Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 10, 8 March 1901 — Nuuhiwa i ka M H 1853 [ARTICLE]

Nuuhiwa i ka M H 1853

Fatuhiwa, Sept. 2, 1853. Aloha oe e Kamika. Ua hiki mai makou ma Fatuhiwa nei, ma ka la 26 o Augate iho nei, me na kino oluolu no. A ke hoakaka nei au ma keia palapala ia oe i kekahi mau mea no ko makou holo ana mai. Ia makou i haalele ai ia Oahu, nui ka luai o kahi poe 0 makou ma ka moku; pela o S. Kauwealoha, me kana wahine, o Kaiwi me kana wahine, o Kuaihelani no hoi me kana wahine, o Naomi no hoi, a hala kahi mau la, oluolu kahi poe. O S. Kauwealoha, me kana wahine, ame ka Kaiwi wahine, mau no ko lakou luai a hiki wale i 'ka ike ana'ku i ka aina. Eia kekahi, o kela makua o'u. ka mea i holo pu mai me makou, ua make oia ma ka moana, a ua hooleiia kona kupapau iloko o ke kai. O ka ma'i, "puupuu liilii" ke kumu o kona make ana. Ma ka la 23, 24 o lune, loaa iaia he nalulu ma ke poo; la 25 ae puka iki mai he puupuu liilii, me he mea la njsi ka maklka i nahu, a hopohopo wale no nae makou, he puupuu liilii paha, aole paha, a ma ka la 26 ae, maopopo loa, he ma'i puupuu liiiii no, a ua hookaawaleia oia mamua o ka mokij. 1 Nui loa ko makou hopohopo no kela ma'i, o lele maluna o kekahi o makou, a o ka poino no ia. A ma ka la 3 o lulal, make aku la ola; oia ka walu o ka la o kona ma'i ana. A I ka la 4 ae, hooleiia kona kupapau maloko o ke kai; ame na mea ana 1 ahu ai. A }ua noho makou me ka pule mau i ke 'Akua i ka po ame ke ao, e hoopale aku oia i kela pilikia nui mai o mākou aku. Aole no i piii mai keia ma'i i kekahi mea o makou ma ka moku a hiki wale 1 Tahiti, a i Fatuhiwa nei. Nui na la a makou i holo mai ai mai Oahu ,mai a i Tahiti, he 38 la. Mai Oahu a i ka poaiwaena, he 14 la; a mai ka poaiwaena mal a i Tahiti 24 ia; hui pau loa 38 la ia. O keia moku, aohe holo; he nui loa kona luliluli io a ia hei; a ina nui loa mai ka makani, e holo no oia ma ka aoao. J A no ka pono ole kahi o ka makani, ihala makou maialo, a ike mua makou j na mokupuni o Huahine, Raiatea, Ta-' haa, Borabora, ame Eimio, (oia o Mooorea). Hauoii na maka i ka ike ana'u i keia mau mokupuni, no ka mea, ua luhi na maka i ka nana ana i ka mp- | ana. O ka la 21 no ia o lulai, a ma |ka la 22 ae o lulai, fke aku la makou lla Tahiti, lta mokupuni rtui o ia pae |aina. He mau kuahiwi no mā keia |mau mokupuni. Olioli ko makou naau •1 ka nan?i aku ia Tahiti 110 ka oleloia ;mai. "Ua oi aku kona maikal i ko na 'moku a pau o keia moana?" He mau Imauna nui kona, a ua like 1 ka nana iaku me ko Maui Komohana; a ua oioi loa kahi iluna, aohe mea like ma Hawaii, aole e hiki i na kanaluyke pii

'lluna, no ka nihinlhi loa. A he mau I mea ulu no nae mai lalo a hala loa iluna; a he olohelohe no kahi inau puu Imulalo mai, he lei.o ulaula, a he mau |mea ulu no nae ma kekahi mau puu, aole malalo waie no, e like me ko Ha-1 'waii. I i A ma ka honua, kahi palahalaha ko'koke i kahakai, aia no ka lepo maikai, a ua paapu i ka ululaau; he nui ka niu, ka alani, ka ulu, ka lemi, ka wi, ke kuawa, ame kekahi ma|i laau e ae. A no ka pa pono mai o ka makani mamua, aole holo pono ka moku i ka aina, a haia ia mau la elua. A ma ke awakea, o ka ia 24 o lulai. ku aku makou i Papecte, he kaikuono no ia ma ka aoao akau o Tahiti, o ka la Sabati no ia. Ia makou i hookokoke aku ai e komo iloko o ke awa, holo inai la ka pailaka, a pili mai ka waapa ia mamakou. Aioha mai la ka poe kanaka o Tahiti ia makou. "I ana e hoa ma." Oia ko lakou aloha. A ninau mai, "Nowai ke pahi?" Kai aku la makou, no Hawaii (ke pahi,) oia lea moku ia lakou. He awa ku moku maikai o Papeete, kahi e ku ai o na moku; e hoio no na moku a i na uwapo e iike me ko Honolulu. Noho no makou ma ka moku ia leoena la. A ma ka Mon«».ie ae, ieie makou mauka, a hoomaha iki ma ka hale o kekahi poe kanaka o Hawaii i r.oho kamaaina ma Tahiti, a no ka nui o ka hana ma ka moku i ka hoolei i ka ukana mauka, ua hoi makou a moe mauka i ka po ame ke ao. ma ka haie 0 kekahi kanaka o Hawaii, a hiki i ka la i holo ai makou i)Fatuhiwa nei. nui na kanaka Hawaii ma Tahiti; a ua kokua nui mai no lakou ia makou i kekāhi mau mea e pono no makou ia mau la. Noho pono no kahi poe o lakou; a o kahi poe, liio i ka lealea, a i ka ona i ka rama. Ua hele o Rev. B. W. Paleka, e halawai pu me ke Kiar.ina o Farani, no ka pono o ko makou holo ana i Fatuhiwa e noho a e hana 1 ka kakou hana maanei; a ua oielo mai o Mr. Pareka ia makou, "Ua ae pono mai no ke Kiaaina Farani, he pono no makou ke holo mai a e hana i ka makou hana ma keia aina; aka, o ka alnn o Fatuhiwa, ea, wahi a ua Kiaainu la, no lakou no ia." He 12 la i noho ai makou no ka pilikia o ka moku, naha ke kia hope; a wiiheia ia. kia, a hookomo i ke kia hou. Ia mau la a makou i noho ai ma Tahiti, ua haiawai pu makou me na kumu, me Mr. Howe, me kana wahine, ame Mr. Orsmond. Oia na kumu i noho ma Papeete. Aole nae i iike ka laua hana a e lohe auanei oe ia mau mea ia Mr. Paleka. Ua ike makou i na hana makahiki o na hāiawai, uuku ka poe i hele ma ka Poakolu, a ma ka Poaiima. I ko makou nana ana i na hohanau ma Tahiti, ua huikau iakou me na kanaka e, aohe maopopo. A ma ke Sabati, ia maua o S. Kauweāioha ka> halawai. Oiā ka iā 31 o lulai, ma ka olelo Hawaii ko maua hai ana ia lakou. Aoie mea nana i maheie aku ia lakou, e lohe no lakou i kahi, aole lohe i kahi, pela mai lakou. I Nul kā poe i hele mai ia Sabati. Aole malu pono ke anaina, holoholo na kamalii, pela ko makou ike āna ? ku, Aohe no a lakou mau hana ike e pili anā l ka hoolaha ana i ko lesu Aupuni. la inau la a makou i noho ai ma Tahiti, aole wahi mea iki a na hoahanau o Tahiti i haawi mai ia makou; me he poe malihini la lakou ma ia mau hana. Ina aole he poe kanaka o Hawaii i noho • ma Tahiti, ina aole e loaa ia mākoū |kahi e noho ai ame kekahi mau mea ai no hoi. O ko makou -mānao wale; ,ina no Tahiti ka poe Misionai:i, a ua ihiki lakou ma Hawaii; aole paha lākou e nele i kekahi mea al, ame kahi ' e noho ai. E like me ko kakou kokua ana ia Matunui i kona wa i hiki ai ma Hawali. I ka nana'ku me he mea la e pau ana, a e hiolo kā pono ma Tahiti, no ka mea, ua awili pu ko | leakou hoomana me ko ke Aupunl o Farani, aia no i ke Aupuni o Faranl kekahi hooponopono ana malaila, a me na hana a pau o ka āina; Ua halawai pu makou me Pomare,' ke Alii wāhi-? ( ne o Tahiti mamua. Nui ka poe' lilo ma Tahiti i ka lealea, a i ka onaj a ke nui mai la ka haiia a ko Farani poe ma Tahiti. A ma ka la 6 o Augate, oia ka Poaono, haalele makou ia Tahiti, a holo mai i Fatuhiwa nei; ola, he 12 la o makou i noho ai ma Tahiti, a hiki i ka wa i holo mai ai. A ira ka la 21 o Augate, ike makou i na mokupuni o Nuuhiwa, ame Uapou. A pa mai ka makani mamua, haule hou malalo. -A ma ka la 25 o Augate, 'ike mākou ia Tahuata, Hiwaoa, ame Moākane; a aui ae ka la hlki mai kau» waa no Tahuata mai, a holo uku makou a kokoke loa i kāhi ku moku ma Waikohu i Tahuata. Ma Waikohu 1 noho ai ko Farani poe, a kukulu i mau hale, a i Papu. Aia no ke ku la na hale, aole' nae he poe o Farani iiaila, ua hoi i Nuuhiwa. Kokoke no o Tahuaka me Hiwaoa ame Moakane, kahi i kekahi; a o aFtuhiwa, ka i kaawale iki aku. A ma ia ahiahi no, haalele makou ia Tahuaka a holo mai i Fatuhiwa, olelo mai nae kahi haole ma Waikohu ia Mr. B. W. Pareka, he pon ke noho ma Tahuaka kahl i noho ai ka poe Farani, aole nae i holo ia mea, no ka mea, aole i holo mai ke alii o Waikolu iluna o ka moku ia manou i kalewa aku ai ia ahiahi. A mahope paha, e hoomaopopo i ka hana ma Tahuaka. A ma ka la 25 ae o Augate, ike pono makou i ka aina kahi i hele mai ai, e noho malihini, a ahiahl o ia la no, ku mai makou ma kahi p Makunui nei. Mai Tahitl a i Fatuhiwa nei, oia he 21 la. Ma keia holo ana, oluoiu pono no makou a pae pono mai i ka aina nei. Aohe mea o makou i pilikia a i poino; aka, o kahi mau mea ma ka mku, poniuniu no, a luai; a hoino mai kahl poe kahu moku, me ka olelo Ino mai hoi ia makou; aka, aole makou i pane aku malaila. I ka nana ana i keia aina, he nui loa ka pali; a o na kahawai, ua haiki a' poopoo loa ilalo; aka, o ko makou kahawai e noho nei, ua akea iki no, like iki paha ke akea me ke kahawai o Honokohau i Maui; a ua kiekie nae koonei pali ma na aoao e llke me ka pali o Kaoio ma Kualoa i Oahu. A he paapu loa nae keia awaawa i na laau, he nui loa ka ulu ame ka niu ma keia awaawa mai uka loa mai a hiki i kahakai; a he oluolu no hoi ko makou noho ana i keia mau la. Ma ka la 27, lele makou mauka a moe ma ka hale o Matunui] no ka hoomakaukau ae i ka la 6abatl. Ma ka la 28 oia ke Sabatl, halawai nui makou me na kanaka o. keia wahl; a hele nui mai, lakou e lohe i ko makou manao, ame ke kumu o ko makou holo ar.a mai. A ua ae mai no na kanaka, he pono makou ke noho ma ka aina nei. Oluolu no na kanaka ame na

wahine, ame na 'lii o keia kahawai, ekolu mau Alii nui. Matunui, Keilie- j ikope, Okoomana, a he mau alii e ae no kahi a puni ka moku o Paiuhiwa' nei. j I ko niakou nana ajia i ka aina, a i ( na kanaka, ua oluolu no lakou, a ua aloha nui lakou ia Makunui i kona iiiki pono ana mai maanei me ka oluolu. ; Ua oluoiu 110 ko makou manao i ka noho ana iwaena o keia lahuikanaka; ' aohe liopohopo ka mana. Aka, o na kamaaina, he poe naaupo nu, a he kapa no nae ko lakou, he malo ko na kane, he pa-u ko na wahine me ke kihei pu, a ua paa pono lakou i na aahu e like me na aahu o Hawaii i ka wa ma- , mua; pela wale ko'u ike ana. A he nui na kapu ia lakou e malama nei; o ko lako umau Akua kii. I ko makou nana , ana i na kanaka, ua nui lakou ma keia awaawa, a ua maikai ko lakou mau helehelena, ame ko lakou kino. a he poe ano ikaika na lala. aka, o ko lakou ai, aia nialuna. na hua ulu. ame ka niu. O ka lawaia i kela la keia la, o ka iakou hana nui no ia. T ko ma- ( kou manao, "Ua oi aku ka maikai o na kamaaina o keia aina i ka moku a makou i hpio mai ai:" nui loa ko lakou hana ino, mai ka holo ana mai Oahu ma ia hiki i Fatuhiwa neK Ona ka malama moku ame na luna i ka rama, a pela no i ka hiki una ma Tahiti, pau i ka ona ka poe luina, a nui ka hakaka. A i ka liolo ana o makou a hiki i Fatuhiwa nei. nui loa ka hana ino j maluna o ka moku. Aole oluolu ke Kapena ke kokua i ka iawe ana i kekahi ukana o makou; he pi loa no. Ina olelo o Mr. Paleka, aole no ia hoo-' lohe mai. Paa loa no oia i ka waapa, no ka makau i ka rtaiu ma kahi e pae ai iuka. He kupanaha ka manao ana o ke Kapena o makou peia. I ka lawe ana i ko makou mau kana, aoie loaa mai ka waapa; aka, o ke kii mai no i na wahine mauka nei, a lawe ma ka. moku i mau wahine no na haole, maluna o ka waapa, holo no ka waapa, nui ioa ke ino i hanaia ma keia moku, a he kaumaha no ko makou naau no keia hana ino. Ina aole liolo mai 0 Mr. Paleka me makou, aole no makou e malu iki maluna o keia moku. Aoie no he oluolu na maka o kela Kapena ame kana olelo mai, i ko makou ike ana'ku. A ua hana ino mai no oia i kekahi kanaka mauka nei, me ka oielo ino mai. Ake olelo mai nei na kamaaina o ka aina, "Akahi wale no lakou a ike i ke Kapena hana ino e like me keia Kapena o maHou i holo mai nei, ke kii i na wahine mauka nei." Eia kekahi; ua hiki mai nei kekahi mau kumu no ka aoao Pope, mai Nuuhiwa mai, ma ka la 31 o Augate, hookahi haole pope, 2 mau kanaka Hawaii me na wahine, no Nuuhiwa. O na' kanaka maoli o Hawaii ke noho nf»ianei; e lioi ana no ka haoli pope i Nuuhiwa, a he mea e ae ke holo mai a noho loa maanei. O keia mau kanaka ua holo laua ma ka moku Kohola, ma kela wahi keia wahi, a mahope noho laua i Nuuhiwa, a loaa na wahine; a' he kumu laua ma ka aoao Pope. Eia ke kumu o ko laua hoio koke mai maanei, ua lohe iakou ma Nuuhiwa i kekahi moku, kialua Farani, i hoio mai, mai Tahitri mai a i Nuuhiwa. I ko makou lohe wale, aole o lakou manao e hele ma Fatuhiwa nei, e hana a e a'o i ko lakou aoao. Ua makau lakou 1 na kamaaina o ka aina, o powa mai. A no ko lakou lohe ana ,e holo ana 1 makou ma Fatuhiwa nei, noiaila, holo | koke mai lakou maanei. A he nui no ' ka hana a ke kumu Pope me Maku-1 nui i ko iaua haiawai pu ana. Olelo 1 ke kumu Pope "e pono e hele kāu mau' kumu, e Makunui; o makou ke noho maanei; no ka mea, no makou ka aina." Olelo o Makunui i ka Pope, "aoie e hele ka'u poe kumu; e noho no iakou iriSwinei; a e noho no hoi oukou ka Pope maanei. O ka poe i makemake ia oukou, me oukou ia; a o ka poe i makemake i ka'u mau kumu, me makou ia. • I ka nana'ku, me he mea la, aole makemake lakou i ka aoao Pope. Uai ike lakou i ka hana a ka poe pope _ ma Tahuata, a ua lohe hoi i lea hana : a ka poe Farani ma Tahiti; nolaila, ke makau nei iakou i ka poe Pope, o lilo ko Ikkou aina. Aole maopopo ia makou ka hope o keia hana; mamuli e iohe paha oukou, Aole nae o makou kanalua i ka noho ana ma keia aina, no na kamaaina, a' me ka noho. ana mai o ka poe Pope. 1 Ke lana nei no ko makou manao a pau e hana i ka hana a ka Haku ma keia aina pouli. Aole no hoi o makou mea pilikia ma ke kino no ka ma'i. O kn wahine a Kuaiheiani ka mea maimai i lki; he 'mai hano, aole nae nui ioa. Ua noho mua no na kumu ma Fatuhiwa nei, mamua loa; he mau kumu kanaka no Tahiti mai, o Haakea laua 0 Kauwini, a o laua na kumu nana i a'o mai i ke puhi baka, 20 paha a keu makahiki mamua ae nei. Ua loaa o Haakea ia makou ma Tahiti, a pela oia 1 olelo mai ai. A no ka pakole o ka : manawa, aoie au palapala i kekahi o kou poe hoahanau ekalesia. E haawi oe i ko'u 'aloha ia lakou a pau. A ke noi nei au ia iakou me ke aloha, e pule nui lakou i ke Akua no makou, i hoio ka fiana a ka Haku ma Fatuhiwa nei. Ua kokua no o Makunui ia makou i kahi mau mea ai, a ke.noho nei makou ma kona hale. Owau no me ke aloha oiaio. JAMES KEKELA.