Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXVIII, Number 6, 9 February 1900 — NA RULA HOOPONOPONO KULANA OLA A KA PAPA OLA NO KA APANA O HONOLULU. [ARTICLE]

NA RULA HOOPONOPONO KULANA OLA A KA PAPA OLA NO KA APANA O HONOLULU.

0 na Ruh Hooi)>')nopono mahope ae n-ei e pili ak•: iwj. a e mana nohoi maloko o ka i o Honolulu i hoakakaia penoi. E hoomak.i ma. ke kapa-kai, ma ke kihi konu;li:uiH o Loko Kuwili 2, e kokoke «nna i ke kihi hikina o kahi Hoomalu (I)etontion Camp) o Kapalama, a e holo ana i uka, ma ke Alanui 0 Waipilopilo a i ka laina kahiko o ke Alanui Kaa-alii o Oahu, al&ila, holo ma ke Alanui Kaa-ahi o Oahu a i ka palena o Maunakea, alaila, holo i uka ma ka palena o Mokauea ame ke Alanui o Kalihi, a i ka pahu hoailona a ke ana aina Aupuni ma ke poo makai nei o ke kualapa pali o Mokauea, alaila, ma ke kaha pololoi holo a hoea 1 ka pahu hoailona ti ke ana aina Aupuni ma ke poo akau o ke Alanui Wylie, alaila, mawaenakonu ponoi aku o ke Alanui Wylie a ke Alanui Nuuanu, alaila, mai laila aku ma ke kaha pololei, a i ka mana ana o ke Alanui o Manoa, mailaila aku ma ke kaha pololei a hoea i ka huina o ke Alanui o Waialae ame ke Alanui o Kapahulu, alaila, holo i kal ma ke Alanui Kapahulu, a ma ke Alanui (Avenue) aku o Campbelt a hoea i ke Alanui nui Maunakea (Monsarrat road) a mailaila aku ma ke kaha pololei holo a a'e ma ka oioina o ka puu o "Laeahi" (Diamond Head) a hoea i kahakai, ma kahi e ae mai ai ke kai i ka wa kai nui, alaila, holo a hoea i kahl i hoomaka ai. NO NA HALE AME NA PA HALE. WAI UA. 1. Ma kahi i emi iho ai malalo o umikumamalima kapuai ke akea o ke ko-wa mawaena o na hale, e hookaheia .aku ka wai o na kaupoku o ua poe hale la, ma hai o ua mau wahi la, maloko o na hawai paa loa, a hiki i ka puka ana ma na auwaha wai kupono e puka ana i na alanui, a ma na auwaha wai paha, ma na alahele liilii; a ina hoi ua hele ke ku anao ka hale a ka lihi o ke alahele liilii (alley) a alanui paha, i like nohoi ke akea me ka mea i hoikeia ae la, alaila, e pili no keia rula i hoikeia ae la. KOWA NO KA EA MAWAENA 0 NA HALE. 2. I nmi kapuai ke akea o ke kowa no ka ea e holo ai, mawaena o ma hale apau, koe na hale e huli ana na alo ma ke alanui (street). Aole e kukoluia kekahi hale, koe wale 110 ka hale e huli ana i ke alanui (street) ma kekahi wahi o loko o elima kapuai mai ke kaha kaupale mai (boundary llne). O ke ano o ka huaolelo "na hale," maloko o keia pauku, e manaoia, a ua komo hoi malaila na papai hale, na lanai, na rumi hooku'i i hoopiliia aku i ka hale, na lua-liilii ame na ano hale eae. KA MALAMALAMA AME KA HOOLUOLU EA ANA ILOKO O NA HALE. 3. O kela ame keia rumi i manaoia ana e nohoia e ke kanaka, a i hooliloia i wahi e noho ai rfe kanaka, e hanaia no me ona puka-aniani, nona ka nni o ka ili, he ewalu kapuai kuea, me ka haliu pono ana hoi i kahi e loaa mai ai ka ea, me ke akeakea ole ia mai waho mai no kela ame keia 100 kapuai kuea o ka papahele o na keena 'la, a e hiki ana hoi i na poe o loko o ia keena ke hoohana i ua puka aniani la i na wa apau; a e hiki ana hoi ke hoohanaia ka akahi hapalua o ua puka aniani la ke weheia a kupono hoi no ka hookomo ana i ka ea. KE KOWA NO KA EA MALALO 0 NA HALE. 4. E loaa i kela ame keia hale i.iwakalua iniha ka averika, ke kowa kiekie, mawaena o na kua o ka hale ame ka lepo, i wahi e holo ai ka ea, a e lehulehu kupono hoi na puka hoomaha ea ma na paia e hoopuni ana i ua wahi'la, i hiki ai ke loaa ka ea mai waho mai; aka, ma ka wa e loaa ole ai ke kowa ea o keia ano, mamuli paha 0 ka loaa e ana o ka wai mai lalo a'e, alaila, aole no e hanaia ona kowa ea, aka, e uhau a e pa'i ia ka iliili i wili ia me ka puna o lalo iho. NA PA HALE, NA PA' AINA, A PELA AKU. 5. Na Pa Hale, na Pa Aina, na Ala Liilii ame na wahi hamama e ae maloko a mawaena paha o na hale, na wahi i hoohanaia ai ka wai no ka ho--101 ana o kela ame keia ano, e hoililaumania pono ia a e pa'i puna ia hoi, a i ole, e kipapa pohaku ia a hiki ole i ka wai ke no iho, a hookaheia aku hoi ka wai iloko o na auwaha wai i paa pono i ke pani, e hul pono ana hoi me kekahi paipu lawe mea ino, a lua hookio-wai paha, aole hoi e uhiia iho ia wahi e kekahi pani laau hiki ole ke weheia, a pani hao hakahaka paha. NA PAPAHELE KULU OLE 0 KA WAI. 6. 0 na hale apau, na mea i kukulula ae, na keena, a i ole, o na apana leeena i pili ia lakou, kahi hoi e hoohanaia ana ka wai, a e manaoia ana hoi e hoohanaia aku ka wal ma ke ano e kawau mau ai ka papahele, e hanaia a paa lpa ka wai me kekahi auwaha hookuu wai e komo ana iloko o na paipu umoki (trapped leaders) a malaila e holo aku ai ka wai a hoea i ka lua wai hookio, a i ole, i ke paipu hoomaemae; a o ka hanaia ana o ua mau papahele la a paa pono ka wai, e hanafa no ma ke ano e aponoia ana e ka Papa Ola. 7. Aole hale e hoohanaia i hale noho, a i wahi paha no ka noho ana o ke kanaka. ina e ku ana ia maluna o kefcahl wahi e lana mau ia ana e ka wai, 1 hiki aku kona hohonu i ka umikumamawalu iniha maluna o ka ili o ka konua; aole nohoi e nohoia, a e hoolianaia kekahi hale i kukuluia ma keiahi aina i hoopihaia me ka opala, a i •fe, me na mea hoi i e ka Pa-

pa Ola he mau mea peiapela a inoino hoi. NO NA LĪĪA LIILII AME NA LUA WAI PELAPELA. 8. Ma keia hope aku aole loa e kukuluia, eliia a hanaia kekahi liia-Uilii (privy vault) pahu a holowaa hookio wai (sink) a i ole, lua wai pelapela. (cess pool) paha, ma kahi he kanalima kapuai ke kokoke aku i kekahi kahawai, loko wai, loko i'a, lua wai eli, a lua wai puna lioi, aole hoi ma kahi he elua kapuai e kokoke aku ana i ka palena o kekahi pa hale; aole nohoi e eliia a oi aku mamua o umikumamawaiu kapuai, a i ole, e emi mai paha malalo o eono kapuai ka hohonu, a i ole ia, e hanaia hoi ma kahi e hiki pono ole ai ke haoia a nininiia paha na mea o loko, a hiki hoi ke holoi a hoo-, maemaeia, 9. Ma ka wa a ka Papa Ola e ike ai j he pono, e hanaia no a paa loa ka wai, ma na aoao ame ka papaku o lalo o kekahi lua liilii, pahu a holowaa hookio wai, a lua wai pelapela paha, a e hoo-1 lakoia hoi me na paipu hoomaha ea kupono. | 10. Aole e kukuluia iho kekahi hale, I a lalani paha maluna iho o ua lua-liilii la, pahu a holowaa hookio wai, a i ole, j lua wai pelapela, a hiki i ka wa q na- [ naia ai e ka agena kupono o ka Papa! Ola, a aponoia hoi, ma ke ano, ua hookoia na mea i kauohaia e keia mau rula ame ke ola o ka lehuleliu. 11. O kela ame keia lua liilii, pahu a holowaa hookio wai, a lua wai pelapela paha, i kukuluia a i hanaia maloko nei 0 Honolulu i lilo i mea ino wale (nuisanee) a i mea paha e poino ai ke ola, e hooneeia aku no, e kukulu hou ia, a hoololi hou ia ae ma ke ano i kupono 1 na mea i kauohaia ma keia mau rula, ame ke ola o ka lehulehu, elike me ke kauoha a ka Papa Ola, a o kona agena paha. 12. E kauoha no ka Papa Ola, a o kona poe &gena paha. e haoia, a e hanaia paha me ka mea hoomaemae ea (disinfectant) kekahi lua liilii, pahu a holowaa hookio wai, i lilo i kumu pelapela, a ma ka wa hoi e koiia ai no ka pono o ke ola o ka lehulehu, malalo ponoi o na lilo o ka ona, a o ka mea paha e noho ana ma la pa. 13. Maloko o na la he kanakolu, mahope iho o ka hoohanaia ana o na paipu hoomaemae, e hoopau loa ia ka hoohanaia ana o na lualiilii ame na lua wai pelapela, ma na wahi i moe ia ai e ua mau paipu wai hoomaemae la, a e "hooneeia aku na lua liilii apau koe wale no ka ae ia ana mai e ka Papa Ola e hoolilo ia mau mea i mau hale-liilii (water cloeets) i aponoia, a e huipu ana hoi me ke paipu wai hoomaemae. 14. Aole lua iiilii, a lua wai pelapela paha e eliia, a e hoohanaia aku hoi maloko o umi kapuai mai kekahi halenoho mai, a hale paha e nohoia ana e ke kanaka, a hale kuke paha, a hale paha e lawelaweia ana ka hana hoomo'a mea ai. 15. Aole hoi e hanaia a lawelaweia aku kekahi lua liilii, a lua wai pelapela paha ma kahi e hiki ole ai, a e akeakea ia mai ai paha ka hoea ana aku o ke kaa lawe mea ino ma ia wahi. 16. Aole e kukuluia kekahi hale liilii, a e hoohanaia aku hoi, ina ua uhi paa ioa ae kona kahua i ka lua hookoana malalo ae ona, aka, he mea pono ke ukeu ae iwaho ka lua hookoana ma kekahi aoao o ua hale liilii la, i mea e hiki >ai ke nanaia iho, a hiki pu hoi ke haoia a laweia na mea o loko o ua lua hookio la. Aole e aeia ka hoopiha ana i ua iua la a hoea mawaho o umikumamawalu iniha a hoea ae i ka lihilihi o ua lua 'la, a i ole, i kahi paha e hiki ai ke hu aku mawaho iluna o ka ili honua. 17. Aole he lua wai pelapela, a lua liilii e kukuluia a hoohanaia aku paha j ma kekahi wahi, aia wale no a hanaia me ona pale aoao paa aku ī ka lepo mawaho mai, a pela hoi i na koana o loko o ka lua, a e hanaia iho hoi i pale paa loa o ka wai maluna iho, me ona wahi pani uuku hiki ke weheia ae, i mea e hiki ai ke nanaia iho o loko, a lawela aku hoi na mea o loko. 18. 0 na lua wai pelapela, a loa liilii apau, e pono e loaa ona mau paipu hao hoomaha o eha iniha anawaena me na apo kepau i okomoia a paa, e puka ae ana iluna i umikumamalua kapuai, aole emi iho, a ina hoi he wahi ia maloko o iwakalua kapuai 0 kekahi hale nohoia e ke kanaka alaila, e oili aku 'no ka wflau luna loa o kela ame keia paipu hoomaha maluna aku o ke kaupoku o ka hale kiekie loa, Ima kahi he iwakalua kapuai ke kaa- | wale mai ia wahi mai. E kupololei ia i niau paipu hoomaha apau, elike me ka liiki ke hanaia. E hanaia na hale liilii apau me na papa nohona kupōno no ka noho ana iho, me ona mau pani i hoopaaia me na a-mi kupono no ke pani ana iho, a e mau hoi ko lakou paniia ana, oiai e hoohana ole ia ana ka lua. 19. 0 na paipu e holo ana a hoea i na lua wai pelapela, a o na lua iiilii paha, i mau paipu hao no ia, kepau, a i ole, i mau paipu puna lawe wai. 0 na wahi apau no ka.mimi ana e hoohuiia aku no ia me na lua'wai peiapela a paipu lawe wai ino paha ma o na paipu umoki ma ka aoao. 20. E hoomaemae pono koke ia na lua wai pelapela i keia wa, a ma keia hope aku i hookahi manawa iloko o kela ame keia eha mahina, a e hoomaemaeia hoi me ka laau hoomaemae 1 hookahi manawa iloko o ka pule, me ka laau hoomaemae ea hoi e kauohaia ana e ka Papa Ola, a oia mau hoomaemae ana apau malalo no ia o na lilo o ka mea nona ia wahi. 21. 0 na paipu lawe mea ino hoi apau he mau hao kilo no ia, kepau a paiuu puna hoi. Ina he hao, a he kepau paha ke paipu, alalla, e pono e kiki ia a paa na hookuina me ke leepau i hooheheeiā; a ina hoi he paipu puna, alaila, e hoopaaia ko lakou mau hookuina me ka puna (cement) paa, a he pahee maikai hoi o loko ae o na hookuina apau, o na auwaha hamama apau e pai puna ia me ka hiki ole i ka wai ke no iho. 22. 0 na lua wai pelapela, a o na lua hale liilii paha i hooki ia ko lakou hoohanaia ana, e pono no e lawe koke ia kona mau mea apau o loko iho—ka wai ame na koana paa apau—a e hoomaemae koke ia hoi me ka mea hoomaemae ea, a hoopihaia iho hoi me ka lepo «īaloo, ke one, ka lehu, a mau mea maikai e ae elike me ia; a e weheia ae hoi ka pale laau e hoopuni ana i ua lua la, i eha kapuai ka hohonu malalo iho o ka ili'

honua, aole hoi e emi mai. Aole loa hoi e hoopiha ia iho me ka opala o na ano apau, a ia wahi me ka opala o na ano apau, a mau mea pelapela e ae hoi maloko o ua lua hale liiiii la, a lua wai pelapela paha. 23. 0 na hale apau ame na pa-liale i kulike ole, ma na ano apau, me na mea i hoakakaia ma keia mau rula, ma keia ke hoikeia aku nei he mau mea ino wale ia, a e pilikia ai ke ola 0. ka lehulehu. NO NA OPALA. 24. E laweia aku no na Opala me ka uku ole, e na kaa o ka Papa Ola, maloko o keia mau palena, oia hoi: Aoao mauka, oia ke Alanui Kula; ma ka hikina, ke Alanui Alapai; ma ke komohana, Alanui Liliha; a makai, ka lihi kai. 25. O ka hana a kela ame keia ona hale, mea noho hale, a mea paha i •hoolimalima i hale no ka noho ohana ana, maloko o ka apana i loaa ai ka laweia ana 0 na opala me ka uku ole, e hoolako iaia iho, a e makaukau mau hoi me kekahi ipu, a mau ipu a holowaa opala kupono, i oi ole aku kona ana paa mamua o umikumamawalu kapuai kuhika, a i loaa ona mau poi a pani paa no lakou, i. mau mea e hahaoia ai na opala apau, a e laweia aku hoi ia mau mea ma na wahi a ma na manawa hoi e kauohaia mai ai e ka Papa Ola, i mea hoi e maikai ai ka hana aka poe lawe opala. O na pahu apau i pau ka opala i ka laweia, e holoi mau ia, a e hoomaemae pono ia nohoi 0 loko me ka laau hoomaemae ea. 26. O na lepo i kopeia o loko o ka pa, na laalaau i okiia, ame na lepo hale lio, aole e laweia aku e na kaa o ka Papa Ola. 27. 0 na opala ame na mea i kiola ia, i lilo i mau mea palaho, na ka mea hale a poe noho hale hoi ia e hoiliili i kela ame keia la; a ina aia ia wahi maloko o ka palena i hoikeia ma ka Pauku 24, e hahaoia'no ia mau mea maloko o na pahu a holowaa opala i hoakakaia ma ka Pauku 25; a ina mawaho aku o keia palena, e puhiia ia mau mea i ke ahi, a e laweia aku hoi i kahi e. 28. Aole e hoopihaia na opala maloko o na apana pahale, a mau apana aina e ae paha. 29. Aole hoi e hoahuia na opala ma kekahi wahi, i kauoha ole ia ai e ka Papa Ola. Laweia noloko mai o ke Kanawai Kai*aima: "Pauku 874. 0 kela ame keia i haki i kekahi rula hooponopono 0 ka Papa Ola, mahope o kona hoolahaia ana, elfke me ka olelo a ka Pauku maluna ae nei, e hoopaiia oia m"ā ka uku hoopai, aole oi aku i na dala hookahi hanei'i." C. B. WOOD, Peresidena o ka Papa Ola. 2793-4t. POE KINO ONAWALIWALI. Ua hoolaia e na Huaale Akala a Dr. Williams no na Kanaka Nananakea na ma'i paakiki loa i ulu mai no loko mai 0 ka locomotor ataxia (ka 1010 ma na lala o lalo o ke kino, ka hele huikau a hili hewa ana o na wawae) ka 1010 hapa o ke kino ame ka ma'i i kspaia he St. Yitus' dance, (haalulu), oia ka mea hoilee maikai loa e hoomaopopo mai ana •& hiki ana ia lakou ke hoola 1 na ma'i o ke aa-1010 i emi iho ko lakou oolea i ko kela poe ma'i i hoikeia ae la, oiai e like ana no ke kumu i hoea mai ai keia poe ma'l apau. O ka mea maikai loa no na ma'i 0 ke aalolo, oia no ka loaa ana o ka ai maikai. 0 ka ai maikai loa, a i ole, 0 ka aahu maikai loa no ka hooikaika ana i ke aa-1010 ma ke ao nei apau, oia na Huaale Akala a Dr. Williams no na Kanaka Nananakea. Penei ka olelo a Mrs. Annie H. Magee o Port Austin, Miehigan: "He wahi kino nawaliwali mau ko leuu wahi kaikamahine o Jean ka inoa. E loaa mau ana ia i ka pilikia ma ka opu, nawaliwali kona kino. Ua hoohemoia oia mai loko mai 0 ke kula, a hookiia kona huli palapala no ka manawa 0 elima makahiki. Aneane paha he elima mau makahiki i hala ae nei i hoomaka ai oia i ka ai ana i na Huaale Akala a Dr. Williams no na Kanaka Nananakea, a ua hauoli hoi au 1 ka hoike ana aku ua lilo ia mau mea kokua nui aku iaia ma kona ola, a he kaikamahine hauoli oia i keia wa, a ua pau lioi kona ai ana i ka laau. Me lie mea la.m a ka nana aku iaia i keia wa, aole oia kela wahi kaikamahine nawaliwali i na makahiki i kaahope ae, a i hele hoi a nawaliwali loa." Aia maloko 0 na Huaale Akala a Dr. Williams no na Kanaka Nanakea ma ke ano pana-iki, na hunahuna apau e hiki ai ke haawi i ola hou no ke koko, a e maikai loa ai nohoi ia, a e loaa hou ai ka ikaika i na aalolo i hoonawaliwaliia. He laau pili pono loa maoli keia no na ma'i elike me ka 1010 o na wawae (locomotor ataxia) 1010 hapa, ka haalulu (St. Vitus' elanee), ka hu'i ame ka maeele ma ka papakole ame ka u-ha (eeiaUea) ka 0 ma kekahi wahi o ke kino (neuralgia) kapalili o ka houpo, na helehelena nananakea a hai lepo hoi, na ano nawaliwali no apau o na kane, a o na wahine paha. E kuaiia ana na Huaale Akala a Dr. Williams no na Kanaka Nananakea e na poe kuai laau lapaau apau, a i ole, e hoounaia aku no ma ka Eke Leta, me ka uku mua ia o ka uku hale-leta, ma ka loaa ana mai o ke kumukuai, oia hoi, he 50 keneta no ke poho, a i ole, he eono poho no $2.50 (aole keia mau huaale e kuaiia ana ma ka puulu, a ma ka haneri paha) ke kauoha mai ia Dr. Williams Medicine Company, Schenectady, N. Y. He la' ua koiwoi ka la Sabati aku nei. Aua olelo ae kekahi poe Hawaii, e puka hou ana ka mai. Kai no a hala. Ua puka io no mā ka Poakahi ihai. Ma ka Poakahi nei i wehe iki ia ae ai ka Aha Kaapuni o ka Mokupuni o Oahu nei, a hoopaneeia a noho hou ma keia Poakahi ae.