and say me shoot you. I put them in my poueh and eome here to wait for you; but the pale hunter too quick." (Aole au e hai alai i kona inoa. Aole ike ka Ilikini iaia. Haawi mai oia i keia mau mea, a olelo mai, owau ki oe i ka pu. Hookomo au i keia mau mea maloko o kuu eke-ili, a hele mai la ia nei nei e hoohalua ai ia oe; aka, ua hikiwawe loa ke kanaka hahai holoholona maka keokeo.)

"Aka, pehea la kona ano? E hai mai oe ia'u. He kanaka nui kiekie anei, puhuluhulu kona auwae? Heaha la kona ano," i ninau iho ai ke kanaka opio i ua Ilikini la, oiai hoi ia i hapai ae ai i kona poo a kau iho la maluna o kona kuli, me kona nana ana hoi iaia me na onohi maka pihoihoi, a hoomau iho la no ia i ke kamailio ana:" E hai mai oe ia'u i kona ano e hiki ai ia oe ke hoomaopopo oia no ke kanaka nana i hoouna mai nei e lawe i kuu ola?" "Ilikini ilihunē, like pu wau, aole e ike hou ana īaia—aole au e ike hou aku ana iaia; nokamea, e make ana ka iliulaula." (Poor Indian like me, never know him again—never see him any more; for the red man must die.) I ka pau ana ae o keia mau huaolelo i ka pane ia mai e ua Ilikini nei, ia wa i kakaa ae ai kona mau onohi maka, kaomi ikaika iho la kona mau lima ma kona houpo, a nunulu iho la. Alaila, ninau hou aku la no ke kanaka opio i ua Ilikini la no ke ano o ka ilikeokeo nana i upu e lawe i kona ola, oiai ua hoomaopopo loa oia ua hai mai ka Ilikini i ka mea oiaio loa iaia, aka, aia ua ili-ulaula la ke noke la i ka nunulu me ke ailiili ana o kona hanu, aole hoi oia i pane mai i na ninau i ninauia aku ai iaia e ke kanaka opio, me he mea la, aole no oia i hoomaopopo mai i ke ano 0 na ninau a ke kanaka opio i ninau aku ai iaia. Aka, i ka hala ana o kekahi mau minute, aia hoi, hulili ano e ae la kekahi mea ma na maka o ua Ilikini nei, a pane mai Ia oia: "Make ke kanaka ili-ulaula. E palaho ana kona kino ma ka lepo. Aole mea nana e kanu iho. Na ka makakeokeo i haawi mai i ka Ilikini i ka pu—na ka maka keokeo i haawi mai iaia i wai e inu. Ilikini, aka, Ilikini! Ilikini! I was no bad Indian. (Aole au he Ilikini ino). Aole o'u pepehi i ka poe maka keokeo, oiai, aole iakou i hana hewa mai ia'u." "E, mai hopohopo oe no ka mea ole nana oe e kanu, ina e make ana oe. Na'u no oe e kanu, a nalo kou kino," wahi a ke kanaka opio i pane aku ai iaia, me kona piha aloha loa no ua wahi Ilikini nei. Hoomaopopo pu iho la nohoi ia. o keia kekahi o na Ilikini hoaloha o na ili-keokeo. Alaila, pane hou mai la ua wahi Ilikini nei: "Maka keokeo —Indian thank you very mueh! E eli oe a hohonu ko'u lua —e hookuu iho oe i kuu kino ilalo, me ka hoohuli ana ae i kuu alo iluna 1 ike ae ai no au i ka La i kona huli hoi asa i kahi o ka Uhane Nui a uhane maikal hoi—e kala mai oe i ka Ilikini —a-a-a-aole oia-I — I kela wa i oni ae ai kona kino me ka ikaijia, haule iho la kona poo mailuna iho o ke kuli o ke kanaka opio, a hala aku la kona uhane ma kela aoao. Ma kela wa, kaikai aku la ke kanaka

opio i ke "kinowailua" o ua wahi liikini nei a waiho aku la maloko o kekahi opu laalaau. Malaila, noke ae ia ia i ka ha'iha'i i na lala-laau ame na lau laau nohoi a uhi iho la maluna o ke kino uhane ole o ka Ilikini, alaila. hoi hou aku la ia i hope a hoea i kahi ana i waiho ai i kahi puolo ana i halihaii mai ai mai Jamestown mai. Malaila hoopiha hou iho la ia i kana pu, lalau iho la i kahi puolo, kau ma ke kua, a lioi aku la ia no ka hale me na kapuai awi\^j.

Oiai ia e hoi ana, aole i kana mai na hoholo pioo ana a na noonoo ano e iloko ona. I kahi wa, puka mai noonoo ana iloko ona, o ke kanaka no paha i halawai ai me ia ia kakahiaka, a i haele pu i hoi laua i ke kulanakauhale o Jamestown, oia no ka mea nana i hoouna mai i keia Ilikini- no ka powa ana iaia; aka, i kona hoomanao ana ae hoi i na hana a ua kanaka la i hana mai ai imua ona ame kona wahi luaui makuahine nohoi, a pela me ke ano o kana mau huaolelo i pane mai ai nohoi imua ona, aole hiki iaia ke hoomaua aku i ka hoopaakiki ana, oia no ke kanaka i ohumu e pakahaia kona ola. Alaila, hoea hou mai la kekalii manao iioko ona, ma ke ano he kanaka okpa ka mea nana i upu kona ola, elike no me ka mea a Hurama l hoike mai ai iaia; aka, owai la keia kanaka. he ninau keia i ike ole ai oia i koua haina. Owai la keia kanaka? Ua hai mai ka Ilikini. aia ua kauaka la ma Jmestowa. A oiai keia mau nune manao poluluhi e punohu ana iloko ona. aia hoi. koaniani palanehe mai aua na halialia aioha iloko ona po AUelia, a kau okoa mai la no kona ano apau imua ona. A na keia mea, i hoauhee ae i na nianao poluluhi kaumaha apau mai iaia ak?i. e lamalama hou mai la ua oiino i\na apau o ka hauoli iloko ona. I ka molehulehu loa aua, hoea aku la ia ika hale. Ea, aku ia e okuu luai ana no kona wahi luaui makuah'ne. ma ke alapii. e kali mai ana uo I ko ia nei hiki ana aku, a ku tu\a \tuua 0 kona mokuahine, ua lalau mai la ia i kana keiki. a nana mai Ia iaia. me ka pane na mai: "Ua hoi mai Ia ka oe? Ia oe uo i le aku nei. o ko*u vra no la o ka ik\'m ana maanei uei e kali ai o kou hoi a.ai. Maanei iho la no au I noho ai a h.wa wale mai la oe. Auhea kela i? Makemake loa au e ike hou ia> O ka maka. o ka maka no ia o kuu mau wahi pua e pua mai nei iloko o kuu nnl \- pua. Mai—e hoi kaua. Ua poelwH. Hoi kaua. a malama mai no oe ;.i'u. mai haalele mai oe ia'u, ellke mo k.\u makuakane. ame kela kanak.» onoui oluolu i hoea mai nei ia nei i ko; i la."' Komo aku la keia iloko me kuilima ana i ka lima o kona luaui makuahiue. laia i hoea aku ai iloko o ka hale. e kuku mai ana na mea ai maluna o ke pakaukau. a ua makaukau na mea apau. Aohe hoi aia nei hana e ae e hana ai, o ka noho wale iho no maluna o ka noho, a ai iho i kona aina ahiahi. Oiai hoi ia eai ana, aia kona mau maka ke nana la ma kahi i waiho ai o kahi pahu laau a kona luaui makuahine e noke mau ai i ka lole ame ka huli ana. a o ka pahu hoi ana I manao ai. aia ilaila kahi i waiho ai o ka palapala 1 lohe ai oia mai a Hurama mai. Hooholo iho la ia iloko ona he mea pono iaia ke huli iloko o ua pahu la, malia e loaa paha iaia ua apana pepa la, a oia hoi ka mea huna pohihihi a kona wahi luaui makuahine i noke mau ai i ka huli.

I ka pau ana o ka ia nei paina ana. ua hoi aku la keia no kona rumi, a malaila ia i noho iho ai me ka noonoo nui ana no kana hana e hana aku ai ma ia po.

I ka hele ana a kulu ke aumoe, ia wa keia i hele aku ai a hoolohelohe aku Ia mawaho o ka rumi moe o kona luaui, a hoomaopopo iho la ia ma ke ano o ka hanu ana e lohe aku ana ia wa mai kona makuahine mai, ua ka-ia loa ia oia i ka hiamoe. Nolaila, wehe aku la ia i pani puka o ka rumi moe o kona makuahine, a komo aku la iloko. Kii aku la ia i ke. ki o ka pahu maloko o ka pakeke o ka lole o kona luaui, a i ka loaa ana ua puka mai la oia i waho nei ma ka rumi hoi e waiho ana ka pahu o ka mea huna pohihihi.

Ki aku la ia, a hemo ae la ua pahu la. Wehe aku la ia i ke pani a hamama ae la ka pahu imua ona. Alaila, me na lima; ano haalulu, ame ke aloha o. kona v/ahi luaui makuahine, wehe pakahi ae la ia i na lole apau i loaa iho iaia iloko o ka pahu, a waiho ae la me ka maikai ma kekahi aoao o ka pahu. Aole oia i huli aku iloko o keia mau lole, oiai ua ike mau oia i kona makuahine e noke mau ana i ka huli maloko o ia mau mea. Mahope iho o ka pau ana o ka lole i waho, ua noke iho la keia i ka nana ana ma na wahi apau o loko o ua wahi pahu la, me ka hoomaamaama ana me kahi ihoiho kukui. Nana aku la keia ma na kihi o loko o na wani pahu la, pela hoi me na kaekae. Nana iho la nohoi keia ma na hookuina o na apana, aole nae he wahi meheu ana i ike iho ai, e loaa ai la hoi iaia ka mea e hiki ai ke hoohuoi iho, oia paha kahi kaele iki i hunaia ai kahi apana pppa kupaianaha.

Pau kona nana ana ma na wahi apau o loko o ua wahi pahu la, ua noke iho la ia i ke kikeke, ma na paia apau o loko o ka pahu, pela nohoi me ke pani, aka, aohe no he kani i loheia e kona mau pepeiao i meā e hiki ai iaia ke hoohuoi iho, oia kahi i hunaia ai o ka apana pepa pohihihi. I ka nele ana o kana mau hooikaika ana no ka helu elua o ka manawa, ia wa lele e wale ae la no kona noonoo, aia paha ua mea huna pohihihi nei maloko o ka papa-ki o ua pahu la. Nolaila, kii aku la oia i mea ka-la kui koru, a wehewehe ae la ia i na kui i hoopaaia iho ai ua papa laka nei. Ika hemo ana ae o ua papaki nei, noke iho la ia i ka nana ma na wahi apau o ua papa-laka nei me ka hialaai nui o kona manao e loaa ana iaia ka mea huna pohihihi, aka, ua nele nae ka hookoia ana mai o kona makemake ame kona iini ma kei'a helu eKolu o kana mau hulj ana. Ua huliia e ia na wahi apau o ua pahu nei, aole no he loaa o ka owili pepa kupaianaha. No keia loaa ole ana, aole i kana mai ke kaumaha o kona naau, ame ia kaumaha e loloku ana iloko ona, hoihoi hou aku la ia i na mea apau ana i wehe mai ai i waho.

I ka pau ana o na mea apau iloko o ka pahu a hoi ae la na mea apau elike me ko lakou ano mua, ua ki iho la keia i ua pahu la a paa, a hoihoi aku la i ke ki iloko o ka ekeeke o ka lole o kona luaui makuahine. laia i hemo hou mai ai i waho mailoko mai o ka rumi a kona makuahine e moe ana, ua noho iho la keia maloko o ka rumi hookipa me ka noonoo nui-ana no ka owili pepa

pohihihi. A hu ae la keia mau ninau iloko ona. Heaha la ke ano o keia owili pepa? Auhea !a ia? (Aole i pau.)