Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 15, 15 March 1901 — Page 6

Page PDF (1.43 MB)

This text was transcribed by:  Lianne Hee
This work is dedicated to:  Maxine Leinaala Porter Hee

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

KUOKOA, MARAKI 15, 1901.

6

(Mai ka aoao i mai.)

na hana o ka la malalo o ka hoomalu ana a Hon. D. Kalauokalani.

     Eia na hoa hanohano i noho ma keia Aha Noelo na Senatoa Kalauokalani, Carter Kaiue ame Russell na Lunamakaainana Emaluka, Preendergast, Hgoos Haahea.

     *Hon. D. Kalauokalani ka Lunahoomalu o keia Aha Noelo, a o ka haole kakaupokole o ka Hale ona Lunamakaainana, Mr. J. D. Avery, ka kakauolelo.  No ka hiki ole ana o na mahele Olelo o ka Ahaolelo, nolaila, ua hookohuia o W. J. Coelho i mea unuhi Olelo.  O na poe kakau nupepa i ikeia ma keia halawai, oia keia:  Stevens, no ka Advertiser Doolittle no ka Republicans, owau no hoi no ke Kuokoa, nei, ko ka Home Rula hoi, o Kaulia, i ka holo lio ia a aui ka la hoi mai, ua hakahaka ka opu.  O Kahaulelio hoi ko ka Lahui Hawaii, i ka makaikai no ia i ka Bishop Home, a e ole o “Hanale” iikeia aku ai kona mau helehelena.  No Hoke hoi, ka ikeia ana no i ka lele ana iuka ike hou ia aku i ka paliku o Waikohe, i ke ahiahi Sabati ae.*

     Mamua ae nae o ka hoomaka ana o na hana a ke Komite ua ku mai ka makua Kalauokalani a noi mai i ke anaina e hoomalu, a hea aku la oia i ka Rev. Makaimoku e haipule mai.

     Mamuli o keia kono, ua ku mai la ua Kahu la, a me na leo uhia, kalokalo ae i na Lani i keia mau mamala olelo.  “E Iehova!  Ke Akua Mana Loa.  Ko Makou Haku Iesu Karisto.  Ke hoomai kai aku nei makou i kou aloha me kou ahonui i ka hoakoakoa hou ana ia makou a pau maloko o keia hale me na hoa hanohano o na Hale Kau Kanawai o Kou aupuni nei.  E hoolauna mai oe i kou Uhane me makou i loaa ai na hoa hooponopono maikai ana ma keia hana nui a makou e lawelawe nei.  E haawi mai i ka ike ka manao me ka hoopono e hiki ai ke loaa ka pono au i makemake ai ma keia hana.  Ma o Iesu Karisto la ko makou Haku me ko makou ho ola no ka wa mau loa.  Amene.  **ma keia amene, ana, ua lokahi na mai a pau ma ka puaana ana, me he la, ua aoia i ka pule ana aku poe Kakolika.**

     Ua kuae o Kalauokalani a i aku i ke anaina.  “Ua hoea mai nei makou, na hoa o ka Ahaolelo imua o oukou, a e makemake nei makou e haawi aku i na kokua a pau i hiki ia makou, a ke hiki, e hooko no makou i na noi o oukou:  E hoolohe ana makou i na mea a pau a oukou e manao ai e hoike mai, a ke manaolana nei makou, e lilo ana ka oukou mau hoike i mea na makou e loaa ai he alakai kupono ana ma na hana a pau e hiki ai ia makou ke hana i mau kanawai e kokua ana ia oukou”

     Ia Kalauokalani i noho iho ai, ua ku mai o Thos. K. Nathanial a i mai!  E oluolu mai ia’u e hoike aku ia oukou no kekahi mea a makou i hooholo ai ma kekahi wa i hala ae nei, aole no i

liuliu loa.  Oia no ko makou wa i hooloho ai e hoomau aku i palapa a hoopii i ko oukou hanohano a ke  no haahaa aku nei makou e hoolohe mai ana oukou i ka makou noi haahaa e like me ia i hoikeia ma o ko makou Lunahoomalu.

     I ka pau ana o ka Nakanaela hoakaka ana, ua ku koke mai la o W.K. Makaooa, a i mai:  “I ka mea Hanohano Senatoa Kalauokalani, ka mea hoi i oleloia ka Pohakuhauoli o Hawaii, a me ka Mea Hanohano, Beckley, ke Kalaipahoa o Molokai, a i na hoa e ae o ka Senate ame ka Hale o na Lunamakaainana i hiki mai nei mamuli o ka makou palapala hoopii, ke makemake nei makou e hoakaka pono aku i na kumu hoopii maloko o ka makou palapala, e like hoi me na olelo a ko kakou Haku.  “O ke Aloha aole o ka mohai ko’u makemake.

     “E like me ka mea i palapalaia, he nui ka poe i waeia, a he kakaikahi nae i kohoia pela no me oukou, he lehulehu i alualu i ka hanohano, aka, he kakaikahi loa i koho ia.  Pela iho la oukou i hiki mai nei ia makou nei, a oia ka makou nei, e noi aku nei ia oukou, e hana mai i ka mea pono no makou.”

     “Ua hiki mai nei oukou me ke kino hookahi, hookahi manao no ka hoolohe ana i ka makou noi, aka, ke makemake nei makou e hoike aku ia oukou i kekahi mea i hanaia i na wa i hala hope aku.  He lehulehu na Komite e aku i kipa mai maanei, aka, aole loa lakou i hoolohe mai i ka makou noi.  Ke noi ikaika aku nei makou e haawi mai oukou i ka mea i hoole mau ia, ia makou.

     “O ka mua o ka makou noi, e haawi mai ia makou i ka hooponopono ana ia makou iho.   Ua ike a ua lohe no oukou i na hoopii lehulehu o na wa i hala aku, aka, ina e haawiia ana keia mea a makou e noi nei, aole loa e ike hou la ke paonioni me ka makuahana ma keia Kahua Mai.  Ua ulu mai keia mau kuee mamuli o na kumu elua:  ke poe a hoolohe i na kauoha a ka poe hoounaia mai maanei no ka hoomalu an i ke Khua Mai nei, a, o ka lua, mamuli o ka poe kue ia mau Kauoha.

     “I ka poe ihola o keia mahele hope ka nele mamuli o ka hoolohe ole ia o ka lakou nei me ka lakou hoopii, a mamuli o keia kumu i ulu nui ae ai na pohihihi he lehulehu wale ma keia wahi.

     I hooia no keia, e hoike aku au i kahi pilikia i keia, no ka wai.  He nui ka poe nawaliwali a hiki ole ke kolo aku ma kahi o ka wai, oiai he 25 anana wai no ka mamao o ka paipu wai, mai ko lakou home aku.  Ua pinepine ko makou noi ana e hoomoeia ona paipu wai a hiki i ua home o keia poe palupalu, aole nae he hooloheia mai.

     Eia hoi no kekahi mea ano nui.  He auhauia na mai u pau no iaia i ka hooiliia maluna o kana mau keiki.  Ma ke Kahua Mai, aohe ana wahi hana ano nui e hiki ai ke kaukai ke ola i laila, aka nae, i kekahi wa, ua oluolu mai ke kapena makai e haawi mai i kahi mau hihia nana e pale a ua make no na $25, i kona ekeeke aohe nae ia he mea mau.

     I ka ninauia ana aku ina paha he wahi kumu ia kana e kue ana i ka Luna Nui o ke Kahua Mai, ua hoole k@ mai oia.  O na kumu hoopii a pau, aia no ka maloko o ka palapala hoopii a na mai.  I hou mai ola:  “Aole loa he pono i loaa ia’u mamuli o ko’u haawina wahine, aka, no ka ai, he maoli no.   O ka Paloa e loaa nei, o ke ano ino loa maoli no.  O ke kamano e loaa mai nei aole loa he kupono no ka ilio, o ka hapanui, he paukuku hui onionio ono ole.  Pela no ke kini Pipi.  He ku i ka pono ole ke ai aku.  Ke wehe ae a hemo, he oi aku o ka pakui a he pilau no.  No ka Pipi hou hoi, oia ano hookahi no.  Ke loaa mai, ua melumelu, mamuli o ka hanainoia o ka pipi, i ka wa ola, mamua o ka hiki ana mai i ke Kahua Mai He oi loa aku ko makou makemake ke loaa ke kamano kini.

     “Ke lawe nei ka Papa Ola he hookahi hapaha o ka ai a na mai e kahu nui me ka uku ole.  O ka makou makemake e hanaia ma ka paiai.  No keia iho la ko makou kumu i makemake nui ai i ka makou wahine ame na ohana, i loaa ke kokua, oiai, he lehulehu loa ko makou poe palupalu, hiki ole ke lawelawe no ka hiki ole i na lima ke lawelawe i keia mau hana.

     Ma keia wahi, ua hoopuohaia ke anaina e Prendergast, i ka na i ana aku ia lakou:  “O ka makou hana keia i hele mai nei e ike maka i ko oukou pilikia. , A ke ike nei makou.  O ka makou hana i koe, o ka hooko aku i ka oukou no.

     E hana mai ana makou pela.  Aia a hiki aku i Honolulu.”  Nui ka hauoli o na mai.

     Ma keia wa, ku ae nei o Kalaokalani iluna, a hoomalu aku nei i ka uluaoa o ke anaina, a ninau aku nei:

     “Ua lohe pono ane:  o kou i na mea a pu i hoikeia iho nei o Makakoa?”  Ae wahi a ke anaina, me ke kuku like ana iluna. 

     “Pehea la ua po’olei anei kana hoike?  “Ae, ua polelei no.”

     “Ua manao anei oukou he mea pono ke hoonui ae ka haawina ai a aukau, mai ka 21 a i ka 25 paona?”

     “Ae oia ka oiaio loa.”  “O ke ola ia,” wahi a kekahi, i ae mai ai Ina @ 12 paona palaoa, pehea ia?”  Maikai loa ia, alaila lawa iki ko makou nohona.” “A ina i 10 paona pipi pehea la ia?” “O @ maoli io aku hoi paha ia, wahi a ke anaina i pane like mai ai. 

     I keia wa, ua heaia aku nei o R. M. Kaaoao e hele mai e hoike i kona ike a pau e pili ana i ka lakou noi.  Nana i hoike mai, ua akoakoa na hoa a pau o ke Komita malaila a koe hookahi, aku ua makaukau na hoa o ke Komite e ku hoike no ke kakoo ana i na kumu hoopii a lakou i hana ai ma ka lakou palapala hoopii.

     Ua like no kana mau hoike me ka kona mua, ma na mea ano nui.  Ua i mai oia Aole makou i pilikia maoli mamuli o ka o ka Bil@ alualu o $0, aka, no ka @ maoli no i na mea e ae e hiki ole ai ke loaa me ke kala ole.  O ka paa lole $8, ina o ka lole wawae wale no ka i makemake @ @ mai ana pela.  Ina hoi e aeia aku ana, aole no e loaa mai ana.  Nolaila, pilikia makou ma keia mea.

     Na Kaaoao i hoike mai i na hana a ka Papa Ola e uili ana i ka poe make.  I mai oia.  “He auhauia ka ili ana o ka lua, he $2.  O ka poe nele, kaa no malalo o ka Papa Ola na lilo o ka kanu ana i ke kupapau.  A ina he mea ano lako:  ina paha owau:  Ke ike ka Papa Ola he wahi pono lako hale a ano e ae paha ko’u.  Lio paha.  Alaila, o ke mea a’u e waiho aku ai i keia mau pono, e kaa ana maluna ona ka uku ana i keia mau hoolilo.

     “He hoohemahema maoli no ka malamaia na o na ilina e ka Papa Ola, a he kula hele ia no na pipi me na lio e holo hele ai.”

     Ma kia @ ua hoohikilele oia i ka naau o na malihini, i kana olelo ana mai:  “He nui a lehulehu wale na poe a ka Papa Ola i hoouna ai ma keia wahi me ka mai ole, a he nui wale no hoi ka poe i ola mahope iho o ka hiki ana mai ma keia wahi aole nae he aeia e hoi i ko lakou wahi i hele mai ai.”  I ka ninauia ana aku, owai la na inoa oia poe?  Pane mai oia:  “Eia na ino i loaa ia’u.  J.K. Waiamau J.H. Iniha, Kapahu Bessie M. Milham Kanani A. Kaanaana Chas. Prapers, Silas Carter ame Makanoe Williama Kaha ame Molani.

     Mamuli o ka ninau a ke Komite, ina paha he poe keiki kekahi a na mai, i loaa ole i ka mai lepera, ua ku mai la he 20 a oi poe makua mea keiki a lawe mai nei i ka lakou mau keiki imua o ke Komite.  Nui ke aloha o na malihini i ka ike ana aku i na makua i hele a paapu i ka aina a keia mai weliweli e paa mai ana i ka lakou mau keiki liilii i kau ole na hunahuna o ka mai maluna o ko lakou mau kino opiopio.  Ae.  Ua hiki ole ke paa ka waimaka no ke aloha i keia poe keiki e paaia nei ma keia wahi hoomainoino nui wale. 

     *Aole i hoomainoino ma ka malamaia ana, aka, mamuli o ka nali ana aka lepera.*

     Ua hoike mai no hoi o Kaaoao, he uku no ka Papa Ola i ka poe e pena a hanu ana i na hale o ka Papa Ola, aka, he ole loa ka nanaia iho o kauhale o na mai.  Ika wa e koi aku ai o na mai, alaila iho la ka e loaa mai ai ka hulu me ke pena, a na lakou iho no e lawelawe aku i ko lakou makemake.  O ka poe lima ole nae, o lakou ke poino, no ka hiki ole ke hana.

     O kekahi mea a lakou i makemake ai i kala ma kahi o ka lole o ka Bila Alualu, i mea e hiki ai ke loaa ke poo leta e hiki ai ka lakou mau leta ke hoouna.  I ka wa mamua, ua noa ia mea, aka, i keia wa hou, me ke poo wale no na mea a pau e hiki ai.

     No ke awa, ua i mai oia.  “He nui no ke poe inu awa e noho nei maa nei, a he kanu awa no kekahi poe.  Ke manao nei no au, he mea pono no e aeia ke komo ana mai o ka awa ma ke Kahua Mai nei!”

     Ua olelo mai no ho’i keia mai, i kona manao, “he mea pono loa ke loaa ona Home no na keiki kane a na mai; oiai, he lehulehu loa na keiki a na mai i loaa ole i ka mai lepera.  E pono no lakou e malamaia ma kahi maemae e like me na kaikamahine ma Kalihikai, Oahu.  Aka, he mea makehewa paha ke kaukai ana aku a na ka Papa Ola e noonoo mai i keia mea nui.  Aia wale no paha a loaa he mau kakoo ikaika mawaho mai, alaila hiki meia mea.  Ke holo mai na Agena o ka Papa Ola ianei, mai ka uapo no a na lio, ka holo ke iho la ia o a ianei, huli no hoi i ka moku, aole i kipa kauhale i ikemaka i ke kulana o ko makou nohona. 

     Mai keia wahi hookumuia o Kaaoao.  Ku ae o Emaluka a hoike aku i ke anaina penei:  “Ke manaolana nei makou, e haawi aku ia oukou ma ka la 1 o Iulai ae nei i ka pono o ka nohona hooponopono kuloko ana no oukou iho, a ia wa no hoi oukou e lawelawe ai e like me ka oukou i ike ai he pono no oukou.  O ka wa no hoi ia e hiki ai ia oukou ke hoolohe i na hoopii a me na hoohalahala a pau e ulu ae ana i wahi o oukou, a pela auanei e hiki ai no @iia oukou ke kala aku ia mau pilikia.  O na aina a pau, e kaa ana no ia malalo o ka oukou hooponopono ana a e hiki ai no hoi ia oukou ke hana aku e like me ka oukou i ike ai he kupono.  Nui ka mahalo o na mai i keia mau olelo a Emaluka.

     Ua konoia aku o Thos K. Nathaniel, mahope o ka hoohiki ana, ua hoike mai oia, ua piha iaia ke 43 makahiki  @ 7 ae nei ka ona makahiki o ka noho ana ma ke Kahua Mai.  He wahi kumukula kana wahi oihana e noho nei malaila.  He $20 no ka uku mahina.  Ilako no nae oia uku haahaa loa ua 51 ana haumana.

     No na ninau pili i ka hoopii kue i ka Luna Nui o ke Kahua Mai, ua hoike mai oia, aole loa i oiaio ia mau hoopii.  He haole makaala loa o Lalana i ka pono o na mai e hoikeia aku ana iaia, a he oluolu no hoi.  No na hoolaha e ae ua kokua oia i na hoike e ae.

     Mahope iho o ka hora 12, pa kahea o “Hanale” “Aia o Keona Pulu ua ohaka! “ka hoomaha no ia o na hana a hora 2 P.M.

     Paina Awakea makou ma ka Hale o ka Luna Nui o ke Kahua Mai.

     I ka noho ana o ka halawai ia auina la, ua kahea hou ia o Kaaoao.  Ua hoike mai oia, he 36 ona mau makahiki a he elima ae nei ona mau makahiki ma ke Kahua Mai.  Mamuli ka o ona o kona noho loihi ame kona kamaaina i ka nohona oia wahi, ua hiki iaia ke hoike pololei mai ina mea a pau e pili ana i ka nohona o na mai.  I mai oia, he lehulehu wale na palapala hoopii i waihoia aku imua o ke Papa Ola, aka, ua kiola wale ia no.

     Ma kona manao, wahi ana, he 10 pa keneta wale no o na mai i haki ke lawelawe hana oolea, a ua manao no oia ina no e kaa ana ka hooponopono ana o ke Kahua Mai i na mai alaila, e hiki ana no i ka poe ikaika me ka poe nawaliwali ke malama ia lakou iho.  (Pela paha!  A nana maka ia iho la ka hoi ka nawaliwali i keia wa, oi loa aku paha ka noho mana iho.  Ka pakela loa aku paha hoi ia i ka hookiekie.

            (picture)

KE ALOHA O HAWAII IA UNCLE SAM.

“SAY!  UNCLE SAM!! E HOAO ANA MAKOU MA NA ANO APAU E HO’OPUHILI IA OE, YOU SEE

     “He hookahi no o makou manaia ana e ke kauka iloko o elima makahiki.  Ma keia nana hope loa ia ana e ke kauka, he eha poe i oleloia e ke kauka ua maemae, eia nae, eia no lakou maanei i keia wa.  Ma ko’u ike aole loa he lihilihi o ka mai maluna o ko lakou kino.”

     I ka ninauia ana aku i na inoa o ua poe la, hoike mai oia:  “Iniha, Kapahu, Bessie McMillan ame Kanani.”

     No ka halekuai, alaila au i keia mau mahina aku mei, a kuai nala ai, a ua oleloia mai au e uku i hapanui no ka paona.  Aole au i lawe mai i ka uala, no ka pii uoa.  Pela no me ka lole.  He pipii loa ke kumukuai. 

     Mahope iho o keia hoike ana ua kaheaia o Ambrose K. Hutchinson, Me he mea la, o keia hookahi ka hoike waiwai nui ma keia la, no ka mea, ua hoike maoli mai oia i kona manao, me ke akea aole hoi kekahi hunahuna o ka makee loaa i awili pu ia.

     “He 23 ae nei o’p makahiki ma ke Kahua Mai nei.  Ua hiki mai ai i ka 20 o ko’u mau makahiki ma ke Kahua Mai nei.  Ua hiki mai ai i ka 20 o ko’u mau makahiki.  Ua hoomaopopo pono no au i ke kulana o ka nohona o na mai a pau ma keia wahi, a ua hiki ia’u ke kamailio me ka oiaio loa.’

     Aole au i ike i ka Palapala Hoopii i hoounaia aku nei i ka Ahaolelo, a pela au i ike ole ai i kona kino.”

     Ma keia wahi ua heluhelu pauku ia aku ua palapala hoopii la, a i ka ninauia ana aku o kona manao no ia mau noi ua pane mai oia:

     “Owai no ka makaua o keia kumuhana pili i ka hooponopono kuloko, wahi ana.  “He mau makahiki loihi i hala.

     “No ke mea e pili ana i komo ana o ka Papa Ola e mahele i ke kalo a na mai, manao au, he mea pono loa e mala lama ia ka mla 15 o ka Papa Ola o ka makahiki 1893, a e hookoia aku me ka paewa ole.  No ka malama ole ia o keia rula ke kumu o ka pilikia.

     “O ke keakea ana i ka Papa Ola mai ke komo ana e mahele i ka ai a na mai he maikai no ma kahi, a he ino no hoi ma kekahi.

     O ka kauoha ana i ka Papa Ola e uku no na ukana a na mai, he mea maikai na ma kekahi, a he mea maikai ole no hoi ma kekahi.  Ina e aeia ana keia noi, alaila, e nui mai ana no na hana kupono ole.  Ehoouna mai ana no na makamaka me na hoaloha i na waiwai no ka hoopukapuka malalo oia lilo.  Nolaila, aole ia he hana pono i ko’u manao.”

     Aole no au e apono i ka pena a hamo puna ana o ka Papa Ola i na hale.  He nui loa na kanaka kino ikaika i kupono e lawelawe i keia hana.  Ina e hoolako mai ka Papa Ola i ke pena, ka puna

ka hulu, ua lawa loa ia ma ko lakou aoao.”

     *Nui ke keu o na mai i keia mau manao hope o keia hoike.  No ko lakou makemake maoli no paha i ka lopa.*

     “He kanalua loa ko’u manao no ka haawi ana i na keiki a ka poe mai i ka haawina ai piha, na ka mea, ke nui ae ua hoao no au e loaa keia mea, aole nae e hiki mai la i keia la.”

    “ Lakou, aole e nele ana ke koi mai e hoonui aku i ko lakou haawina.  A pela e hiki mai ai ka wa e hiki ole ai i ka Ahaolelo ke hoolawa i ko lakou makemake.”

     “Malalo o ka hooponopono a ke Papa Ola, ua loaa i na mai ka Bila Alualu o $10 no ka makahiki Ua lawa loa keia haawina ma ke kala maoli he mea oiaio loa, aole e liuliu ana ia mau kala ma ko lakou poho lima.  A pela no e holo wale mau ai ko lakou kino i na wa a pau.”

     “He mahi kalo no au, a i ka makahiki 1899 ua hoao no au e hoomoa paiai, a kukulu no i mahu no ia hana.  Ua holomua no.  A i ka hiki ana mai nae o Mr. Reynolds, ma ka aoao o ka Papa Ola, ua keakea mai oia i keia hana, a na ka Papa Ola i hoomau i keia hana ka manawa pokole wale no, a pau loa.”

     “I keia wa ke makemake ka Papa Ola i kahi mea he lalau wale no a lawe, aohe kamailio.  He mau loi piha ka’u i ka ia i keia makahiki, aka, ua hiki ae kekahi makai ma ko’u wahi i kekahi la, e ninau mai ia’u ina paha he ai ka’u.  Ua olelo aku au, he opiopio loa.  Ua he le aku nae oia malalo o ke kauoha a ka Luna Nui a huhuki i kuu ai.  Aole au ike i ka nui o ka ai a lakou i huki ai, a aole no hoi i hoikeia mai ia’u.  Aole no i ukuia mai ka’u ai.”

     Ma keia wahi ua manao ke Komite he mea pono e hoomaha, nolaila, ma ke kauoha a ka Lunahoomalu o ka Halawai ua hoolaha aku ka Unuhi Olelo, e hoomaha ana ka Halawai a noho hou i ke ahiahi, ma ia wahi no, i ka hora 7, ka moku ko kakou paina ahiahi.  No keia leo, pau aku nei makou i ka uapo a kau i ka waapa.  I ke kau ana i ka moku, i nana hou mai ka hana iuka aohe ikeia aku o ka poe i koe.  Ia wa hoomaopopo iho nei makou e noho ana no ia poe iuka a pau ka halawai, alaila hoi mai paha.

     No ka lola ino o ka moku i ka nalu, ua haule aku nei au ma kou punee a moe malie a hiki i ke kakahiaka la pule.

KALAWAO.

                                                                                    Sabati Maraki 3, 1901.

     I ka hora 6:30 A.M. ua hoounaia hookahi waapa mai ka moku aku e holo i uka.  No ka nui loa o ka nalu, ua manaoia e poino ana ka waapa.  Aka, i ka holo ana, ua akamai loa na keiki hoe waapa, a ua pae pono lakou a hoi hou mai no.

     Ma ka lua o ka waapa i kau ai au, me na mea kakau pokole.  O Hon. Makainai kekahi i holo pu i uka.  Pakele no makou, mai anau kai!

     I ka haalele ana aku iuka, e kau mai ana o Kalauokalani ma maluna o na lio a e makaukau ana no ka holo i Kalawa o a  hiki loa i Waikohe.

     Me ka hakalia ole o ke kau aku la no la maluna o ka lio o na mai, a holo aku nei a hiki i kahi o ka Luna Uui, loaa na apana Palaoa, huli aku nei a holo no Kalawao.

     Ia huli hoi ana mai o makou a hiki i kahi o ka Luna Nui, olelo mai nei ke Pailaka Nui, o Hon. Kalauokalani ma .

     Maikai no ke alanui o keia wahi.

     Ia makou i hiki aku ai maluno o ke ahua e kiei ai ia Kalawao, ike aku la makou i kahi mea nui i upaiia me ka piula.  I ka ninau ana i ko makou alakai, hai mai kela, he lua hookio wai no ko Kalaupapa poe.

     Holo makou a hiki i ka luakini Katolika o Kalawao, e pule ana ko laila poe.  Aole makou i noho i laila.  Hele loa no makou a hiki i kahawai; loaa aku nei o Kopena, kekahi o na kokua kahiko loa e noho kamaaina nei malaila.  Nana i pailaka ia makou a hiki i Waikohe.

NA LUA WAI O KE KAHUAAMAI.

     He elua keia mau lua wai i paeliia ma ka hahai pali, aneane 1000 kapuai ke kiekie mai lalo ae o ke alanui, a ia aneane 1500 kapuai maluna ae o ka ilikai.  He nihinihi kahi e pinana aku ai a kau iluna.  He kolo ka hiki.  E laiana ana o na lima me na wawae.

     He nui no ka wai kahe ma keia mau lua, a he maikai no hoi ka wai.  Ua hoopuka wale ae no kahi o makou, “ina paha e loaa keia wai i ka Hui Mahiko o Kamalo, o ke ola no ia o ko laila poe.     

     O ka lua wai nui, oia no ka lua mua; aia keia lua maka aoao mauka, a e kokoke ana i ka olaelae e kiei ai i ka uka o Waikolu.  He wahi no kale ua paeliia a halua i loaa kahi e hookio ai o ka wai.  Ua palupalu ka aoao mawaho o kaekae pali, me ka pohaku i hamo punaia a paakiki.

          He paipu 8 iniha ke anawaena kai hoomoeia mai keia wahi aku.

HE MA’I RUMATIKA @ OLA.

Mai ka Nupepa Vindicator mai o Rutherfordton, N. C.

     Mamuli o kekahi loaa ana o ka Lunahooponopono o ka nupepa Vindicator i kekahi ma’i ana i hoomaopopo ole ai i kinohi, ua hoao oia i ke ola o ka Laau Hamo a Chamberlain no na Hu@ a ua hauoli loa oia i ke ola ana iloko o ka wa pokole.  He rumatika ma ka poohiwi ka hoomaka ana mai, a ua nui maoli no kona eha i ka hu’i no umi la a he elua no hamo ana o ka Laau Hamo a Chamberlain no ka Hu’i o ka loaa no ia o ka oluolu.  I hamoia ma kahi huli a i ka pili ana aku no o ka laau i ka ili o ka loaa koke no ia o ka oluolu.  O ka lua, he rumatika make ku’i ana o na ami o ka uha, a o keia kona eha i aneane ai e waiho ma kahi moe no ka manawa ana i hoomaopopo ole ai.  He elua no hamo ana me keia laau i ka po mamua ae o ka hiamoe ana, o ke ola no ia i ka wa i ala mai ai.

     Ke kuaiia nei ma kahi o Benson Smith & Co., Agena ma Honolulu, H. T.

     O ka lua wai, ua hanaia no e like me ia, aka, nae, he kiekie iki ae kona @ iho ana maluna o kekahi.  he paipu @ iniha ma keia wahi.

     O ka mea kupanaha a makou i @ ai maanei.  Oia no ka pii ana mai o ka wai o ka lua mua a komo i keia lua elua.  E pahaohao mai ana paha ka lehulehu i keia mea, aka, he oiaio keia Penei i hiki ai i ka wa e kahe ana ka wai o keia paipu elua a komo i ke paipu mua e kahe ae ana malalo, aole e hiki i keia wai ke komo aku i laila no ka piha loa o keia i paipu mua nolaila, e hoona hou i ka lua.  He hoopoohao no na hana a keia wai.  Me he @ hoi lau i la no Eleile.

     Mahope iki iho o ka hora 12 huli @ makou no ka Baldwin Home, Kalawao, a mohe iho o ka makaikai aia ia @ maikai, huli hoi loa mai la makou @ Kalaupapa.

     Ma Kalawao au i halawai ai me ia kokua kahiko loa i noho ma ia waho no na makahiki he 20 a oi.  O Manuwa I kuu wa kamalii loa ko’u ike ana iaia ma Lahaina, a akahi no au a ike hou iaia.  He oi aku no hoi a ka paa o kona kino.  Maikai no ke ola.  Ua hele mai no nae a hakalalu, no ka elemakule.

     O ka mea keia nana i malama i ko’u luaui makuakane i kona mau la opio ma Lahaina, i kona wa i pae mai ai ma ka moku okohola.

     Mahope iho o ko makou paina ana ma kahi o ka Luna Nui, ua launa ike iho la makou mawaho o ka Lanai, hoonanea ana i ka hone a na ohe @ leawe a na keiki o Kalaupapa.

     Mamuli o kekahi leo maikai e uhane ma iana i ke aloha, ua kupu like ae @ ka manao iloko o na malihini a pau, e haawi i kahi lau oliwa o ke aloha no keia poe keiki.  Ma ka lulu ana, ua loaa he $8, a ua makanaia aku ma ka lima o ke alakai o ka puali puhi ohe C. M. Wainui.

     I ko makou hoea ana i ka uapo me ka manao e kau i ka waapa a kau aku i ka moku, ua loaa iho la he kuia, a makou i weliweli nui ai.  Oia hoi ua pii mai la “na lio ahiu o ka moana” a uhi pu i kahi uapo o Kalaupapa.  He kohu pali ka nunui o na ale, a ke poi mai, me he hekili la na nakolo i kahakai.

     Ua holo mai kekahi waapa o mawaho aku o ka poina nalu, lana, a no ka lohe ole ia o ka makou mea e kamailio aku ai, ua hoounaia kekahi kanaka kamaaina, o Kalani ka inoa, e au i ka waapa, me ka leka a Kalauokalani.  Ma keia leka i kauohaia aku ai ka moku e holo a Waikolu, malaila makou e kau aku ai.

     He mau minute ke ku ana o keia “keiki puhi olaii o Molokai” me kuapa e hakilo ana i ka nalu, a liliu iki, na lele aku la oia iloko o kekai mimiki.  Ua hooho ae kekahi mau haole malihini, e make ana paha oia.  Aka, e like me @ak i’a pela no kela i luu aku ai a kaa mawaho o ka poina nalu.  Ua au loa aku oia a kau i ka waapa.  Ike aku la makou i ke ani peahi ana mai o ke kupakako maluna o ka waapa, me he la e i mai ana, “ua hiki.”

HOI HOU KA PAAKAI I WAI @ KOLU.

     Ia wa, kahea mai nei o Kalauokalani, e hoi makou e kau ma na lio, a holo no Waikolu.

     O ka huli like ae nei no ia o makou a kau ma na lio.

     Aole ulia i loaa ma keia huli hoi ana, a hiki wale no i ko makou haalele ana i na lio.

     Ma ka pali ko makou pinana ana a hiki i ka lae o Waikolu.  He wahi keia e au ana i ke kai, a aohe hoi he poi o ka nalu ma keia wahi.  Ma keia wahi i pili mai ai na waapa, a le@ aku makou a kau.  Pela i hana liilii ia ai makou a pau i ka moku.

KANI KE OEOE HAAWI KE ALOHA NO MOLOKAI.

     Ia makou no a pau iluna o ka moku o ka wa no ia i hiu ae ai o ka heleuma, a hoomaka hou na enegini i ka lakou mau paahana no ka huli hoi mai.

     I ka hora 12 ponoi o ia po, ku makou i ka uapo, me na kino oia maikai, aka, me na puuwai luuluu i ka aloha no na oiwi iloko o na kinaunau a kela ma’i luku.

     Eia ka leo hookahi i loaa mai ia makou:  E HAAWI I KO MAKOU ALOHA A NUI I KA LEHULEHU.  AOLE E HIKI IA MAKOU KE HAI AKU I NA INOA O KA MAKOU POE I IKE NO KA MEA, AOLE NO PAHA OUKOU I IKE.  AKA, E OLUOLU OUKOU E HOOLAHA AKU.  HE ALOHA MAKOU IA LAKOU.  Nui ke aloha i keia leo.

HE LAAU MAIKAI LOA NO KA LA GARIPA.

     Eia ka Mr. George W. Waitt o South Gardiner, Me., i olelo mai ai:  “O wau kekahi mea i loaa ino loa i ka La Garipa mamua aku nei, nui ke kunu, ke anu, ka haalulu me ka hu’i a puni ke kino.  He ku maoli no hoi i ka pilikia na hana a keia mau haawina ia’u, a he nui no ka’u mau laau o ka hapuku ana me ka manao e loaa mai ana kahi maha, aka, he ole loa.  E ole ka Laau Kunu a Chamberlain loaa ai ia’u ke ola.  O ka helu ekahi maoli no paha hoi keia.  He hookahi no a’u omole e ua laau nei i inu ai o ka pau loa no ia o ka haalulu, ke anu ame ke kunu.  Ua haalele loa mai ua la garipa nei ia’u.  Ua piha loa au i ka mahalo i ka mea nana i hana keia laau no keia pomaikai i loaa ia’u mamuli o ke kaawale ana aku o keia mau haawina hoopilikia wale i ko’u ola kino.”

     Ke kuaiia nei ma kahi o Benson, Smith & Co., Agena ma Honolulu, H.T.