Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 28, 12 July 1901 — KA MOKU O NUUHIWA. [ARTICLE]

KA MOKU O NUUHIWA.

He unu!kjinamalua mau aina i ike ponoia Pae aina o Nuuhiwa. Aia lakou ma aoao hema o ka Poaiwaena a nni ka moanapPakipika hema no hoi. Eono mau moku i noho ia e kanaka eia na inoa, o Nuuhiwa, o Uapou, o Uakuna, o Hiwaoa. o Tahuata, ame Fatuiwa. Eia na moku kahaka ole o Aiao, o Fatutaa, o Tahatuiti, o Fatunu, o Mohotani a me Molunao. Ua ka paia k*ia mau moku a pau "Ka Pae Aina o Nuuhiwa," mamuli o Nuuhiwa ka mokupuni nui e like me ko Hawaii nei kapaia ana "Ka Pae aina HawaiL O Nuuhiwa no nui oia Pae aina, iemi iho malalo o Kauai kona nui o Hinaoa kekahi moku Keeanae me Honomenu, ma Maui me Halawa, ma Molokai, me ko Kalalau hoi ma Kauai. O ka ulu no ka ai nui ma ia Pae aina a pau mai o a o. E like me kakou ma Hawaii nei, e ola ana i ka "poi kaio" pela no makou ma Nuuhiwa f ola ai i ka "poi ulu" ekolu no hua ana 0 ka ulu ma Nuuhiw r a i ka makahiki hookahi. Nolaila, i olelo ai, "He kau hua ulu mau ko Nuuhiwa." He olelo oiaio no keia, a ua ike mgtkou ka lahui kanaka. He ano like loa no ka lahui kanaka o ka Paeaina o Nuuhiwa me ko Hawaii nei,' ma ka nana'ku i ko iakou mau helehelena he ano ikaika no hoi ko lakou mau kino a me na lala, no ka holoholo paha ma na pali a me ka pii maluna o na laau ulu me na laau nui, i loaa mai ka ai me ka lakou ulu, i hanai ia a maikai oia ke pili e uhi ai maluna o ka hale a ua malu pono no. He poe aahu kapa no ko Nuuhiwa lahul kanaka, i like loa no me-ko Hawaii nei. He hume malo ko na kane me na keikikane. He kakua pau hoi ko na wahine me na kaikamahine mai loko mai no o ka wauke ko lakou aahu me na lala ulu opiopio. Ua kanu wauke no lakou a maiama a hana no 1 kapa a i malo, e like me ko Hawaii mau wahine i hana ai ma ka "laau kua" me k'a i-e kuku". Pela ko makou ike-ana ia makou i pae mua aku ai i ka makahiki 1853. Aole i like me na Pae aina o Gilibati ka ilihune inaoli o ka moena iauhala ame ka kuelu laii nui oia wale iho la no ko lakou mau aahu. He poe akamai no i ka lawaia, i like me ko Hawaii nei, me ka upena ke- ! kahi ame ka aho no hoi a he nui wale aku na ano hana e ae o ko Nuuhiwa i like me ko Hawaii nei. Eia kekahi mea nui a he pono ke hoakakaia maanei. He lahu] kanaka kuokoa ioa no ka lahui kanaka o ka Paeaina o Nuuhiwa. E noho ana kela mea keia mea ma kona kuleana aina iho, mai kona mau kupuna mai a mai na makua mai. a he ha ku wale no na mea a pau maiuna o ka alna, nolaila, | haunaele wale ka aina,Vole maluhia Nui ke kaua kaua pinepine powa aihue pepehi kanaka aole paha 'hewa i hana ole ia e lakou i olelo ia ai e Pa- j ulo ma Roma 1:29-31. Ua olelo ia ma ka makahiki 1842 ua lawē ke Aupuni o Farani 1 ka hoomalu ana i ka Pae aina o malalo o kona malu. O. ka mokupuni wale iho no o Nuuhiwa kai hoomaluia e ko Farani. A o na mokupuni e ae, aia no i na kamaaina o ka aina ka hana e like me ko lakou makemake. He nul no na misionari mamua iho ao i ka ao i ko Nuuhiwa i ka Euanelio a ke Akua. Ua heie mua na miaionari Benetani& me kekahi mau kumu kanaka malaila no Tahiti, a ma ka mokupuni o Tahuata, a hoolkaika lakou i ke a'o aole. hiki no ka malu oie o ka aina, a ua hoi aku i TahitL Ma ka makahiki 1533 luiai 2 ua holo aku na mialonaii mai Honolulu aku nei, o Rev. W. P. Aiekalekelo» Rev. W. Pareka me Rev, R. me ka iakou mau wahine a ma ka la 15 o Augate pae aku la lakou ma Taiohae ke awa ku moku maikai loa o lakou e kekahi alii elemakule, o Hope- j kona inoa. Ua noho lakou ma Nuuhiwa, a hana no, a haia kekahi mau mahina ewalu paha, ua waiho aku i ka & ua pau lakou i ka hoi hou mai iHawaii nei ma ka makahiki 1835 hoao hou ko Tahiti mau raisionari Beretania me ke kahi mau kumu kanaiea maoii Tahiti j ma Tahuata no ka lakoa hana, hooIkaika no ma ke a*o ana ia iakou i ka olelo malkai a ke Akua. & haia eloa p*b& makahiki a hoi aku la no i Tahiki.

Ma ka makuhiki 1542 hoao hou no na I kumu mi?ionnri Boretanla elua, Hoo« kahi kane mo kana wahlne, A hookahl mea \vahin»> ol»?. Ma Tīlhuata no ko lakou hoonuika ana l ka h&na. Holk« aku i na kamAilna o ka aina i ka olelo nlaikai a kt» akua i mea e ola ai ko lakou mau uhane. A a'o aku no hol ia lakou ma na mea e pono ai o ke klno i ka noho ana i keia ao. Ua hoolohe mai no kekahi pot> i ka lakou āo ana» me .ka manao he hana maikal keia, ka hana a ka misionarfc A he ma-* kahiki okoa paha ma ia hope mal hlkl mai la kekahi moku manuwa Farani nui me na'lii Farani na koa, na mea paahana ma Tahuata. A ua lawe I ka hooponoi>#no o ka alna ma ka mana o ke Aupuni o Faranl. Kukulu na halepohaku, na halelaau na hale liapaa na haleukana hoomalkai na alanui hana ka papu kaua. Aia nae raa keia moku manuwa Farani kekahi mau ml sionari Kakolika i holo pu mai, a noho mai lakou ma Tahuata a a'o mai la I ka iakou hoomana. 0 ke aiii o ka Farani, haawi makana aloha aku la ola I ke aiil o ka aina I ka pu ka pauda me ka poka ka paea. Nui ka hauoli o ke aiii me kona poe kanaka 1 ka loaa wale mal ia iakou 0 keia mau waiwai me ke'kumukuai ole. 1 iho la ke alii me kona pX>e kanaka eia ka ka hoomana o|aio, o ka hoomana Kakolika he hopmana me ka waiwai aole ka hoomana Beretanie he hoomana iiihune. Ua hele no na kamaaina o ka aina 1 o na misionart Beretania a hoike aku e like me na mea i haiia maluna ae nei. Hoike okoa aku no i ko lakou ma menao imua o na misionari Beretania me ka olelo aku, e, eia ka ka hoomana oiaio o ka hoomana Kakollka pule ia Maria ia lesu ia Petero ia Paulo a i na uhane Anela a pela aku. Eia hoi he hoomana waiwai ka homana Ka« koiika be nui ka pu ka pauda ka poka a me ka paea. Haawi wale mai no ke alii moku Farani i kela mau mea me ke kumukuai ole Pane aku la ka misionaii Beretania la lakou me ka hoakakalea ana aku. E auhea oukou oia mau waiwai I makana waleia mai ia oukou poe make mahope e ike oukou 1 ka olaio o kuu oleio ia oukjf>u. Aole hoolohe mai na kamaaina i ke a'o a na misfonari Beretania. Hahai Hikou ma ke a'o a na kumu Kakolika, a ma ke alakai ana hoi a na'lii o ka moku maiiuwa Farani. No ia mea, ua walho aku na misionari B«retania. i ka hana ma Tahuata a ua pau īaKou 1 ka hoi aku i Tahiti a ma na Pae alna o Samoa. A mahope mai, kuee ke alii moku manuwa Farani me na'lii kamaaina o ka aina me* na kanaka. He kaua nui ka hope o keia kuee mawaena o na'iii Faranl me na kamaaina o ka alna. Ua auhee aku Ja na kamaalna o ka aina a noho ma na mauna. O na hale 0 na kamaaina ua lilo la no na'lil Farani. O Waitahu ©ia ke awa ku moku maikai. Hoa o ka mokupuni o Tahuta Maanei i ku mua ai na moku elua o Kapena Kuke I ka makahlki 1777 maika! no, no na moku manuwa a me na moku nunui e ae e hiki no ke ku na moku nunui he kanallma t ka manawahookahly He wai maikal no hol waipuna maJ ka pali mai, He one hol kahi » pae aku ai ka waapa. He hapaiua miie paha ke akea o keia awawa o Waitahu, a ua punl 1 na jali. Ua liio iho ia keia awawa holookoa 1 kahua kaua no na koa Farani me na kamaaina o ka alna. O na'iil koa Fafani ka nul o ka polno he hapa ka make o na kamaaina. He aina nahelehele o Waitahu paapu l na laau ka hau, ke kukui a na laau e ae. O ke kaua a ko Faranl ke hela ■e kaua aku i na kamaaina. Heie hoike no. Hookani na pahu, hookanl m* na mea kanl hele like na koa me na* •111 koa, me ko lakou mau aahu piha o ke kaua me na mea kaua. O na kamaaina hol ua pee lakou ma na aoao o na pohaku a ma na wahi nalo a kokoke mai na koa Farani kipu aku la. a make kekahl hmiu alil FaranL No ia mea nui ka ino ma ka alna aol# maluhia a mahope mal haalele ko Farani poe la Tahuta. Ua lawe lakou 1 ko lakou knlana hooponopono aupunl ma ka mokupunl o Uapou. Akahi a hooiaia ae I» na kamaainn o Tahuata eia ka he olalo ka oleio a o a ka mUionaH Ber*a»Ja o*fca pt» ma lea pauda. me ka poka a me na mea kaua. o ko oukou m*u lua m la." , \ ' •'