Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 52, 29 December 1899 — KA FIVA ELEELE, KE AHULAU BUBONIKA HOONAAUAO AKEA MAI KA PAPA OLA E MAKAALA KAA U E PONO AI MAOLI KEIA NOHO ANA [ARTICLE]

KA FIVA ELEELE, KE AHULAU BUBONIKA HOONAAUAO AKEA MAI KA PAPA OLA E MAKAALA KAA U E PONO AI MAOLI KEIA NOHO ANA

m ;r, .;mu «» k.'in nui'i aluilau ilok-» ona wahi pela- , il„Kn . s:i "p.la kawakawau a ]H)]oj)olona. mc ua wahi ])uuli- ;; '.;:n;!i< -i. () ka nialanuilama (j ka la anie ka ea mai- •. hi- m:m mt;i ia o '.uake ai keia auoano. mah'.u'.a n.\;iu i ka maemae, holoi pinepine i na lima, a e auau ii' '!v< i. !K- inva p'-uo ke hoopiliia a ]>aa na wahi aj)au o ke kino i moku . ;i'iv >lo nu' ka laau hoopipili. eliku me ka adlicsivc plastcr. !•. ,-.i i ",;i ai h«»u a i hoomoa pono ia hoi. i > i-,.t ;i!a'i apau i lioikeia maaiK-i. uiai ka wa i ikeaia ai ka ma i u'au. k"'.' wale no ma'i, ua ikea ka pehu ana ma ke kapa..i p:urk».'lo, a i oloio mau ia hoi, he ha-hai, e hoike ana ia ..I 1.. .!ii:t aua mai oka ma'i ma na lala mai o lalo. O keia pOe w.:-ki i keia ma'i, he i>oc lakou i maa ika hoie wale ana o ke? \ .u niau \\;u\ao me ke kamaa 010. : » ka īnana* > «> Dr. Kitasato, ke kauka liuli kulana ina'i ahulau, • a v peh:: u:l anoano paahana ma na kapakapa, a liene palia o na .".uk< '!o. alaila. ua komo mai ka auoano o ka ma i lele ma na kapuai ,\ uv;u .. Nelaila. mai heie wale na wawae; lie pilikia ka hele wale <> k;i wawao iloko o keia wa o hole nei; e komo no ike kamaa. i'. !i«:« iinake ina iule ame na mea kolo eae apau. Ua lokahi ka ra< > i> na k.anka noeau (inedical experts) o na iole ka poe na ' -u e halihali a hoolaha aku i ka ma'i ahulau ma o a n|stnei, a ;,i ko kumu mii oka poino. p.opehi ina iole ame na mea kolo maau lu-lo ana ma ko oukou mau liale, pela auanei e hoemiia • .>! ai ua kumu o lauliha ai ka ma'i ahulau (plague). Kona ■> ka i 'apa Dla, I lonolulu, IK-kcinaha 26, 1899.

« r.u.ili t> k<i makuu noii aliahele ana . .niKi uiaoli i) kpia mai ahulau a : i.\ laulaha nei i keia wa, ma- j n i f> ka-iou. ua loasi mai la ia ma- , i ka hoikoia ana mai, o keia no ka ; riv.L i kapaia. he Fiva Eleele. Ma- : .i ka īoli ana ae o ke ano o ke ( n.ika ma kona \va e make ai, mai ka K.-a kupapau maoli a ka hooluu elei kapaia ai keia l\va, he Fiva Eloa mamul hoil o kona iele ana i o ! i noi o na kanaka, a nui , pcx> o penino i kana niau maau lie!e :..i i knpaia a oia. ho Mai Ahulau, a . Mai U>. nohoi. -.U k» i:i wahi o k;t makou pepa e ike- , ka Kahea o ka Papa Ola no i nifa .• pili ana i ka makaala ana no ia ma'i. A ke hoopuka pu aku nei : makou i na hoakaka lehulehu i k i mua aku. ma na kolamu o ka .kou nei pepa, no.na mea e hooma- » mai ana ia kakou no ke ano maoli - :a ma*i weliweli. KE ANO O KEIA MA'I. . i.»lvloa, o ka hoomaka ana mai o ina'i. oia no ka loaa ana i na ma'i .. alaila. puka mai na anoano puui m'i i kapaia he huhona ma na i'o .hana palupalu na lakou e hookaa- .> i na wal o loko o lie kino. Ua i ke kino i keia mau anoano i kewa. A i kekah manawa, e puka . r.a no keia mau anoano bubona i l.<aa mua ole i ka fiva. 0 keka- - ka loaa ana, oia no ke kaui liipoa o ke kino no elua a ekolu alaila, hoomaka mai la ka eha i lalk pau o ke kino, ke nu, ka .•ra« ke poniuniu, a i ka ha o ka \.i mai ka bubona (hahai, a pehu •>bia paha) ma na poaeae ; h.iha. a malalo o ka auwae, maloo ..vio. iwia pu na niho i ka mea keoIna e ola ka mea ma'i a ehiku la, no ia e hu ai keia mau puupuu Mai Ahulau Bubonika, (Flva EleMa'ii Ahulau Eleele hoi, he mai ii > loko o ka ohana mai fiva i -•• I< le mai ke kanaka mai aku a kanaka ma'i ole a i kekahi wa e » .ma na mai-hehe hua ohia, a i '. hoS i kekahi wa he mai hehe ■ a o>. He elua mau ano nui o keia U) Ka Ma'i Ahulau lahilahi, a • hoi ka ma'i i ikeia ai na ouli hoke ' 1 o k.i ma'i e ukaliia ana e ka fiva

mama. 0 ka (2) hoi, oia ka Ma'i Ahulau oolea, a he ikaika na hoike ana a ka ma'i ma keia kulana. Ma ke ano lahilahi a mama o ka ma'i e ikeia ana ka pehu ana ae o na opuupuu a anoano hookahe hou o loko o ke kino, o ka oi aku nae, o na kapakapa, i kapaia i kekahi wa, o na hene, ame ka poaeae. I kekahi wa hoi, ma ka a-i ame kekahi mau wahi e ae, a e kua-maihehe maoli ana keia mau puupuu i kekahi wa. E hoea mai ana no ka fiva maluna o ko kino. O ka ikaika o ka pii ana o ka fiva. aole no he ikaika loa. He knhi na wa e ikeia ai ka ikaika o ka fiva. l'a hoea no nae i na degere he 104 i kekahi wa. 0 ka manawa e hooknpuhi ai (hoopunana keia mai iloko 0 k<> kanaka mal ka umi a ka iwakalua la. I kekahi wa nohoi, he ewalu pule. Ma ka hapanui o ka manawa. aole no e ike nui ia ana ka pilikia o ke ola a e hiki ana no i ke kanaka ke hele i o a ia nei elike me ka mea mau. He kakaikahi loa ohoi ka loohia ana i ka make, a, aole nohoi he kulana lele o ka ma'i i keia wa. NA OULI O KA MA'I IKAIKA. | 0 na ouli mua e ikeia ana, oia no ka [ lia mai o ka ili, me ke anu, a hui mai na lima ame na wawae, a e liaalulu ana ! nohoi ke kino. Ano e mai ka noonoo o ka mea i ma'i. E hou wale ana no | oia ma o a maanei, me ka lele ana o . ka hauli maka'u a liopohopo iloko ona? 1 a he ano paakiki a pohihihi kona pane ' mai i na hana no na mea e nnauia | aku ana iaia. E loaa ana ia i ka ona I ame ke poniuniu, elike me ke kanaka i ona rama e hikaka ana. Hē nalulu ika- . ika ke loaa ana ma kona poo e ono ikaika ana i ka wai, a he umii ikaika ma ka houpo. Ulaula na maka, a ano hailepo nohoi. Pehu ke alelo, maloo a nakaka. I kekahi wa, he eleele, a he keokeo nohoi i kekahi wa. I kekahi wa e loaa e ana ka mea mai i ka m'alule holookoa ana o kona aoonoo ! apau, mamua o ka hoomaka ana mai o i ka fiva. Ma kekahi mau mai hoi o keI ia ano, e hoea e mai ana ka luai ana l i ka wai awahia la no ke au awaawa. 0 ka fiva hoi e komo mai ana j iloko.o ke kanaka, e hala ana paha na hora he iwakalua-kumamaha, a he kanakolu nohoi hora a oi aku i kekahi wa. 0 ka ikaika o ka pii ana o ka

fiva. o hiki am i kekahi '.va i ka 104 a hooa nohoi i krv K'7. M:>. ka ! iiana nui nae o na mai ikaika īoa a ku no'noi i ka make. aole no e ikeia ana ka l;va. a i o!o. he wahi fiva uuku loa ke ikeia ana. Ma ka āapa nui o ka mauawa, he paa ka iepo; aka, i kekahi \va. he hi; a mawaho ae hei o keia mau (itili. he mau ouli e ae no kekahi i pili , r;o : keia kulana ma'i ahuiau. Ina e ike- | ia he ha-hai, a he mau pehu e ae hoi, ;.iaiia, he mau mai kuiaaa pilikia ole ia. O na ma'i i nele i keia mau hoaili.na, he mau ma'i make ka hapa nui o ia ano. Ma ke 4"i a5O hapa-haneri ona mai o keia ano e ikeia ana no na puu ha-hai, ma na kapakapa o ka puukole; a iioko hoi o 35 hapa-haneri o na mai o keia ano hookahi no, e ikeia ai na pehu ma na poaeae. i na wa he nui, e ikeia ana no keia mau pehu ma ka a-i, a ma na wahi aae nohoi oke kino. E hoea e mai no keia mau pehu maluna o ka mea ma'i, manuia o ka hoea ana mai o ka fiva; a i kekahi wa hoi, e lioea like mai ana ka pehu me ka fiva; a i kekahi mau manawa hoi, mahope iho o lea hoea ana mai oka fiva. E ikeia ana kekahi eha welenia loa, me he mea la e hou ia ana e kekahi pahi, ma kekahi v. ahi o ke kino. Ua manaoia o ke kahe ana o ka palahehe mailoko mai o keia mau pehu, ia e loaa ai ka oluolu ika mea ma'i. 0 na-pehu maihehe kuapuhi i oleloia ai i kekahi wa, a he mai hehe hua-ohia hoi i kekahi wa, e ikeia aua no ma ka 2 a 3 hapahaneri o na mai o keia ano. 0 ka ikeia ana o na opihapika, a kikiko, a pohaka ulaula paha maluna o ka ili o ka mea ma'i, he hoailona pilikia ia. 0 ka ikeia ana ona ouli i hoikeia ae nei, o ka oi loa aku nae, o ka ouli mua ma ka wa e poi ana ka ma'i fiva i na kanaka he nui ma ka wa liookahi, ua lawa ia no ka hoike maopopo ana mai no ka loaa io ana i ua ma'i la. O ka loihi hoi o ka wa e paahana ai kea kulna ma'i ahulau iloko o ke kanaka, mai ka manawa mai no ia o kekahi mau hora kakaikahi a hoea i ka ; hookahi mahina. O ka ekolu hapa-li-ma o na ma'i i ikeia e make ana i ke kolu o ka la o ke kau ana iho o ka mai He elima hapa-ono hoi o na mai, e make ana ma ka lima o ka la o ka hookau ana iho o ka mai. 0 ka hapanui o ka poe e puka ana mwaho o k lima o ka la, e ola ana ia poe. Ma na ma'i pilikia ole hoi o ke ola, oia na mai me na pehu a mai-hehe e hu ana, a e kahe ana hoi, ka palahehe, e nee ana ia ano ma'i mai ka elua a hoea i ka ekolu pule, a hookahi no mahina i kekahi wa.

LAWEIA MAI KE KUOKOA MAI 0 DEKEMABA 23 AKU NEI. 0 ka Mai Ahulau i kapaia nohol he Mai Ahulau Asia, a he Mai Ahulau he mai lel no ia, e hiki loa ana ke lele mai ke kanaka i loohla ia ma'i a kahi kanaka okoa ae, ma ka .pili ana o na kino; a e loohia ia ana no keia mai ma kela ame keia anuu o ka nee ana o ka mai. E loaa mai ana nohoi keia mai mailoko mai o na mea i puka aku mailoko aku o ke kanaka mai, elike mo ke kuha, 1- a male, ka ae o ka waha, ka hou a mai na mea i puka noloko aku o ka opu ame ka opumimi; pela pu nohoi, mai ke koko mai ame na palahehe mailoko mai o napalahu ame na eha, i i ikeia ma ks kino. Nolaila, o ka anoano e ulu mai ai ka mai e komo ana no ia ma ke kapa aahu, kapa moe, (a pela wale aku) i pili i ke kino o ke kanaka ma'i. E laa hoi na pa, na bola, na umeke, na puna, na pahi ame na mea apau i lawelaweia e ke kauaka mai ma ka wa eai ai. 0 keia mau mea e haumia ana no ia i na anoano o keia mai.

1 I mea nae, e komo ai kea mal lloko o ke kino kanaka, aa no ia mamull o ke komo ana iloko o ke koko, na wai ame na wahi palupalu a oolu o loko o ke kanaka; a ma ba hapa nui nae o ka manawa, aia ka ipuka e komo ai, ma ka pale-lhilahi (membrane) o loko 0 ka waha, ka ihu, na maka, (a pela aku) a i ole ia, maloko aku o kekahi moku, nakaka, a pohole paha maluna o ka ili o ke leanaka, e ikeia ana maluna o ke]a ame keia whi o ke kino. KA WA E HOOPUNANA AI KA MA'I. 0 ka loihi o ka wa e hoopunana ai ka mai iloko o ke kino, me ka ike ole ia ana ae o kekahi ano e, he wa no ia o elua la, a emi mai nohoi; a i kekahi wa e hele aku ana a hoea i elima la, a oi aku nohoi i kekahi wa; aka, o eiima nae la ka palena mau i hoomaopopoia no ka hoopunana ana o ka mai iloko o ke kino a puka maoli ae la.

XA oru lIOIKK ML'A O KA MA'I. I f 0 īui ouli, u o iki hoailona nnui o ho- : ike mai anu 110 keiu mai, he ano loli 110 ma 11 a ma'i iehaleliu. aka, o ka • mea mau nae e iki ia ana. oia ka nalulu ke kaumaha poluiuhi o ke poo, ke poninniu, ka malohi o ke kino, ka haikea o na maka (helehelena.) a i kekahi wn, ke liele ke kanaka, he ano manana pu, a hikaka nohoi; i kekahi \va, he hoopapailua a luai nohoi; a he hi i kekahi wn. A ma kekahi \va nae, aole ikeia o ia mea he hi. aka, o ka paa o ka lepo. E ikeia ana ka ulaula o na onohi maka. a e paapu ana lioi ka ili i na pohaka ulaula. A liala kekahi wa pokole mai ka liookahi la a elua la i kekalii manawa, e hoomaka mai uo ka fiva a pehu mai la na hene (kapakapa) ka poaeae, ka a-i, a o kekahi wahi e ae hoi o kek ino. 0 ka poe i loaa i na eha elike ae la me keia i hoikea ae la, he mea pono no ke kauoha i ke kauka, a i ole, e hele i kahi o kauka, ina nohoi aoie ia o ua mai nei. NA KEEHINA 0 KA MAKAALA. E kupu, e ola, e ulu, a e inana ana hoi ka anoano o ka mai ahulau, ma na wah ipelapela, polopoiona, maea, a inoIno a ma na wahi maemae ole nohoi; a e iaupai ana keia anoano maloko o na opala, na mea ai ii polopolona, hauna a pilapilau a ma na wahi kawakawau, opilopilo a pouliuli. 0 ka malamalama o ka la ame ke ea hou lie niau enemi ino loa laua no na anoano. a hua hooulu o keia ma'i ahulau. Nolaila, he mea waiwai loa ka nialama maemae ana i ko kino ma ka auau ana, me ka hoololi pnepine ana 1 na aahu e komo ai. E makanla e holoi mau a maemae na lima. E hana pela maīnua o ka'e ai ai; a mai noho a hoopa ae i na lehelehe, a i ka waha hoi, a kunkuai a anaanai ae i na maka me na lima maemae ole. a i holoi ole ia hoi. 0 na moku. na pohole ame na nakaka a moali eha ma ka ili, he mea pono ke holoi kokeia a maemae, a hoopaa iho me kekahi mea hoopipiii, elike me ka mea pipili i kapaia Adhesive plaster. Aole pono ke hele wale ka wawae me kn knmaa ole ft pale wawae ole hoi; aka, ina no nae e hana ana kela ,e pono nnp makaala loa i ka wawae.

KA AI E AI AI. » 0 ka ai maka, moa ole. a i oie o ka mea maalili loa mahone iho o ka hoomoaia nna, e Hlo ana no ia i wa l ai'wahn e halihnli al I ka ma'i. Aole nae pela ka mea ai i komo iloko o ka hnomoaia ana a lawe koke ia mai, elike me na mea i hailala, a i rokeia iloko o k« oma. Nolaila, e makaala loa i na mea ai I hoomoa ole ia, a i waiho wale la hoi ma k'»hi eanumulu iho ai ka nalo, a o ka elelu, a, ano mea kolo e ae paha. Pela hoi na huaai i loaa i ke kakani, a i wilio wale no kekahi wa. E ai no i na huaai me ka ihi mua ana nae i ka aWlu o ka ili a pau. Aole me na niho e uhole ai i ka iii maia, a, ano huaai e ae paha. E uhlia iho na wal e inu apau a paa me ke nol a mea pnlulu e ae paha o paa ai. Pela no na mea ai i ole ai e loaa iho Ika nalo a i na mea kolo e ae. He mea maikai ke inu i ka wai i baila mua ia. Aole na wai-ona he mau mea kaupale aku i ka mai ahulau. 0 ka ai ana a piha loa ka opu, pela nu hoi me ka hoowaiho wale ana i ke kino i mea e loaa mai ai i ke anu a i ka wela paha, pela pu hoi me ka pulu a kawau ana o kek ino i ka ua. a i ka wai paha, aole ia he mea maikai. E hooki loa ia na houpuunu ana, ame ria makau honua wale ana, he mau mea hoonawaliwaii wale no ia i ke kanaka e palupalu al ke kino a loaa io i kft ma'i. Ua pili iike no keia ina ano ma'i e ae apau. 0 ka poe ai maikai a maka'u ole. a hoomaha hoi me ka maikai, aole hooluhl wale i ke kino. e pakele ana lakou. Pela ka mea i ikeia ma na aina e ae.