Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 9, 1 March 1901 — Page 1

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Hoopukaia i na kakahiaka Poalima a pau.

 

BUKE XXXIX—Helu 9. HONOLULU, POALIMA MARAKI 1, 1901. NA HELU APAU 2848

 

PALAPALA A KE KIAAINA I KA AHAOLELO,

 

 

            Ka Ha@ Ahaolelo o ka Teritori o Hawaii.

           

            Na ke Kanawai o ka Ahaolelo Nui Amerika e hoomaopopo ana i kekahi @ no ka Teritori o Hawaii i hoo@ iho i ka hana hoohui-aina, i hoo@ ma ka ae ana aku o Hawaii ka olelo hooholo Kanawai o ka Ahaolelo Nui no ka hui ana o ka Paeaina @ Amerika Huipuia.

 

            O ka manawa mawaena o ia ae anaa, i ka la12 Augate, 1898, a me ka manawa i hoomaka aku ai e lilo he @ Kanawai Teritori ma ka la 14 @, 1900, oia ano ka au o ka loki ana. Mai ke Aupuni Hawaii ua komo aku @ o ka mana o ke Aupuni o Amerika Huipuia, eia nae e hoomau aku @ no oia e hoohana aku i kekahi o @ kuleana o ke aupuni kuokoa. E @ ana hoi i na auhau dute malalo kona mau kanawai ponoi iho malu@ o na waiwai i hoopaeia hoi mai na @ e mai a maluna pu no hoi kekahi na waiwai e komo mai ana mai Amerika Huipuia. E malama ana no noi oia i kona mau nohjo ana pili ka@ me na aina e aku, i komohia @ mai no hoi o Amerika Huipuia. E hoomau ana no hoi oia i kona mauaaa a@ hoomalu e kue ana i na wahi a @ ao nei.

 

            @ keia @ulana ano kuokoa ka mea i @ i na ninau pohihihi i ka @hewehe, a ua lilo he mea kupono @ ka pono o ka lehulehu e hoonoho kekahi luna-aupuni ma Wasinetona. @ na hoololi i hana ia e ke Kanawai. Teritori ma na oihana o ke aupuni @ ka mea i hooulu mai i kekahi mau pilikia ma ka hooponopono ana @ hana ahaolelo. Ua kono ia hoi kekahi mau kakauolelo oihana, ma ke kakahi mau ano, e ukali aku i ka lakou @ hana a komo aku iloko e kakahi @ oihana e aku.

 

            @ na mana a me na hana o ka Oihana o ka Luna Hooponopono o na Hana Aupuni, ma na ano nui, ua like a me ko ke Kuhina malalo o ka Repabalika, koe aku hoi ma kekahi o na mea i hoakaka pono ia e pili ana i na @ i na hui-hoohui, na hui, na ana imi waiwai o na wahine marela, @ na hana kakau kope o na hoolilo @ na mea e pili ana i na hale-hoo@, na notari, na lilo wale o na @ na mea i hoololi ia i ka Loio Ku@ a me na mea e pili ana i ka ma@ ana o na kanawai a me na hana @ a ka Hale Ahaolelo, a me ka hana @ hoolaha ana i na olelo kuahaua a @ mana hoko na mea hoi i hoololi, @ ke Kakauolelo o ka Teritori.

 

            Na hana hoi a me ka mana o ke Komisina hakiho o na Aina Aupuni a me Agena o na Aina Aupuni ua hoohuiia ka mea hookahi, ke Komisina o na @ Aupuni.

 

            Ma keia manawa malalo o na haa@ i hookaawale ia ma ke Kau Aha@ a 1898, ua paewaewa loa hoi na ku o na paa oihana. Oiai ka Loio kuhina ka Pauku a me ka Luna Hooponopono o na Hana Aupuni e loaa @ ia lakou pakahi eono tausani dala ka makahiki, oiai ka oihana a ka Luna Hooponopono o ka Oihana Hoonaa@ paa ia ana ex owcio, e ke Ku@ o ko na Aina E ka mea e ukuia @ ma ia kulana kuhina. O ka uku makahiki o ke Komisina o na Aina Aupuni he ekolu tausani dala, o ko ke Komisina o na Hahi-ana a me na Ka@ he elua tausani hookahi haneri @ o ko ka Luna Ana-Aina he ekolu tausani dala, oiai hoi aole he uku o ka Presidena o ka Papa Ola.

 

            @ me ia e ike ia ihoana ma na @ ana, ua hoihoi hoi au i na Iu@ aupuni kiekie hooko eha ma kekahi @ ma o lakou iho me ka uku ma@ o eha tausani elima haneri dala akahi; ua kupono hoi ia hoemi ana ka uku me na ana i hoonohonohoia @ luna aupuni Teritori e like me uku ia e ke Aupuni Federala.

           

            @ hoihoi ia hou ke Komisina o na @ Aupuni, ke Komisina o na Hana Mahi a me Mau Kumulaau a i ka Peresidena o ka Papa Ola, ma kekahi @ okoa aku me na uku i like aku ka @ me ko ka Luna Hooia Buke Helu. He ninau kekahi iloko o ko`u naau ina @ he mea kupono e loaa aku he elua @ elima haneri dala.

 

            @ na kumu o keia mau hoololi oia @ keia mahope iho: O ka hana a me koikoi a pau loa i mahelehele ia imua mawaena o ke Komisina o na @ Aupuni a me ka Agena o na Aina Aupuni malalo o ka Repubaliki eia ke Komisina o na Aina Aupuni. E pili @ ke Komisina o na Hana Mahi a @ Kanu Ululaau ua makemake ia e @ aku i ka palena o kana hana @ loa aku i ke kahua hana o ka @ o na Hana Mahi a me Kanu U-@ Kahiko, a ma ia mea ua lawa @ hoi ka uku oia mea. Ua hapai ia @ hoi keia mau luna aupuni e na @ aupuni o ke Aupuni Federala, @ poe e hooikaika nei no ke kukulu @ i kekahi wahi hoao i na mea mahi @ me na mea kanu maloko o ka Teritori e hookohuia he mau Komisina no @ kahua hana.

 

            O ka Peresidena o ka Papa Ola ke kahi luna aupuni i hoohia i kekahi manawa i na hana nui a me na kaumaha pu no hoi e pili ana i ka malama ana i ke ola o ka lehulehu. He mea maopopo loa aole i hiki i kekahi mea ke lawelawe i na hana o kona kulana me ka pau pono me ka uku ole e like hoi me ka mea i uku kupono ia kona manawa a me kona hoikaika ana.

 

            Ke paipai aku nei au he mea pono e hookumu ia ke kau makahiki-elua o ka Teritori ma ka la ekahi o Iulai, 1901, a pela hoi na haawina e hooholoia ai. O na kumu o ko`u manao no keia, oia hoi: Akahi—E hoomaka ana ka helu makahiki ana o ke kau o na hana hooponopono helu o na dala o ke aupuni o Amerika Huipuia ma ka la mua o Iulai e kela a me keia makahiki, a malalo hoi oia rula e lilo ai ka kakou mau hana maa mau o na hooponopono helu dala ana, ke hoomauia, he mea pilikia loa a kupono ole hoi no na kumu maopopo loa, e hoomaikai hou ai i ka kaku mau ano hana e ukali aku ka wa o ka kakou mau ano hana helu i ka hoholoia ana o na haawina ma kahi hoi o ka hookumu ia ana he mau mahina mamua o ko lakou holo ono, e like me maua aku nei.

 

            He mea akaka o kekahi ano hana e like me keia ka mea i manaoia e ka Ahaolelo Nui (Federala) ma ka hana ana i ka Pauku 53 o ke Kanawai Teritori, e like me ia i ike ia ma na huaolelo e olelo ana no ke kau noho mau o ka Ahaolelo ma kona hele ana mamua o ke kau o elua-makahiki ka wa e hookaawale ia ai na haawina.

 

            O ka haule ana o ka loaa auhau dute a me na loaa hale leta i komo mai ma ka hoohui aina ana, he hookui koiokoi hoi ia i ko kakou mau oihana loaa. Iloko o ke ae o 1898 a me 1899 o na loaa mai keia mau alanui mai aia i ka $2,3999,167.87 a o na hoolilo $331,270.22

 

            O keia emi ana mai o na loaa kai kono ae he kupono e hoaie ia kekahi puudala mahuahua no na hana hou aku a ke aupuni.

 

            Ma na hoike maluna o na dala i makemeke ia no ke kau e hiki mai ana i komo pu ai na hoike o na loaa i manaoia o na loaa aupuni no 1901 mai ka Puuku a mai ka Luna Hooia, ka mua huina loaa i mano ai oia hoi he $2,314,000, a o ka mea hope hoi he 2,175,550. No keia mau hoike loaa i manaoia i hooia mai i ke aupuni e nui ana no ke dala no ka hookele lawa pono ana i na hana o ka Teritori, koe aku ma kahi o na hana hou a ke aupuni, ke ole hoi e loohia ke aupuni i kekahi pilikia ike ole ia nana e kono ae i na hoolilo nui ana.

 

            Oiai hoi ka mana o ka Teritori e komo aku i ka aie ua kaupalena ia a aia hoi ka hopena loa oia mea i ka apono mai a ka Peresidena ua lilo hoi hemea maikai loa i ke Ahaolelo e noonoo pono i ka ninau o ka hoonui ana i na loaa komo-mau ma na ano e hiki ai ke mahelehele ia ai ke koikoi o na auhau ana e like ma mea, hiki e kaulike ai a e hookauliilii ai hoi i ke kupono o ka hoaie ana i dala no na hana hou a ke aupuni.

 

            O ka aie lahu, me ka hui ole mai i ka aie Banko Hale Leta o ka Repubalika o Hawaii, i lawe ia ae a i hookaa ia e Amerika Huipuia e hookaa he $4,186.400. Ke koe nei no na Amerika Huipuia e hookaa he $3,235,429.69 oia ia, a hookoe iho hoi he aie no ka Teritori o Hawaii o $950, 970.31.

 

            Ma na olelo o ke Kanawai Teritori—pauka 53, e pili ana i na hoaie, ua kaupalena ia ka huina nui o ka aie e manaoia aku e aie iloko o kekahi makahiki hookahi o ka Teritori i ka hookahi pahaneri keneta maluna o ke kumu-waiwai heluna o ka waiwai ku i ka auhau o ka Teritori e like me ia i hoike ia ma ka helu nui hope loa ana. Ka helu ana o ka makahiki 1900 ka helu ana i hoike mai i ka huina kumuwaiwai o $97, 491, 584; no ia mea o ka aie i ku ke aieia he manaoia i ka makahiki mua o ke kau o elua-makahiki e hiki mai ana he $974, 915.84, a oia helu a oi aku paha no ka lua o ka makahiki. Ka huinahoaie i konoia ma na Helu-houluulu he $1,946,900, he hookahi paha hoi oia huina i kupono no ke hoaie ia i kekahi makahiki o ke kau e hiki mai ana.

 

            Ua hoike mai ka hoike a ka Puuku ua hoaie mua ia aku hoi ka huina dala o $799, 000 i ka helu o ka moohelu-hoaie mai na dala e komo mau ana mahope mai o ke Kau Ahaolelo o 1898. Ua hoomaopopo hoi na Houluulu-loa me hoolilo no ka hoihoi hou ana i keia puu dala a i ka moohelu dala loaa mau ua hoolilo ia ma ke ano he loaa komo mai. Oiai aole keia alanui i manaoia he mea kupono maole, aka he mea nae i makemake e hahai aku no keia kumu: O kekahi hapanui o na dala i loaa ua uoaa mai na auhau maluna o na waiwai iloko o ka hapa hope o Okatoba a me na pule elua o Novemaba. Me na dala oi aku o keia wa a me na loaa mahina mai na kumu e ae apau e nele na hoi ke aupuni i ke dala, e like me ia i hoike la e ka Puuku, he mau mahina mamua o ka ohiia ana o na auhau waiwai, ina tale hoi e hoihoi ia ka hoale mua a ka waihona loaa mau e like me ia i kuhikuhila aku nei, oia ka mea e hanaia.

 

            Ke kono aku nei au i ka hooholo ia ana o kekahi kanawai hoaie no kekahi huina dala i oi aku mamua o ka mea i makemakeia ano, ma kahi hoi a ka Ahaolelo e hiki ai i kela a me keia Kau e haawi ai i kekahi puu dala e like me ia i makemakeia, a ma ia hana e alo ae ai i ka hana mau ana i kekahi kanawai hoaie e kela a me keia Kau. Oia alanui hoi kai hooholoia e ka Ahaolelo o 1896 a ua ike ia ka maalahi.

 

            E pili ana hoi i na hooikaika ana no ke kinai ana i ka ma`iahulau bubonik, i ahulau hoi ma Honolulu i ka hooilo o 1899 a me 1900, he lehulehu na hale ame na waiwai e ae i lukuia e ka Papa Oia, a he mau hale a mau waiwai e ae hoi i oi loa i lukuia e ka pau-ahi nui o ka la 20 o Ianuari, 1900, oia hoi ka hopena ulia wale o kekahi ahi i hookumuia e ka Papa Ola ma ke ano he hana e kiai ai i ka ma`i-ahu-lau. Mamuli o keia poino ua nui ka huina helu o na kanaka i hoonele ia i na home a i hoopoino kukonukonu ia na waiwai.

 

            Ma ka pane i kekahi ui ana aku a ka Aha Hooko, ua loaa mai hoi kekahi telegarama mahope iho mai ke Kuhina Nui (o Amerika). “Ua apono hoi ka Peresidena i ka hookohuia ana o ka Aha Hooponopono i na koi poho e noonoo i na poino i loohia ma ka pauahi ana o ke Kauhale Pake a e haawi aku i na hooholo ame na hooko ana no ia mau poho e ukuia mai na haawina i hookaawaleia e ka Aha Kuka o ke Aupuni i kulike me na kanawai Hawaii.” Ua hookohuia hoi kekahi aha a la ano ma ka la elua o Aperila, 1900, a kukuluia na kumuhana ame na rula no kona hana ana. Ua hoomaka koke ka aha i kana hana, aka, i kona kahea ia ana a akoakoa ae ua hoole ka Aha Kukmalu i ka hookaawale ana i na dala no na lilo oia aha mamuli o ka like ole o ka manao o ka Aha Kukamalu me na kumuhana ame na rula no ka hookele ana o oia aha i hoololila e ka Aha Hooko. Maluna hoi oia me ua okipu ka hana.

 

            Ke waiho ia aku nei ia hana i ka Ahaolelo Teritori.

 

            Oiai hoi, ma na rula, aole na aupuni mana piha; a o ka Repubalika o Hawaii ma kona mau kanawai ponoi iho i hoopaa ia ma ke kanawai e ae aku i na koi-poho i ulu ae mai ia mau kumu, a aole no hoi kekahi mea maloko o ka olelo pokol mai ke Aupuni Federala e hoike ana a maopopo ua manao ka Peresidena e kauoha i kekahi hana e hele ana mai ka rula mau a mai na kanawai Hawaii, o ko`u manao ma ke alakai kumuhana ma keia mea oia no keia: O ka ma`i-ahulau bubonica me na make i ilihia iho, na poino mai ke ahi ae ame na pilikia i hooweli iho no kekahi mau mahina i na kanaka o kea paemokupuni holookoa, he uliapoino lahui no ia, a he mea hoi e like me ka hiki e auamo like ia e na mea a pau. E kulike ana hoi me keia nanaina he kupono i ka poe hookaa auhau e lawe ae i kekahi mahele kupono o na poho o ka poe i hoopoino ia ma keia ulia, aka, aole nae he mau kalai-manao pilipono i kono mai ia lakou e auamo i na poho a pau o ia poino ana, oiai ua kau like ke koikoi o na poino, ua kupono o lakou pu kekahi e lawe hoi i ko lakou mahele o na koikoi o ia mea. O ke ano o ia mahele ana he mea paakiki ke koho iho aia wale no ma ka hooholo maoli wale ana iho no e hiki ai.

 

            Aha hoi, o ka mea oiaio i ike maka ia, oia hoi he lehulehu no na mea hale oa ona-aina nona na pa i loohia i ka ma`i, mamuli o ko lakou hoohemahema i ka hoomaemae ana i ku i ke kanawai ma na mea e hoopuni ana o ko lakou noho ana, aole wale hoi i poloai aku e loaa i ka ma`i, aka, ua haawi hoi i na anoano mai e onipaa iho, ka mea paakiki hoi i ka hoohemo hou ana aku ia mea, oia hoi kekahi mea e lilo ai he kumu e hooemi nui ai i na haawina o na koipoho i ua poe la ina hoi aole maole e hoole loa ia.

 

            O ka hana o ka puunaue ana i na pho oia kekahi hana paakiki a nihinihi ua kupono hoi kekahi mea i hana ia no ke kukulu ana i kekahi aha a komisina paha i loaa hoi mai na kanaka kukahi a akahele o ka noonoo no keia hana.

 

            O ka hana o ka ike ana aku i keia mau poho oia no ma ke ano he uku makana aupuni mamua o ka lilo ana he kuleana ma ke kanawai, aole ia he mea e kono ana i ka Ahaolelo e kea kea i ka holomua o ka aina ma kona lawelawe ana i keia mea, aka, e pahola wale aku no i na kokua kupono ana i ka poe kumu ole ma keia ulia poino nui.

 

            Oiai hoi na hoouluulu helu ana i na loaa ua uhi aku no i kekahi koho i kokoke aku i ka palena o na loaa i manaoia, aole paha kekahi mahele nui no na ukupanee o na aie o ke aupuni e manaoia e makemake ia ana , oiai kekahi mahele nui oia itamu no ka ukupanee aole e makemakeia ana, oiai ua manaoia na k Aupuni Federala paha e hooko i na olelo o ka olelo hooholo kanawai o hoohui-aina na ia aupuni e lawe ae a uku i ka ukupanee maluna o eha miliona dala o ka aie o ka Repubalika o Hawaii. O keia hoemi ana i keia itamu e hiki ana no  ia i ka $381,726.96.  No ia kumu hookahi no o ka ukupanee i hookaaia e ke Aupuni Teritori mai ka la 14 o Iune, 1900, ma keia moohelu aie, e manaoia aku e hoihoi hou ia mai e ke Aupuni Federala. Aia hoi keia huina i ka 106,609.44. Nolaila, aia malaila kekahi koe ana mai ma ka heluhouluulu loaa i manoia o $87,796.40, i kaawale no ka hooponopono ana aku i na poho pau ahi.

 

            Mahope mai o ka pau ana o ka ma`iahulau bubonica ua maikai hoi ke ola o ka lehulehu ma ke ano nui, koe aku he hookahi a h elua paha mau wahi.

 

            E pili ana i ka poe popilikia, i hoomaluia no ka maalahi o ka lehulehu ma na wahi pono o Kalaupapa a me Kalawao, he mea oluolu hoi i ka hiki ke hoike ae eia ke pii mau nei ko lakou noho ana i kela ame keia makahiki e pili ana i na mea e hoopuni ana ia lakou ame na mea hooluolu i ka noho ana. Malia hoi he mau hana hou aku no kekahi e hiki ai ke hoomama ia ko lakou kulana ma na hana ma o ka Ahaolelo. E hoomaopopo ana i ala no na hoohalahala i ka olelo hooholo a ka Lunakanawai Apana, nona hoi ka mana-oihana i komo pu ke panalaau, a he mea kanalua ole e pakui aku ana no i ka noho oluolu ana o ia nohona kanaka. Oia mou hoohalahaia ua kupono e hoolohe ia hoi ma ke panalaau, koe ma na ninau kanawai. O na hana hooponopono hou e aku me he la he mea hiki ole maoli ke hoao ia malalo o na loina e ku nei. He mea e manaolana ia aku e hoouna ana ka Ahaolelo i kekahi Komite o kona mau hoa iho e holokipa aku e ike i ke panalaau a e hoike mai i kona kulana.

 

            Otai hoi ke kulana o ka noho ana o ke kulanakauhale e ulu ana ke ino no kekahi mau makahiki, mamuli hoi o ka nele loa i kekahi ano hana e lawe la ai na hooleina, ame ka hoholo o ka ulu o ka heluna kanaka, a ma kekahi ano i ke ano maikai ole o kela mahele o ka waiinu e kahe ana mai na kiowai hookio ma Nuuanu, eia hoi ke pii mau nei na hiohiona o ka manaolana no ka oi ae o ka maikai aku o keia mua. Ua aneane hoi e paa kekahi ano-hana e uhi ana i kekahi hapa nui o ke kula ekauhale no na lilo o $400,000 a eia hoi ke hoohana hapa e ia nei i keia wa. Eia imua o oukou na huahelu i manaoia i kupono e lawa ai a e pau pono ai kona hooakea ia ana. Ke waiho aku nei au i keia mea i ko oukou noonoo maikai ana.

 

            Ke waiho pu ia aku nei no hoi na huahele houluulu o na hhoolilo i manaoia no ke kukulu ana i kekahi mea hoomaemae-wai, i mea e kanana ai i na wai a pau e hoolawa ana i na paipu kumu mai Nuuanu mai. Kekahi hopena i ike ia e na kulanakauhale a pau, i ike i ke kupono o kekahi wahi hoomaemae o ko lakou wai pu hoi o na helu-make, ka hopena hiki emoole o ia mau hana makaala.

 

            O kekahi o na haawina waiwai nui o ka ma`i-ahulau bubonica oia ka waiwai o ka lawe ana i na opala noho`na hale mai kahi noho o kanaka. Ua hooholoia o ka mea hiki pono e hoopau ai i keia kumu hooweli oia hoi ke kinai loa ia ana. Ua kuai ia hoi ka mekinihana a puhi-ahi a ua hookumuia ke kukulu ana i ka hale. No ka hoopau ana aku hoi i keia hana koikoi ua makemake ia i haawina dala hou aku.

 

            Ke ake aku nei au e kono aku i ko oukou nanaina i ka hana nui i hooko ia e ka Papa Ola ma o kona Komisina Nana Mea-ai. Ua hoomaopopo hoi au o keia kekahi hana pili loa i ke ola o ka lahui. O ka poe maimai ame na kamalii-opio ka poe pilikia i na mea ai i paipai kolohe ia. O na hooholo hope iho nei a ka Papa Ol e hoolaha ia ka inoa o ka mea kuai ame ka mea nana i hana paipai na mea ai, mea inu ame na laau lapaau, kekahi o na mea nana i hana paipai na mea ai, mea inu ame na laau lapaau, kekahi o na mea kupono maoli hoi no ka lanakila o na hana paio kue i keia mau hana hoopoino lapuwale i ke ola o ka lahulehu.

 

            Ua apono piha hoi au i ka olelo paipai o ka Peresidena o ka Papa Ola no ka uku o kekahi agena kuai no ka Papa. Ma ka manao wale an o kekahi kanaka lawa kupono ma ia kulana he mea hoi e hookoe ai i kekahi mau lilo i oi lehulehu aku i kona uku.

 

            Ma ka hoike helu waiwai o ka Halema`i Moiwahine, ua ikea iho ka emi ana mai o ka loaa o ia halema`i, mamuli o ka lilo ana o ka waiwai paa ma o kekahi olelo hooholo e hoololi ana i ka unuhi ana i ke ano o ka palapala hooilina a Kauka Rooke, ame ke oki ana o ka auhau ohua-moku, i hiki aku ka nui i ka $49,335.38 no ke kau o elua makahiki. Mamuli o ka haule ana o keia loaa ame ke koikoi o na hana a ka Halema`i Moiwahine e hana nei, ua hapai aku nei au i kekahi haawina i palua ka nui i ko ka helu kahiko, maluna o ke kumu e hookaawaleia me ka uku ole kekahi rumi no ka poe ilihune o pa ano lahui a pau.

 

            Ua ike ia hoi ke kupono o ke kukula ia ana o kekahi halema`i no na ma`i ola ole no kekahi wa loihi. O na ma`i oia ano aole he laweia ma ka Halema`i Moiwahine ma na kumu kupono no hoi. No ka ike ia o ke kupono ame ka pilikia maoli ma keia mea i ka makahiki i hala, ua hoomaka ae hoi kekahi mau lede a me keonimana i piha i ka uhane aloha a hookumu iho la i kekahi halema`i oia ano a ua hookele aku hoi me na dala i hookupu ia no ia mea. O keia hana ua hoomaka ia ma kekahi wahi no ka manawa ma Kakaako, kokoke i kahakai, a eia hoi ke lawelawe nei i kekahi mau hana ku i ka nani;. Ua hooholo hoi ka Aha Kuka o ke Aupuni i kekahi haawina o $5,000 no kona kokua ana, a he $25,000 no kona hookumu ana—ka huina hope hoi i kukulu ia maluna o ka hiki ke hoopiha ia he $100,000 ma ka hookupu ana mai ka poe kuwaho. He mau dala mahuahua hoi kai loaa no ke kapili ana i kekahi halema`i o ia ano a no kona malama ana, aka, a hiki i keia manawa aole hoi i hoomaka ia ka hana. Ke paipai nui aku nei au i ka hookaawale ia o kekahi haawina o 8,600 i haawina e kokua ai i ua halema`i ia i like me ia e hookele ia nei.

 

            E ike iho hoi oukou ma ka hoike a ka Luna Hooponopono o ka Oihana Hoonaauao ua holomua hoi ke kulana o na kula aupuni. Ma kekahi ua ulu nui mai hoi ka heluna o na haumana i kaa loa aku mawaho o ka palena hiki i na kula o ka aina ke hoolawa,me ka hoohui ana iho no hoi i na pakui mahuahua i hana e ia ano. Eia nae aole i lawa na rumi e like me ka makemake. O na haawina nui i konoia mai no keia hana ua ikea he kupono ko lakou huina nui.

 

            Ua hooholo iho nei ke aupuni i keia mau manawa aku nei e hahai i ke kukulu ana i na aho hale nunui, me na paia o ke ano e poino ole ai i ke ahi. O keia mau ano kapili ana kai hookoia i ke kukulu ana i ke Kula Kaiulani ame Kula Kaahumanu ma Honolulu. Ke kono ia aku nei kekahi haawina dala o $75,000 no ke kukulu hou ana ia Kula Alii. A Uike ia ka maikai ole o ke kulana o ka hale-kula nui ma ia pakula, nolaila, ua weheweheia i ka makahiki i hala aku nei. I keia manawa eia kekahi papa o na naumana ke kui ia nei ma kekahi mau hale-kula i koe iho a o ke koena hoi ke kula ia nei ma ka halepapaa ma Aala, i hooponopono hou ia hoi e kupono ai no ka wa no ia hana. He hale emi a he hale apap huluhulu hoi me na kulana kupono ole e hoopuni ana. Ka hookaawale ia ana o na kula iloko o elua mahele ma ia manao he mea kue hoi i kona hookele ia ana.

 

            Ua makemakeia e kukulu i kekahi halekula nui o ke ano pau ole i ke ahi, e hiki ai ke lawa he ehiku haneri mau haumana. Ka moolelo kaulana o keia hale-kula ame kona inoa hanohano a me ka moolelo holomua kai paipai i ka manao e haawi i keia halekula hou i na helehelena nani a i mea pu hoi e hoolilo ai he kia hoomanao i na alii kaulana, kona mau haumana mua, a i kona mau haumana hope iho nei no hoi kekahi.

 

            Ke kuhikuhi aku nei au i ko oukou ikena i na hoolala ana a ka Luna Kula Nui o ka Oihana Hoonaauao, e like me ia i hoakaka ia ma kan hoike, e hoonee aku i ke Kula Hoopololei a Waialea. Ma ka Apana o Koolauloa, a e kapa iho ke Kula Hanalima o na Keikikane. Ke hoapono maoli nei au i keia hana. O ka apana aina i waiho ia mai no keia hana ua piha hoi ka ehiku haneri eka a oi a ke waiho la kekahi hapa ma na ae-pali a kekahi hapa hoi mawaena o lakou ame ke kai. He wahi ola kina maikai keia i pehiia e na makani hanu ala mai ke kai mai. Ua hoohamama mai hoi keia kahua i na alanui e loaa ai na anoai like ole o ka hana mahi ai, e huipu ana i ka hanai holoholona ame namahi aina i na mea ulu o na aina maloo ame na aina taro hoi. Aia hoi malaila kahi lawaia ame kahi auau kai. O ke kukuluia ana o kekahi kula hana-lima maluna o keia aina he mea no hoi ia e haawi ai i na loina e kakoo ana ina kokua a`o ana maikai loa i na keiki kane ma na haawina ikehana a no ak hooulu maikai ana hoi i ke ano ame ke kino o ka haumana.

 

            He a`o ia hoi na keiki o ke Kula Hoopololei, mawaho o na ao ana palapala, i ke kamana, humuhumu ili kaa, hana ini-piula, ame humuhumu wale no. He uuku hoi na haawina e hiki ai no ke a`o ana ia lakou i na hana mahi.

 

            Ina keia papa hana e hookoia ua makemakeia e hooliloia kahi Kula Hoopololei o na keiki kane i kula hanalima no na kaikamahine, kekahi mea i ikea he kupono loa hoi.

 

            He kupono hoi e hana ia na hoololi ana i ke kanawai i mea e hiki ai ke hookoia keia mau mea i kau nui ia.

 

            Aia hoi kekahi poe kamalii e noho kaawale nei ma na wahi a pau o ka Teritori i kupono ole hoi e komo ma na kula aupuni mamuli o ko lakou hiki ole ke ae ia no ka hiki ole ke puka ma na nana ia ana e ke kauka he mea pono e hoolako ia kekahi mea e hiki ai ia lakou ke hoonaauaoia. Oiai he uuku ko lakou heluna ma kela a ma keia wahi, malia paha he hiki lakou ke a`o ia ma ko lakou mau home. Aole hoi he mau kumu kue, i hiki ole ke hoopau ia, i ka hana ana i kekahi hana kanawai, e hiki ai ke hoakoakoa ia lakou ma kekahi wahi a mau wahi paha e like me ko lakou nui, a hoolako hoi i na hoonaauao ana ia lakou ame na lapaau maikai ana, ame na mea ai pu hoi, na aahu ame na hale kupono. Oia ano hana he mea pono no ia no lakou iho a na ka pono hoi o ka lehulehu. He hana koikoi hoi keia: aole e hiki i ke aupuni ke waiho ia lakou iloko o ka hupo ame ka hoohemahema me ke ku ole i na olelo hoahewa ikaika ia.

 

            Ua piha hoi ka hoike a ka Luna Nui o ka Oihana Hoonaauao i na olelo hoohoihoi e pili ana i ka hooulu ana aku i na kula a`o hana-lima. O keia helehelena o ka hoonaauao a ke aupuni he mea kupono i ke kokua piha ia.

 

            Ke kono ia aku nei ko oukou nanaina i na manao o ka Luna Nui o Ka oihana Hoonaauao e hookuu ia hoi ia oihana mai ka hoolako ana i na buke kula na na keikihele kula. He kanalua nui ko`u i ka pomaikai oia hoololi ana. O ka ninau hoi e noonooia oia hoi, pehea la na haumana, ka oi aku ka poe e noho ana ma na wahi kuaaina, e kuia aku ai ia hoololi, mamua o ka nana ana i ka pono o ka hana a na kakauolelo o ka oihana.

 

            O na olelo hoomaikeike paipai hoi a keia hoike e kokua ana i ke kukula ia ana o na waihona buke no na kula, he mea maikai hoi a he kupono e kokua ia ma na hana kanawai ana. Me kekahi wahi haawina oluolu no ia mea ma kela ame keia kau ahaolelo, e ulu mau ana hoi ia mau ano waihona buke a e hiki wawe no hoi ka lilo ana ma na apana pakahi, he wahi e alakai ai i na anai ma na heluhelu ana ma ka ike i ka olelo Enelani a ulu ana hoi o ke ano inoa lahui maikai.

 

            Ua hooili mai hoi ka Ahaolelo Nui o Amerika maluna o ka Ahaolelo i ka mana e kukulu i na kalana, kulanakauhale, ame na hooponopono aupuni taona maloko o ka Teritori a e hoolako iho i ka mana hooponopon ia lakou.

 

            He hana hou hoi keia e kono ana no kona holomua i kekahi haawina kiekie o na manao aloha aina ame ike kalai aupuni naauao ana. O ka imi akahele ana i na loina kuloko o kahi ame na ike hoao i loaa i kekahi noho ana huina kanaka ma ka hookumu ana ame hooponopono ana o na hui municipala he mau mea kupono loa e kaupale ai i ka aina `i na hana kuhihewa lilo nui ana. He nui na hana hou e hoea mai ana iloko o ka noonoo ana i keia ano hana kanawai ana i paakiki hoi i ka mawehewehe ana, e kono ana hoi i na noonoo manao kino.

 

            Aia hoi he lehulehu na ninau koikoi e kaupaona ia e oukou iloko o ka oukou kaana ana i keia mea. E hookumu ia anei na hookele aupuni kuloko ana ma na anaina kanaka i noi ole mai no lakou iho? E noho ia anei ka huina holookoa o ka Teritori e ua ano aupuni kuloko la, a he kupono anei e hoao ia mamua ma kekahi mau wahi hookahi a he elua paha mamua o ka nee ana imua? Heaha ana la ke ana koko aku o na koikoi o ka huina nui o na auhau ana i ke kulanakauhale, a kalana paha, ame ka Teritori, maluna hoi o ka mea uku auhu? Pehea la ka mea waiwai uuku e pa ai i ua hoohui auhau ana la, ame ka puikaika loa aku paha o na hooponopono municipala? Ua oi aku ka maikai e pane ia keia mau ninau mamua a aole hoi mahope aku o ka holo ana o ke ano o ua huihoohuiia la i hooholo loa ia ai.

 

            Me he la o ke ano hana kupono maoli e haawi ai i ua ano kuleana la aia no ia ma kekahi kanawai ano nui, e wehewehe ana i na kumu mamua o ka hookumu ana o ua ano aupuni la, ame me na kahua kumu ame na palena e hoomaopopoia ma ko lakou hoonohonoho ana, na kumu hoi a kekahi anaina  kanaka e hoomaka ai e hele aku ai e loaa na noho ana hui-hoohuiia i ka manawa i makemake ai e lilo me ia.

 

            Ina hoi ka Ahaolelo e ike ana ua hiki ole, ma keia kau, ke like ma kekahi hana kanawai ana e holopono ana ma keia mea, he mea kanalua ole hoi no ka hooholoho ana i ka nee ana o ka hana ma keia mua aku, ina lakou e hana i na mea e hiki ai no ka hookohuia ana i kekahi Komisina o kekahi mau helu kanaka no ka hoomakaukau ana kau i kekahi papa hana ano nui no na mea elua, hooponopono aupuni kalana ame kulanakauhale, a hoike aku i ke kau noho mua mahope aku nei o ka Ahaolelo.

 

            Eia hoi ke aupuni ke kukai palapala nei e pili ana i ka hookohu ana i kekahi loea malama ululaau no ka manawa e nana pono i na ululaau o ka Teritori, a a`o aku i ke aupuni ma na ninau e pili ana i ka hoomau ana i na ululaau ame ka hooulu hou ana aku, ame ke ana e hiki ai ke ae ia ke hoemi ia na ululaau me ka maalahi. Ua oluolu hoi ka Buro i ka hoouna ana mai i kekahi o kona poe loea kilo ululaau e like me ka hiki kupono ke hookuiia mai. Aka hoi, e manaoia mai ana hoi na ka Teritori nei e uku i kona mau lilo a e haawi i uku nona. He itamu hoi kai kau ia iho maloko o ka bila haawina o na hoolilo i manaoia.

 

            O ke alanui hana a ka Oihana Mahi ma Wasinetona e kukulu hoi i kekahi wahi hoao ma na mea hana mahi maanei oia kekahi mea ano nui i keia Teritori. O kekahi kahua hana e like me ia, i hookele ia e ka poe i hoonaauaoia ma ia mea, he mea waiwai nui a palena ole hoi ia no ko kakou poe mahi aina, ma na hoao ana i na laau kanu ano lehulehu no ka mea ai, no ke olona a mea ulu waiwai e ae ma ko kakou honua ka ea ame @ o ka aina, a i ka hookumu ana hoi i mana haauao ma ka mahi ana. O ka mea mahi liilii ke pomaikai nui ana ma keia mau hana hoao, a eia hoi i ka holomua o ka pomaikai i na mahi aina liilii kahi e kalele aku ai kakou i ka pii ana o ko kakou noho ana launa a noho ana aupuni. E hana pu aku ana no hoi ko kakou Oihana Mahi ame Hooulu Laau me ia kahua hana ma ke kokua ana i ka hoomohala hou ana ae i ko kakou mau haawina mahi.

 

            He helu dala nui hoi kai waihoia mai imua 6 oukou e haawi ia no na hana alanui ame na waw. O na alanui hoi kekahi mea kupono loa no ka ulu ana o ke kapela ame na hana mahi He nui na hana holomua i hana ia iloko o na makahiki eha i hala aku ma keia ala. Ua aneane e paa a puni kekahi alanui kaa holo ma ka Mokupuni o Hawaii. E paa loa ana paha i keia kau aku. O ka nui ana o na kauhale home liilii kekahi mea makemake nui i na alanui hou; ka pii o ka ulu o Honolulu ame Hilo kekahi e koi ana i mau alanui hou o ke ano maikai loa.

 

            Ka pii ana aku o ko kakou kalepa ana kekahi e kahea mai nei i mau uwapo ame hoakea hou ana i ko kakou mau awa. Na ke Teritori hoi e hoomau aku ia hana a hiki i ka manawa e hiki ai i ke Aupuni Federala ke lawe ia hana.

 

(Aole i pau.)

 

HE MEA I HOOLAKOIA E KA HONUA NO KE KANAKA.

 

            I ka wa i hookumuia ai ke kanaka ma ka honua, ua hoolako no hoi ka honua i na mea apau e hoola ai i ke kanaka. Ua manaoia ke kanaka e ola ma ka honua me ka ikaika mamuli o na mea i hoouluia; a aoia wale iho la no ke ala i hookumuia e ka honua no ke ola o ke kanaka.

 

            O ke ala wale no e loaa ai ua ola nei a ka honua, a ke ala nohoi e hoi hou mai ai ua ola nei me ka ikaika mau, o ka ai i ka laau e hiki ai ke hookoia keia mau mea a pau i hoakakaia no ke kino, oia hoi ka laau kikapu Ilikini Sagawa. He laau kaulana keia a na Ilikini, he mea hoi i hilinaiia mai na mea ulu wale mai no o ka honua. He mau lau nahele na mea i hanaia ai, he aa, na ili laau, a he lehulehu wale aku na mea ulu okoa e ae i awili pu ia. Na keia laau e imi a loaa ka anoano o ka ma`i; pela e loaa ai ka mole o ka pilikia; a loaa aku la, pepehi iho la, a hoihoi hou ia ke kino i kona kulana mua me ke ola maikai.

 

            Ina e ano e mai ke akepaa i ka piha paha i ke ino, ina paha he malohi mai ke kino, a he hiki ole ke hooikaika hana, kapalili ke ku`i ana a ka puuwai, a i kekahi wa ikaika loa, a i kahi wa hoi nawaliwali ke ku`i ana; ina paha he inoino ka oni ana o ka opu i ka piha lepo; ina he eha ko ka i`o puupaa, he hiki wale no keia mau mea a pau ke hoolaia e keia laau kupaianaha a na Ilikini, ka Laau Kikapu Ilikini Sagawa. Mai houlolohi i ka imi ana i ke ola, o pilikia auanei. Mai hookuukuu i ka ma`i e ai i ke kino, e lapaau i ka wa mama o ka poino. O ka Laau Kikapu Ilikini Sagawa.

 

            O Hobron Drug Co., na Agena ma Hawaii nei.