Ka Nupepa Kuokoa, Volume XXXIX, Number 31, 26 July 1901 — HE MEA PONO KE NANA IA KEKAHI MAU MEA E PONO AI KA LAHUI. [ARTICLE]

HE MEA PONO KE NANA IA KEKAHI MAU MEA E PONO AI KA LAHUI.

i i Ena Hoa'loha:— Ke hauoli nei au ika hoike ana ak* i mua o oukou, I kekahi mau mea a'u i manao ai mea pono e noonoo ia; oia hoi ke ola o ka l&hul—Ea Aole a kakou r»ea e nana ae ai, a e hoolana ae ai i ko kakou manao no ka pii hou ana ae o ko kakou lahul, ao ka mea, ke eml mau aJtu nei no La i kela a me keia makahiki; ua hoonele ia na makua i na keiki, na k«ne nie na *•.- hine i ko lakou mau hoapili, ua hoon«oneo ia kekahi mau ohana a o na ka* huahale i noho ia a minamina e na kanaka i na la 1 hala, ua waiho wale ia mau wahiiJ*ka aina, ua walho wale kekalii mau hale kuia o na kamalii, a ma kahi lehulehu na kula kamalii a me na haumana i ka manawa mamua, ua hoohuiia a hoonuiia no hoi, ua hookeke ia na halepule, ma kahi 1 piha a hu mawaho na kanaka i ka manawa mamua iho , nei; o na kihapai, ua waiho waie keKa-, hi mau w&hi; a mai ka ohana e noho ana 1 ka Noho Alii a hiki aku i na makaainana; ua hooemiia e ka make, a ua hoemiia no hoi ka hanau ana; a tna pela mau aku ke ano o ka noho ana, aole hoi e imi ia kekahi ano hou o ka noho ana* a me ka malama ana a uae ka lapaau ana no hoi, a malia paha o lilo ia i mea e keakea aku ai 1 ka emi hikiwawe loa ana; a ina no paha aole e loaa ana ka pono malaila, alaila, heaha ka oi o ka pono, o ke ku wale an«i e nana e hooho, a e uwe, aole anei o ka imi. a hana, a hoao hoi. ina paha p* mea ia e kokua mai i ke ola o ko kakou lahui? Auhea oukou, ua maopopo no )a 'oukou, aole ia kakou ka mana, aole hol ke ola, aole no i ka poe walwal aole hoi i ka poe kiekie, aole i ka poe naauao loa o ke ao nei, aole i na kahuna lapaau; ala wale no i ka Mea hookahi nana i hana i na mea apau, a Nona no i haawi mai, aka, aia no nae he man* via kakou. a he ike no hoi, a pela na roe* a pau, aia no ia kakou a pau loa ka pono o ka malama ana i ke ola a ke Akua i haawi mal ai na kakou ia hana, kt kiai a me ka malama ana i ko kakou mau ola, ko kakou ponoi, ko kakou )ahui no hoi, a no mea. ua hana pu mai no ke Akua mana i mau mea e pono ai a e lako al, a e oluolu ai ke kanaka; aole ola wale no, ua hana mai no a hooulu mai i mau laau lapaau ma k<la ame keia alna, a ua hookupono oia 1 kana hana ana e like me ke ano oia (lahui a me ko lakou noho ana a«wk» ano o na mea ai i kupono I ka noho ana , o ke kanaka ma ia mau wahi a me k« ano o ka ea oia mau wahl. i Ke noi aku nei au ia kakou e huli a« i hope. a e nana aku ina manawa o ka noho ana, a me ka lapaau ana a ko kakou mau ohana a me ko kakou mau ha- , nauna no hoi mamua; aole kakou 1 lapaau ina laau haole a me na kahuna haole no hoi mamua aku o na makahiki ;he kanawalu i hala ae nel, aole i nui na kahuna lapaau haole I hikl ma! f Hawaii nel, aole no hoi 1 nui aa laa* oia ano, a o ka lapaau ana oia no ka haau kahiko o Hawaii. aoie no i ul« |nui ae mamua o ka lehulehu o na J(tahuna hoopunipuni a me ka anaana, • olelo nui ia nei i keia manawa no ka mea, ua makau lakou ia manawa no ke ola o ka poe maoll ka lapaaa 'nolaila, aole kahuna hoopunipuni. a o ,ka anaana hoi, ina e lQhe la e kipaku , hele ta ana ola ma ke!a wahi kela wahl l a nolaila haalele oia ia hana. A ia ma» nawa ua maopopo a akaaka na kahuna akamai a ia lakou no e kli a! na ma'l I laau lapaau. I keia manawa e noho nei kakou, ua ulu nul mai ke ano hoopunlpunl 1 waena o na kahuna iapaau, a o ke kumu oia ulu nui ana, oia no ka manao kalohe 1 komo iloko o kekahi poe palaualell, a Inu i mea e loaa ai ko lakou ola ma ka lapaau me ka me(nemene ole f me ka minamina ole i ke ,ola o ke kanaka; a ua hooillo lakou 1 fce , ola . i mea paani wale w> na lakou; ua kaahele kekahi poe me ka hllahila ole. ua hoolilo kekahl poe ia , lakou iho he mau akua, me ka hoopuka | aaa i na olelo ma ke ano 1 uluhia • kekahi akua, ua keakea lak«ju 1 ka I*paau pono ia ana, a o kekahl poe bol. ,ua huna i ka lakou hana hewa malal» . oia ano. : A no/keia mau ha&a, u kow ** laau kupono Ooko o ke kanaka, a ua . hoololeleia ka mea mal * Wkl 1 ka »anawa .kupoao iloko o ke kanaf. a «* ott a ua pillkia kekaki pc* a ua n make/lnaoU no hoi. a no ka fcapa • ** . poe i makaukau, a no ka hikl .«• *; lakon ke koopunipuak noiaiio » s'ane.e »tie loa lakeu | .

lOA'nmlalo o kela poe kahunu hoopunU p4ut. Aka, e pono no nae la'u ke hai aku in '>ukou. no ka mea, ua hoomaopopo la no la'u. o keknhl poe akamai ma«II i k:i lapaau ana ma ke ano lapoau Hawnii. Ha no lakou.k»» ola n»i i keia «aariHv. a, he poe akamai 1 ka haha ana a, Hk* i Ka maM tl'>ko o ke kanaka. a ik? ! no' h*>i i ka lapmiu kupono a ua iohe pono nml au. ua ao haumana no kt»kahi! poe nkamai i & o kekahi poe hol, ua K iKauia kn lakou ano iapaau ana a p*A ma na Huke. ua kakau pu ia me, ke kll o ke kanaka. a me kahl o ka ma'i Hoko o ke kAnnka a me ka laau kupono. bo h'>.'. A oio mau ma'i a me na laau. «ia n<> na mai kahlko o Hawall nel. a «ne nn laau no hol, a o kela mau ma'l. aole >oa e*pau ana a pau loa keia iahui A 1 kekahi manawa. ua hul pu kefa mau ma'l mailhini o kela m&nawa,, a lil«> hol ! mea Ino loa. a nolnila, i ka lapAiHi ana o na laau haole. ua kup«iao 1)0 I kekahi manawa a I kekahi manawa «la kupono ole. O kela mau ma'i kahlko 0 llawaii nel. ua manao au. ola na mai 1 loaa I na fcanaka maoii e like me ke *no n na mt»a a iakou e ai ai a me ke rn.no o ka n«>ho ana. a me ke ano o ka *ina. a oia mau ano a pau, aole no ia I *no hou ae I kHa mnnawa. koe wale ao'ke ano o ka aahu ana i na kahlko ano hou o keia m&nawa. a me ka ai ano tiou; a wa ta mea paha e ioaa mai aJ ke *no e ana o na ma'l i kekahl manawa. a no na ma'i ano hou hol kekahi 1 loaa mal. O ko kakon kahiko ana ma mahu l keia manawa, ua ano e loa. a ua i au ioa ka lahui ma ia ano e noho nei* a' i na e hookahull Ikl ae. a wehe naa»rn> paha. alaiia. e loaa no 1 ka ma'l • me ka make no hol 1 kekahi maAawa -a, f**la na mea al malihinl, e llke me ka barena» ke tl. a la mea aku ia mea aku. mo ka mea hoi. o ka pol I maa 1 kela «qo kahUeo ma ka aahu ana 1 ke kino • me ka al ana, ua moe oukoa ma ka punee a ma na moe, a ua malama lakou I ka manawa vrale loa'l a e kahe nul ai ka hou. aole hol iakou e wehe waie ia I keknhl manawa, aole hol e hoolilo walo I k* auau ana I mea lealea. Aka, o na kanaka Hawall. ua hulpu lakou 1 keia ano hou me ka mea maa la iakou nolaii». ua ano e a ua hul pu na ano tna'l ' !*ia lloko o ke kanaka, oia hol na ma i niau o Hawaii nei i loaa «na ke ane » ko lakou mau mea ai a me ka no* k« ana. a me na wai ano hou hoi ma ke an<> hou o na mea aahu ineka ike oie I ka malama ana; a hul kela mau «n« mal, a lth> I mea e make al, no ka me*. aohe kahuna I ike i ka laau oia raau ma'l a i *lua l hulpula, aole hoi ! Ike I ka laau oia ano mal. a noialla, o Bt laau haole. t»a kupono no la 1 na ■nai oia ano laau.l ike ia, koo hol ka mai mau o Hawall nel ame kona laau kupono. a o na laau Hawall. koa koi na laau haole a me na mai ola aao. | A o ko'u manao. nolalla mai .kekahl noiao a m« ka mako nui ana. no ka, nea. ua manao an ala iioko o ke fca-' naka maoli na aao ma't kn«« ehw a ( • ka laau • poao ai, ala no la Ooko o na laku elua ano. a o na mai t oia nel

ma ke ano e nei, ola na ma'i *« hulpu ote keia mau ano ma'i elua iioko o ke kanaka. O ke kumu i «upu mai al na manao iloko o'u e pili ana no kelā mau mea, ola no kuu nana nul anu me ka noonoo hoi I ka noho ana 0 keia iahul, ke ano hoi o ka moe ana. kahi hol e moe al, ke ano 6 ka ai ana, a me ke ano hol o na mea ai. ke ano . o ka aina. a me ke ano no hoi o ka noho ana i kela manawa. a me kA hoano e ana ma kekahi mea. KE mau nel no kela lahui I ka ai ana 1 1 ka i'a maka. ame na mea i kaluaia a I pulehula e Ilke loa no me ka ai ana i 'ka manawa he haneri makahlki a oi i hala ae nei. ke mau nei no ka ai ana I ! ka pol. uaia. ame kekahi itiau mea al e ae l ai ia l ka manawa I hala. ke mau nei no ka a! ana ilalo, a me ka moe ana no llalo e Hke no me !a manawa, a me kekah! mau ano e ae o ka noho ana 1 ka manawa kahiko ke mau nei no ia. •no la ano o ka noho ana, ua manao au aoie e ole ka loaa i keia manawa o na ma'i i loaa I ka manawa i hala aku nei. a no la mau ma'i no hoi i maopopo al ia'u o na laau lapaau I lapaaula I ka A no ia ano o ka noho ana. ua manao au manawa I hala ua kupono no !a i ka lapaau ana I keia manawa. Aole paha e hlkl I kekahi kanaka Hawall hookahi o loko o ka lahui Hawail ke olelo mal a ke kapa mai he ano moeuhane wale no kela na*u. a e kapa mai hol 'he kaula wau. a e wan&na ana no ua mea aolei hookoia e keia manawa a Ina e olelo ola, alaila. no kona Ike ole no la, no ka mea, ke hoike nei au ma 4c& mea olalo a aole ho! au e holke ana ia oukou ma ka olelo nane. A I mea e pau a! ko oukou kanalua, ke ninau nel au la oukou. aole anei he laau kahlko no Hawail nei ke kowali? Aole ane! kekahi'o oukou I inu? E hikl anei ta oukou ke olelo mai he laau hoa wale no la? A he laau haole ane! laf A eia hou kela nlnau. Aole anel he laaft kahlko ka plllkai. ka laau 1 olelo ia he laau no ke paaoao a me ka ea? He laau naha. A pela hol ke Ihi a me ka popolo? Aole anei la he mau laau kahiko no Hawaii nel?Aole anei kekahl poe e noho ne! ! keia manawa e .hana nui ia mau laau 1 mea e ola ai a e p&u al ko lakou pilikia? A ela nae ka pillkla o na ma'l kupono I na laau lapaau. a me n* laa** kupono hol i kona ma'i pono! Iho. r»> kn mea, ua nu! na m&'l o Hawaii nel i I na laau o Hawaii. aka, ! < e meopopo »i. a e loaa ai na inoa ,» r* a pau iloko o ko kanaka a e 'oaa ai s o» na laau kupono ome ke ano o k« ana a me ka hoohul ana i na !**'«. O kekahl laau o Hawaii nel. he laa»' 'no no, a o kekahl, he popo ho laau hai* <» mawaho. a o kekahi, he iaau hoauau i ka ma'l a o kekahi he puholoholo. a o kekahl he laau kupele, a o kekahi he laau uwl I ka makm. a o kekah! he laau hahano mai malaio. a o kekahi ho laau kahiki. a he iaau hana ialoha kekahi i oleloia. a he laan hoohanau kelkl kekahl. a hoohapai kelkii ,no hoi. a hoopa I na wahine aole e loaa !na kHkl. a no ia mau ano lehulehu. a ,me ka moofv*oieio o ka hana aaa ka lapaau aoa. » iw na ma'l knpoao hol, a nolana wa« e manao Ml t po»

kou e hapal pu l keia hana ma ke ajio e like me ka'u e manao nēi. O kekahi kumu nul nana I hoolana loa mai i ko'u manao e hoomaopopo loa i ka pono o ka - lapaau ana i na laau Hawaii e llke me kau 1 manao ai he pono: oia no kuu n&na ana a me kuu hoomaopopo ana hoi 1 ke ano o ka noho ana o na haole iwaena o kakou e noho nei, ke ano hol o ko lakou malama ana ia lakou iho, a me ke ano o na mea ; a lakou e ai al. ' Ma kuu nana ana, a me ka hoomaopopo ana i ka papa helu o ko lakou ohana, ua pii.mau a me keia makahlki a e nee aku ana e uhi pu ia keia Pae Aina e lakou ma keia hope aku, a ma na mea a*u i Ike ai. a i hoolilo al au i mea na'u e noonoo ai. ua maopopo loa la'u. ua kupono loa no ia lakou na laau 0 ko lakou aina. a me ko lakou noho ana. ua maopopo ua hookuponoia ka hana ia ana. 1 me ka lmi ana. o ko k«u poe akamai I laau e kupono ana ia lakou, oia kupono o ka laau. ua lilo ia 1 mea e hoomaikai ai t ko lakou kino. a me ko lakou koko, a nolaila. ua hoomakaukau mal lakou I ka hanau ana, a ua hoolehulehu la ko lakou ipuka hale a ola kekahi mea a'u 1 lawe mai al e noonoo no ke ano o ka lapaau ana lwaena.o ko kakou lahul ponoi, a ma ia mea e hoomahuahua la mal ko kakou ike ma ke ano o ka lapaau ana a me ke ano no hol o ka noho ana. T7a maopopo no hol la'u a me oukou pu no hoi kekahl. he mea paakikl loa la kakou ke hoohull ae i ke ano o ka noho ana o ko kakou lahul. ma ke ano o ka noho ana o na haole maemae Iwaena o kākou. a I ko'u mana» e hikl ana no paha I kekahl poe ke hoohallke ma kekahl mea. a o ka hapanul aole no e hlki ana. A o ka noho huikau ana hol o ko kakou poe kekahi mea paakikl loa i ka hoololl ana e hooponopono ma ke ano e llke me na haole maemae e noho ne! Iwaena o kakou. Aoie nae ( a'u e olelo nul ana no la ano o ka noho ana I kela manawa. no ka mea, aole 1 plll nalla ko'u manao. aka, ua plli wale no la ! ka lapaau ana I na ma'l a me ka laau kupono e lapaau al iwaena o ko kakou lahul ponoi e like me ka iahui t>ake. 9 lahul lapana. ke lapaao nei no !akcu ia lakou Iho, a pehea la hoi 1 aeole la al kakou e lapaau la kakou Iho? He anau kumu no. a e kamalHo nku ana au mahope no ia mea. TTa hlki p%> ha la oukou a me ka poe opu aloha I ka lahu) HawaU. ke hoomaopopo Ina mea au e hooakaka nel no ke ano o ka lap«ao ana o ko kakou lahul, kahi koena hoi a ka make e ate nel 1 kela manawa kela manawa. a ma ka nana ana a ma ka hoomaopopo maoll ana, e hiki al ia kakou e hoolalo ta mau olelo kuhikuhl me he ula la e mau la ke kanl wale ana no I ko kakou mau pepelao. Ua kupu mai lloko o'u kela maa manao, no ke ano o ko kakou Kanawal ame na haoa hol a ka Pnpa Ola lloko o keia mau makahlkl i hala aku aet a t kela manawa. a ua ulu mal no hoi kekahl noonoo ou ma ka nana ana t ka lehulehu o ko kakou lahul e noho kau IiUU nel ma kela apana keia apazta me ka laau lapaau kupono ok; ame na kahuna lapaau kuW oie. a ka walho wale mal nel ta

poe me ka mea ole nana e malama. ma i ke ano maemae, a ua komo aku na kahuna hoopunipuni a lapaau aku la me ka loaa ole o ka laau kupono no ka mai, heaha mal ke kumu? Ua hoopalaleha ka noho ana aia no ma ko l&kou mau. apana I noho al he mau laau Hawaii e hiki ai ke lapaau, nolaila, aole | paha e hiki ia lakou ke kii a hana hoi; !i mea e pau al ko lakou mau pilikia. a Jke hoola ia hoi i na mai i loaa ia laj kou. | Ina paha kakou e hilinal nui I ka laiPaau ana a ko kakou lahui ma na iaau haole wale no e like me ka lapaau ana • iwaena o na haole, alaila, e pono ia ka- ; ' kou ke hoomanao ae i na mea a'u 1 j ,wehewehe aku nel mamua no ke j ! ano e o na ma'i a me ke j ] ano e o na laau e lapaau ai i kekahi j manawa a nolaila. aole no e lilo I mea; e pomalkai ai a e pono ai ka lapaau ana ■ ma ia mau apana apau o ko kakou mau > mokupuni. Eia no hoi kekahi mea e pono ole al ka lapaau ana ma na wahi I a pau i noho ia e ko kakou mau maka- | maka. oka hiki ole ke hoolawa ia ina Kahuna lapaau kupono oia ano a me ka hoolaha ana I na laau lapaau ma kela waKl kela wahi i noho la e na kanaka maoli. a i ko'u manao. Ina e Hlo malaila ka hana nul ana a me ka malama nul ana o ke Aupuni. pomalkal ana ka lahui kanaka. j He mea maopopo loa ia'u i keia mana wa ka hiki ole i ke aupuni ke hoonoho 1 mau Kauka ma na apana a pau, no ke kauliilii o ka noho ana o na kanaka a i na paha e manao ia ana e hoonoho i mau Kauka alalla, e kauoha hou aku i mau Kauka I na aina e I kela manawa e kukulu la hol i kula e a'o al kekahl poe a akamal no na la mahope aku. a e imi pono no hol ke aupunl 1 na kauka Hawali maoli I Ike i ka lapaau a me ka papa laau maoli o Hawaii nei. (Aole I pau.) i>i