Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 3, 18 January 1901 — 1852 KA HUAKAI MUA 18 52 [ARTICLE]

1852 KA HUAKAI MUA 18 52

Honolulu, Oahu, lulai 15, 1852. ' KAHOLAINE. I H-? moku kialua no ka Ahahui Ml- 1 s' rjan Hawaii, e holo»ana i ka Pae : Air,& e Maikoniaia e lawe ana 1 na Ml- ( ha aku ia lakou i ka olelo a Kr^to—o ke ola mau loa no ia lahui- : naaupo. mfeu kanaka keokeo kekahi mai ' rika mai me ka lakou mau wahine he mau kanaka maoli kekahi no I'ae Aina Hawaii nei. Eia na inoa : o k«a poe: Rev. B. G. Snow me kana Rev. A. A. Sturges me kana ; *ahine; Rev. L. H. Ouliek me kana wa- ] Wr.e; Rev. E. W. Clark, mea makaikai ; a *iol hou i Oahu; Maater J. T. Gulick, ] hoi hou i Oahu; Mr. P. Kaaikaula ] kana wahine; Mr. D. Opunui me ] wahine; Rev. J. Kekela, mea ma- ] k aikal a hoi hou i Oahu. ( ° Mr. Holdsworth ke kapena o ka £ "ku; Mr. Waling ka malama moku; ] >,r <-'oidwell ka lua o ka malama moK i Keawepoole ke kuene; Kaawaloa, k ;' kuke. Na Kahu moku: Joe Maala- j George Kaiakaahikl, John Kanui, , J e Kaaea, George Kaoloke, Pila KinoVi;u. Ahiahi oia la akoakoa nui mai na ka- ] maoli me na haole pu, piha loa ] uwapo mai ka Hale Dute a hiki i ka , Makeke hou. A mamua o ko ma- , hoopuka ana aku iwaho o ke awa, maiaraaia kekahi mau pule elua ma ol*!o haole a ma ka olelo Hawaii ] a pau ia, o ka.hemo no ia o } v e huki na pe'a lluna, aoka ] no ia. Haalele ia Honolulu, ke ku- ] I& nakauhale nui o Oahu. Poeleele no t Iwaho ae o Puuloa ia. ahiahl; j i

ia po a ao ae iwaho ae o Waianae—kupono i kai o Makua, a mahana iki mai ka la, hala hope ka lae loihl o Kaena ia makou. Loaa makou i ka makani o ka Hikina Akau mai. Holo maikai ka moku o makou, a ia la no ku makou i Koloa, Kauai • • i * • Ma Koloa i ku ai ka moku o lakou no ekolu la. Haalele ia Koloa, Kauai, i ka la 18 a holo no pae aina o Ka Hema. L. H. • • Sabati la 25. Oia ko makou Sabati mua ma ka moana. Oluolu pono no ko makou mau kino a pau, a holo pono ka moku o makou i ka makani • • • Ua malama makou i halawai pule ma ia la. O na haole ma ka lakou olelo, a o makou ma ka makoii olelo no, no ka lohe ole i ka lakou olelo e malama ai i ka pule ohana, a pela mau no makou i malama ai ia mau la mahope mai a hiki i ka la o makou i ike ai I ka aina o Makini a me Taritari (Butaritari); alaila akoakoa hou makou ma kahi hookahi e pule pu i ke Akua. O ka nui o na mile a makou i holo ai ma ka la hookahi mai mai, mai ke 50 a hiki i ka 170 no ka la hookahi. Mai Kauai a hiki i Butaritari he 2000 mile ka loihi. * * Aole makou i akoakoa mai ia Sabati mai e halawai pule hoomana ia lehova, no ka inoino oia la i ka ua, a pono ole ka akoakoa ana maluna, maloko wale no o na lua kahi malu pono e noho ai. • • , MOKUPUNI O BUTARITARI. Augate 4. Mahope iho o ka aina awakea, oia paha ka hora 2 me ike makou i ka mokupuni o Makini a me Butarltari, he 34 paha mile ko makou kaawale mai ka moku aku a hiki i ka alna. O ka niu wale no ka ikeia aku, aole ikeia aku o ka aina, no ka mea, he

aina haahaa loa, eono kapuai ke kiekie mai ka ili ae o ke kai a iuna. Paapu maoli ka aina i ka niu, aohe wahi ma ka Pae Aina Hawaii e like me keia— me he ululaau okoa la e au mai ana i ke kai. • * • Ia po, kalewa ka moku o makou ma-1 waho, 4 ia aumoe ike makou i kekahi moku e holo ae ana, no ka mea he mai- l kai ka mahina ia po. A ao ae la ia po, 1 ike pono aku la makou i ka aina. Aole no hoi o kanamai o ua niu, a kokoke loa i ke kai. Alaila, ike pono aku la no hoi makou i ke ano o ka moku—he moku okoholo Beritania, pela kona hae i hoike mai ai. A kokoke ioa aku makou i ka aina, ike pono ia aku la kahakai a me ka poina-nalu, a kekahi mau haie loihi e ku ana iloko o ka malu o ka niu. Aia hoi kekahi hae uiaula e kau mai ana mawaho o.ka hale —"he hae Beritania," alaila, maopopo iho la ia makou, ua nohoia keia aina e na haole' A hookokoke aku la makou i ka moku Okohoia, kuu ka waapa o ko makou moku a holo aku o Mr. Ciark, Snow, Sturges a me ke Kapena o ko makou moku-iiuna o ka moku Okohola. A mahope iho holo mai la ke Kapena o ua moku la mai uka mai o kahi i kau ai o ka hae Beritania, a kau iluna o ko makou moku, alaila, paina ka aina kakahiaka o makou, a holo aku la makou a ikokoke iki i kahi i kau ai ka hae Beritania, aiaiia hookuu ka heieuma o ka moku o makou. Oia ka ia 5 o Augate— | o ka Poaha ia. Alaila lele o Mr. Snow, Clark, Sturges, Guiick, John Guiick ma ka waapa 0 ke kapena o ka moku okohoia. A mahope iho leie makou i uka me ke kapena pu—koe na wahine i ka moku; a i ke ahiahi lele lakou i uka. [ I ko makou leie ana aku, ike aku la . makou i na kamaaina o ka aina, he poe heie kohana waie—he wahi pa-u | moena iauhala ko na kane e huna ai i ; ko akou hilahila, a o na wahine he wa- | hi pa-u lau niu i hili kuuweluia i mea ! e nalo ai ko lakou wahi hiiahiia; o na ikeik kane a me na kaikamahine, hoio kohana wale no, aohe wahi mea e uhi . ai i ko lakou wahi huna. A ike mai la;kou ia makou, ninau mai lakou ekolu ninau penei: "You Auvi?"—aole maopopo ia makou ke ano oia oleio, a peia lakou i pane pinepine mai ai, alaila, ua maopopo ia makou, e i mai ana: "No Maui oukou?" A ninau hou mai kekahi e iike me mamua: "You Auvi?"— hoole makou—"Aole, no Oahu mai makou." Noi nui mai lakou ia makou i baka a me ka ipu baka, oieio makou aoie maikai ka baka, he awaawa. lakou ma ka olelo haoie: "Maikai ka baka." A hiki i ka aina awakea, hoi na haoie i ka moku e paina ai. Ua lohe mua makou i ka haole kamaaina, he elua mau kanaka Hawaii e noho ana malaiia. Noi makou ia Mr. Clark e hele makou e ike i ua mau kanaka Hawaii ia, a ua ae mai oia e hele makou, a na kekahi keiki kamaaina i aiakai ia makou a hiki i kahi i noho. a o ua mau kanaka maoii la—ekolu paha miie mai kahi a makou i ku ai a hiki ilaila. Haiawai makou ia la me ka Moi oia aina a me na kaikaina o kona makuakane —he wahi keiki opiopio wale no ke Alii. Ua make kona makuakane—aia ma Makini kona kino kupapau i waiho ia ai. Hoi mai no makou i ka moku ia ahiahi—hiki makou mamua o ka _napoo ana o ka ia. Poalima ia 6. Hele makou a pau ia la me na haoie pu e halawai me ka Moi, i kahi i noho ai o ua kanaka Hawaii nei. O makou o na kane a pau a me na wahine pu a me ke Kapena o ka moku, a me ka haole kamaaina pu kekahi (o Mr. Randeii kona inoa), a me ke kapena o ka moku Berltania. Ahiki makou a pau ma kahi o ka Moi, paapu mai la na kane me na wahine pu, a me na kamalii no hoi. A pau ka lulu lima aloha ana, ua heluheluia ka Palapala Aioha mai a ka Moi Kamehameha 111. * * * i na Alii o keia mau mokupuni, a na Mr. R. Randeii i heluhelu aku i ka Moi a me kona mau Kuhina ma ka lakou olelo; a nana no hoi i hoakaka mai ma ka olelo haoie ia Mr. Clark ma. La ninauia aku lakou i ka makemake e noho kekahi kumu na iakou e a'o mai i ka hoomana pono, ia lehova, ke AKua Kiekie o ka lani, a ua kukuluia makou a pau imua o lakou, ke kane me ka wahine pu, a me na mea wahine ole—e like me ke kakauia ana ma ka Palapala a ka Moi Kamehameha 111., me ke kufiikuhi aku ia lakou, eia na kumu e a'o aku ai ia oukou i na mea a pau e pono &i^jifea noho ana; a me na mea a pau e raHjpfeo ai, a e loaa ai hoi ka ike pono Akua oiaio o ka lani, oia ka mea nana e hoopau ae i ka noho naau'po ana, a me ka ilihune, a me ka ilikole a e hapai ae hoi iluna e like me ke aupuni o Hawaii. Aohe akaka o ko lakou ae a me ka hoole; aka, ua ninau mai nae lakou, penei: "A pehea, ina noho mai lakou maanei, e liookapu mai paha auanei lakou i ko makou iake ana i na wahine he jlehulehu?" Olelo o Mr. Clark ma ia iMr. Randell: "E olelo oe ia lakou, o ka pono Jjsla, i hookahi wahine e like me lakou j|gi; aia no nae i ko lakou manao. Eia Wiwaio ka makou hana, o ka hoonaauaolaw> ia lakou ma ke a'o ana ia lakou." . j Olelo miil la o Mr. Randell: "Aole po'no au ke Oelo aku ia lakou i hookahi ' wahine ka pono no ke kane, no ka mea, he eha a'u wiahine e noho nei i keia manawa. Ina ē olelo au ia lakou pela, a e pane mai lakou ia'u penei: 'No keaha ko uawe ana i eha au wahine?' " A pau ke kamailio pu ana maaila, ua haawiia kekahi mau makana i ka Moi: Baibala Hawaii, Baibala Haole, Himeni Hoolea, lole huluhulu ulaula. Ku makou a pau iluna a himeni ma ka olelo haole. A pau ia, hele makou e nana i kekahi hale nui a lakou i kukulu ai, oia ko īakou luakini, kahi e akoakoa mai ai na kanaka a pau mai o a o: 109 kapuai ka loa, 66 kapuai ka laula, a he kiekie no hoi ke nana ae. O ka lakou hana nui ma ia hale, he hula. Akamai loa lakou ma ka hula, mai ka mea uuku o lakou a i ak mea nui. A pau ka makalkai ana rna o a maanei, o ka hoi mai no ia o makou a pau me na haole kamaaina pu. A kokoke e napoo ka la, hiki makou i kahi i ku ai o ka moku o makou. Poaono, Augate 7. Ua malama makou ia la i Sabati no makou—pela ka 1 malama ana o ka poe haole Beritania i holo mai ma ka lae o Good Hope i kulike ai ko makou malama ana i ke Sabatl me ko na haole malaila. Ma ka moku ka halawai 1 ka hora umi o ke kakahiaka. Holo mai o Mr. Randell a me ke Kapena o ka moku Okohola a me kekahi mau haole e ae me laua. A na Mr. Gulick i hai mai ka olelo ia ha-

lawai ma ka olelo haole. I ka halawai pule ahiahi holo makou na kane i uka ma ka hale o Mr. Randell, koe na wahine ma ka moku, no ka ua. Na Mr. i hai mai ka olelo ma ia halawai. i A pau ka halawai, hoi makou i ka moku. | HOLO NO MAKINI. Sabati, Augrate 8. Mamua o ka aina kakahiaka, o ka holo no ia o makou, a ia ahiahi ike makou i ka mokupuni 0 Makini a me kekahi mau moku liilii e pili ana me ia, a me kekahi inoku kualua e holo mai anā mawaho o Makini, a no ka poeleele koke, ua kalewa makou mawaho a ao ia po, hookokoke aku ia makou i ka mokupuni o Makini. Poakahi, Augate 9. A pau ka paina kakahiaka, leie makou i uka, a hookipa ia ma kahi o kekahi haole, o Mr. Geo. Durant kona inoa. Ua halawai mua oia me makou ma Butaritari i ka la o makou i ku aku ai ilaila, ma kahi o Mr. Randeil. Ua noho kamaaina o Mr. George Durant ma Makini eha makahiki, a ua lawe i wahine nana, a ua loaa ke keiki. Oluolu oia ia makou. Ua hele iki e nana i kauwahi iki o ka aina, a e ohi i kekahi mau pupu o kahakai i mea hoike, a malaila makou i ike ai i kekahi mau kino kupapau e waiho wale ana, aole i kanuia ilalo o ka lepo. Elua kanaka a me ke kino kupapau o ka Moi, oia ke kolu o na kupapau e waiho wale ana—waiho no ma kahi e moe pu ai na kanaka ola,—elua palia la mai kona ia i make ai a ku aku makou 1 Butaritari. O ka inoa o ua Alii make la, o Teatoi, a oia no ke Alii nui ma Makini a me Butaritari a me kekdftj mau mokupuni liilii e pili koke a,rtsT Ekolu ana mau keki: o ka mua, o Nikaraiamuni (w), kona hope, o Nametiti (k), a o kona hope aku, he keikikane no, ō Nataica. I ka make ana o ko lakpu makuakane, ua hooili oia i ke aupuni i kana keiki muli, ia Nataica. A oia ke Alii nui o keia mau mokupuni—o Butaritari ame Makini a me kekahi mau mokupuni liilii e pili koke ana. • Ia ahiahi no, haalele makou i ka mokupuni o Makini a holo aku i Ualau,— oia no hoi kahi i kapaia e ka haole o "Stron£ Island." Mai Makini a hiki i j Ualan he 600 mile. * * * Ma keia wahi e ka mea heluhelu, he mea pono ka hoomaopopo mua i ka nui o na moku o keia mau pae aina, a pela hoi me ka nui o na kanaka ia mau la, i mea e hiki ai ke hoomaopopo lea i ke kulana oiaio i ka wa o ka hoea ana ' aku o ka malamalama e like me ka Kekela i hoopaa ai ma kana Buke e unuhiia nei. L. H. * * * NA MOKUPUNI O TARAVA. He umi keia mau moku a me kumamaono aina i ike maopopoia, aia no, kokoke i ka poai waena. Eia na inoa 0 lakou a me ka nui o kai?aka ma kela mokupuni keia mokupuni: Aina. Kanaka. Makini 500 Butaritari 1500 Maraki 3500 Abeana 3500 Tarava 3000 Maiana 4000 Turia . 3000 Ananuti 3000 Ahemama . 4500 Ongaiutl . 3500 Tabatuea 4500 Anoatu 3500 Tamara 2000 Peru 1500 Nutunau 3000 Ararai 2500 Hui pau loa 47,000 1 Nui no na moku lillii e pili koke mal ana, aole i helu pu ia me keia mau moku. Ua kapaia keia mau moku a pau oa, mamull o ka mokupunl o Tarava— ka Paeaina o Tarava. NO . MAKINI. He moku mahuahua no ia, aole nae i nui loa—ua oi aku paha ka nui o Lanai; he 30 mile kona anapuni. He aina palahalaha a haahaa loa ilalo. Aole ike la kekahi puu ma ka ili o ka aina. He eono paha kapuai ke kiekie mai ka ili ae o ke kal a iluna —hookahi no mauna e ikeia aku ai malaila: "o ka ulu niu." O ka ape ka ai, ka hala, me ka ulu. (Aole nae like loa keia ulu me ko Hawaii, he ulu loloa, a he mau hua kahi maloko me ka pikoi—me he hua kukui la ka nunui, —eha a elima hua iloko o ka ulu hookahi.) O ka niu ka mea nui loa malaia. Oia wale no ka lakou mea ai, a *fe na i'a maloko o ke kai. He oi aku ka ulu maikai o na ape i kanuia maanei mamua o k» Butaritarl —o lea niu ko laila mea waiwai loa, o kona hua he mea ai no na kanaka; o kona aila—ua pau i na haole; o kona pulu he kaula no ka hale, a he mea no hoi e humuhumu ai i ko lakoū waa i paa. O ka wai mailoko mai o ka niu, ua hana lakou i malakeke, a ua like loa no me ka malakeke o ke ko maoli ka ono ke ai. O kona klno, he laau hale, waa, a he wahie hoī kahi.^ Penei ko lakou hana ana i ka malakeke: I ka wa e puka mai ai o ka huihui o ka niu, ua pu-a lakou a paa i ke kaula, —hana me he kumu-aha ana la, a paa, ooki ma ka mu'o me ka pahi, alaila, kau aku i ka puniu. Kii aku i kakahiaka ua piha. A pela e hoiliill al a nui, paila i ke ahi a mo'a, alaila, iilo i malakeke. O ka hala, oia ko lakou ai o ka manawa wi. Penei ko lakou hana ana: Ua ku'i lakou i ka hala a wali, hoomaloo maikai i ka la, aaila ope iloko o ka lauhala maloo a paa. Hiki no ke malama no ka manawa loihi, a oia no hoi ko lakou dala e uku i kekahi poe paahana— ke hana i kekahi hana a lakou. He poe kanaka lokomaikai i na īnalihini—aole hihlu loa; he poe naaupo loa nae. E hele kohana wale ana, o ka moena lauhala wale no ko lakou kapa e aahu ai; a oia no hoi ko lakou kapa , ke hele ma kauwahl e aku. Nui no na kanaka ma ia mokupuni; 0 na keiki nae ka mea nul a makou i Ike ai. Aole makou i ike I ka nul o na elemakule a me na luahine. Ua like no ka lakou olelo me ka poe o Butaritari, a me na hana a pau loa, a hookahi no hoi o-lakou alii. Ua noho ia ma Makinl 1 kekahi manawa, a ma Butaritari i kahi manawa. He poe akamai no 1 kekahi mau hana —i ke kukūlu ana i ko akou mau hale: he mau hale nui a maikai ka hana ana. He kakaikahi na hale ma Hawaii e like ka nui me ko keia mau aina—o ka hala ka laau, a o ka ha-niu ka aho, a oia no hqi ke pili; o ka pulu niu ke kaula 1 hiōia. O ke ano o ka hale, he hamama .wale no ka pala a puni 1 mea e oluolu *iki ai, no ka mea, he aina wela maoli no keia. O ko lakou kapili ana i ko lakou mau

waa, he hana nui loa ia, a he hana akamai loa no hoi. Ua like ke ano me he waapa Ia i ka nana aku. He mau papa liilii i humuhumuia a lilo i waa nui, hiki na kanaha he kana-ha a .ke holo ma ka waa hookahi, la lakou e holo ai ma kahi loihi, mai Makini a l Butaritari, a ma na mokupuni e aku no hoi. A o ko-.lakou mau waa no hoi ia e holo ai i ka lawaia. j' He poe akamai no hoi na wahine i ka ulana moena lauhala. Ma na hale a ' makou i hele ai, aia no na wahine e hana ana. 0 ke kino o na kane me na wahine a , me na keiki pu, he poe kino ikaika, a , oolea, no ko lakou hele wale i ka la a*me ke aun paha. Ua like no nae ko ; lakou ili rAe ko Hawaii poe, a o kahi poe kanaka, ua paapu ko lakou ili i ke kikikoia a eleele. NO BUTARITARI. } He mokupuni loihi no ia a 01011, a he' palahalaha a haahaa loa ilalo. Paapu i 'loa nae ka aina i ka niu m&Lkela aoao a hlkl l keia aoao. Aia no keia moku ma ka aoao Hema o Makini. O ka aoao Akau o keia aina a xjie ka aoao Komo- , h&na Hema, he kuaau lalanl lolhi loa. t ! Hookahi no ano o na hana a pau o keja aina me ko Makini; ua pau na mea l ke ku}ike. O ka ,ape nae o Butaritari, I ,he hapa ka ulu, a he oi aku ko Makini ape, a he nunui no hoi. i I He mau aina waiwal loa keia. O ka' 'aila o ka niu, o,ia lp lakou dala me kē [ ! gula. Aole nae i pili pono mai keia waij wai i ka poe kamaaina nona ka aina. INo ko lakou i?,a?iupo t ua pau loa ka !waiwai i na haole, a o na kamaaina a I pau, he poe kauwa na lakou. Penei ka | hana ana a ka poe haole: kuai aku la- ' ! kou i na moku pkohola i ka baka puhi, 'a i ka pu kaupoohi\vi, ka pauda, a ola J ; ka na haole e kuai aku ai i na kanaka, anana kanaka e hana i ka aila o ka ! niu a maikai, alaila, haawi mai i na hole. O keia aila, ua laweia i Nuholani j (Now Zealand) a kuaiia aku ma ke dala ' a ma na mea e ae. O ka nui o na barela aila niu i loaa i na haole i )ca makahiki hookahi he 1200, a o ke kumukuai ' o ka barela hookahi ma Nuholani he ' ; $22, a ua like me $26,400 ma ka makahiki j I hookahi. | O ka pu, ka baka, ka pauda wale no ,ka na haole e haawi aku ai i na kana- ' ka; aole lakou haawi i ka lole i mea e 'huna ai i kahi hilahila o na kanaka a jme na wahine. O na wahine nae a ka ipo ehaole, he wahi pa-U lole ko lakou, 'a oia wale iho la no; aole wahi iole ma- j ,luna iho e uhi ai. Hele wale no e like ; me na mea e ae. 1 ko makou holo ana mai B\itaritari ! j mai, ua lawe pu ia mai kekahi mau |kanaka elua, me ka manao e lawe ia (laua i Oahu e a'o ai i ka palapala a ! ike, alaila, hoi hou mai paha mahope. j ! O kekahi ua paa ka ili i ke kikikoia, a ' o kahi aole kiko. Ua haawi o Mr. Clark i i mau inoa hou no laua,—o Davida ka 'mea paele, o Lota ka mea paele ole ka ili. I HOLO NO UALAU, STRONG ISLAND. ' Poaono, Augate 14. Hoomalu makou lia la i Sabati no makou e like me ka malama ana ma Butaritari, aole nae imakou i akoakoa anaina pule no ka .inoino oia la i ka ua, a no ka pono ole no hoi o ka makani, he lauwili. • j Mai ka Poakahi a i ka Poalima, he , , kolonahe wale no ,ka pa ana mai o ka ! J makani. He 60 a he 80 mile o ka la hookahi. Oluolu no makou a pau, aohe mea pilikia nō ka maM, aole no hoi poino kekahi mau mea o ka moku. I Poalima, Augate 20. Hora ewalu o kakahiaka oia la, ike makou I ka mau- « na o ka aina i kapaia e na haole, o I i "Strong Island," o Ualau hoi i ko laila, !poe kamaaina. He mau wahi puu ne- | monemo i ka nana aku, kanaono paha! Imile ke kaawale a keu aku, mai ka ;moku aku a ka aina. A no ka makani ole, aole makou i hookokoke aku 1 ka aina ia la. (Aoie i pau.) ! Ke lohelohe wale ia mai nei no, e haalele ana ka o Lunakanawai Humphreys i kona kulana. No keaha iho la hoi keia? He wahi leka ka makou I ike iho ma- . lalo iho nei' o ke Keena nei na ia lede .Hawaii opio e noho mai la i Wakinēko- ) na, Mrs. Kalauokalani lopio. Maikai ko lakou hookipala ana, a he oluolu no hoi ko lakou noho ana. Nani ka malama ana a ka Haku!