Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 8, 21 February 1902 — Ka Ninau Waiona e Noonooia nei KA HAIOLELO A MR. W. A. BOWEN E PILI ANA NO KE INO O KA WAIONA. [ARTICLE]

Ka Ninau Waiona e Noonooia nei

KA HAIOLELO A MR. W. A. BOWEN E PILI ANA NO KE INO O KA WAIONA.

Ala wale no ka hikl e loaa ka haina o kekahi ninau ano nui a loaa na hoike moakaka. He mea maikai e Jawe ia mai na mea apau I Ike la a noonoo. O ka ninau waiona kekahi o na ninau pohihihi ioa mai kinohi mai. He lehulehu na mea i ike maka ia e pili ana no ke ino o ka waiona, aka, aia no he mau mea ano n'ui i ike oie ia e ka poe e paio ana, he mau mana ikaika e hoopohihihi ana i ka ike o ka mea e hoao ana e huli i kona mau aoao. Ua ike ka j>oe e lawelawe nei i keia hana aole he hana malkai na iakou ka hoike ana mai i ka lehuiehu i ke ano o ke ahele ana i na kanaka, a no keia kumu aole i loaa maluna o na papakuhikuhi i hoomakaukau ia me ke akahele loa kekahi mau mea ano nui e plli ana i ke ano e holomoku nei ka lehulehu iloko o ka waiona. Ua laiau aku na lima o keia hāna ma o a maanei. E like me na hana ano nui apau e hoopomaikai ana a i ole e hoopilikia ana paha i ke kanaka hookahi, na hana okoa aku, na home ame ka lehulehu, pela no keia oihana waiona e hana nei, aka, aole 1 like kana hana me na oihana qkoa aku. Me ke ano nui, ua komo aku oia iloko o na hana aupuni, e kahea ana i ka oihana maikai, na halepaahao, haie pupuie, na hale hoopololei, na haiema'i, na hale no apau oia ano, e kokua mai ia lakou, a mamuli o keia kumu ua hiki ole ke ike ia ka nui o kona ino a i ole o kona maikai paha. Nolaila i ka hoao

ana e huli i ka haina o keia ninau ano nul fce lehulehu na mea e koho wale ia ana 1 loaa ai na kaulahao nana e hookul kekahi mau mea i ike ia me kak*kL Aole wau e lawe mai ana i na »ea i ike maka ole ia, aka, e kamaiHo ana wau- ma na mea 1 ike maka ia. He elua mahele ano.nui o keia ni"Ko kakou ninau waiona iho," me ka hookoikoi ana i na huaoloio "Ko Kakou." Ma keia mahele mua ua hlkl ia kakou ke imi aku i ka eml iho a pii mahuahua ae paha o keia oihana. gn ttßu __"Ma na hana iloko o ka aina. Ma keia mahele ua makemake wau e hoik« aku i ka hana a ka waiona maluna o ke kanaka ame kana 'hana e ha«a ana, ame na pomaikai ame na pohio e loaa ana i na hana "hoowaiwai ilako o ka aina. Maiaio o ke poomanao mua eia kekaHl mau mea e hoike ana; 1. —Ke komo nui* ana mai o na waiona. Ma ka buke hoike makahiki a Tkrum o 1901 ua hoike ia ke komo ana *>ai o na waiona penei: i

P t3 <5 g "WaAwai komo w w p x i * * § s 5 -£ Na. Bia $ 1.554. $ 1,856. $ 3,410. Na Waina .. 76,172. 97,476. 173,648. Na Waiona e Ae 47,471. 48.760. 96,231. J|utoa nui .. $125,197. $148,092. >273,289.

AMe no i nui loa ka oi ae o na waloaa I komo mai i ka eono mahina o ka hapa elua mamua o ka eono mahina. hapa o ka hapamua, a aia wale nohoi ka ihapanui ma na waina, oka, o ka kuina nui o $273, 289.00 iloko o kfl. ma-, hookahl ua nui loa kela ri<s Hawail nei. He mea pono hoi e hoomaopopo ia aole i helu pu ia me keia huina na bia i hana ia ma ka Hale Hana Bkt o Honolulu nei. 3,—Ka pii mahuahua ana ae o na liale inu waiona i iaikini ia. Eia mamu* o'u na hoike apau a Rev. L. M. Hartley e hoike piha ana i ka nui o na laikini i haawi ia, ka inoa o ka poe i loaa na laikini, ame na wahi e lawelawe ia nei ka hana. Ua loaa keia mau hoike mai na buke anai o ke aupunl. Iloko o Augate 1, 1896, penel ka nui o na haie kuai walna: Wa Honolulu, Waiona ikaika 18 na aima eae apau 5, huina 23. Elima makaOiiki mahope mai ua nui ae penei:

o p p p o £. 3c% c o 3 KB ANO: ' |T* £ & jj? f ci • • Waiona Ikaika —21 8.6 3 0 38 lfftlna, Bia Ale— 6 7 11 4 1 29 Bl* 21 0 0 0 0 21 Hvfna 48 15 17 7 1 88

e puunaue 1a ke 48 (o me ka 18 (o 1896) o Honolulu wale no, e ike ia ana ua hiki i ka huahelu uuku ke komo iloko o ka huaheiu nui he elo» me elua-hapa-kolu manawa, a i ©ua oi ae he 166 pakeneka. e puunaue i& ka huina o 88, ona molmpuni apau no 1901 me 23, ka huiaa'o 1896 ua hiki ke komo ekolu me e-•»o-hapa-'hiku manawa, a i ole ua oi ae he 283 pakeneka.. ' • Aka ina e lawe ia na mokupuni e ae &p*u, mawaho ae o Honolulu, oia ka kuina o 40 no 1901 me ka huina o -8 mo 1896, e komo ana he ewalu manawa a 1 ole ua oi ae he 700 pekeneka iloko « elima makahiki. Aoie I lolhi loa aku nei ua olelo ae ka Luma Kuke Awa Nui aole i like ka nui 0 ke komo ana mai o na waiona me ka pii mahuahua ana ae o na kanaka. Ina hoi ha pela, ua hiki anei ia leakou ke ninau ae, Alaila i nui ae nei na Hale inn rama no'ka nui o ka makewai o ■a kanaka?" Ina e hull ia ka loaa I ke aupuni mai ka walona mai e ike la ana na loaa i monao ia penei: 32 laikini "kuai nui" no $500 pakahi $ 16,000.00 38 iaikini "kuai liilii' o na waiona ikaika no $1,000.00 pakahi 38,000.00 56 laikini bia, waina, ale, no $250. pakahi 12,500.00 Hookahi laikini no Jca Hale Hana Bia 150.00 121 laikini, ua loaa ka huina o $ 66,650.00 Ma. ka aoao o na hoolilo o ke aupuni J nuimuli o ka waiona ua hiki ke kau ia keia mau hoolilo: Ka oihana makai, »« hale paahao, ame na luna paahao, na aha hookolokolo e nana nei i na klkia lehulehu mai ka waiona mai e llke me ka hoike a ka Lunakanawai Klekie, ka lilo o ka huii ana a "hookolokolo ana i ka poe puhi waiona, no ka pono ame ka pomaikai o ka poe i lo«a mua na laikini mai ke aupuni aku, a pela wale aku.Oiai ke paa ia nel na ka!a e loaa mai nei no ke kuke awai o k«iā. mau waiona e Amerika, ua hiki loa ke ike ia aole he pomaikai e loaa nei 1 keia Terltori mai ka waiona mai, aka ua poho kakou. 3.—Ka nui o ka poe e lawelawe nei i ka hana a e uRu nei hoi i ka auhau i ke aupuni makua. Ma ka hoike a ke Keena auhau Kaua. (Revenue) e pau ana i ka la 30 o lune, ua ike ia he kuina o 456 avelike o ka poe e ukli nei i keia auhau i ke aupunl makua. Mai l*ko mai o keia huina ua ike ia he 39ā poe kuai liilii, a he 62 poe kuai nui. T7* hiki loa ke lke ia ka like ole o 301 mawana o ka huina o 88 hale inu lama knai liilii i lalkini 4a e keia Teritori ka 889 hoi e uku nei i ka lakou auhau kaua i ke aupuni makua mai keia oihana aku. Ua hoike ia ae o ke kumu ka o keia like ole oia ka ikaika Im o na kanawai o ke aupuni makua, a ua kauoha ia keia poe e uku mau aku i Keia auhau. I ka manawa e 101l ai © aa mea e lawelawe ana i keia hana ua kauoha ia lakou e uku hou aku i keta auhau. Ma keia hana ana ua uku hH aku kekahi o lakou he elua a ek*tu mon&wa iloko o ka makahiki hookifci.

Ma ke ano he leo hoakaka, he mea maikal la inakou ke hoike aku e kaū mai ana keia auhau maluna o na ma- j hiko ina e hemahema ka lakou lawe-] Jawe ana ma ke ano he poe lawelawe i! ka walona." Aia ka pilikia maluna o e-! lua kumu. 1. —Ka nui, 2. —Ke ano o ke kuai ana ia, ka inoa e hoouna ia ai, ame ka inoa ma na buke. Ina Ia- j kou i makemake e pakele ma4 keia au- ; hau mai, he mea maikai e kuaiia keia mau waiona ma ka inoa o ka mahiko no ko lakou mau kanaka, a i ole ma ke ano he agena n.o lakou, a ma ia inoa no e paa ai ma na buke a e hoouna ia ai hoi. Malia i'o paha he oiaio ka mea e hoike ia nei ua ikaika na ka nawai o ke aupani makua, a ua loaa aku hoi ia lakou kekahi mau wahi e lawelawe nei i keia hana i loaa ole i, keia Teritori a ua uku aku hoi ia la-: kou i keia auhau. ' ! 4.—Ka nui o ka poe ona. Mai ka hoike mai a ka Lunakanawai Kiekie no eiima makahikl a hiki i ka la ekahi o lanuari, 1901, ke pai nei lakou i keia mau huahelu malalo iho: tTa ike ia he 2008 poe ona mai ka ma-1 kahiki 1896 a'hlkl i ka makahiki 1897; 1 2192 no 1898-9, a he 2, 281 no 1900, a mai loko mai o keia mau hihia he l r 862 o lakou i hoopai ia iloko o 1896-7, 2,078 no 1898-9, ame 2,183 no 1900. Ua hiki ke ike ia ua oi ae he 100 pakene-; ka ka nui o na ona iloko o ka maka-! hiki hookahi o 1900 mamua o na makahiki i hoike ia mamua aku. Ka nui o ka poe i hoopai ia no ka ona ma Honolulu nei wale no ua hiki aku i ka huina o 1,845. He kakaikahi loa ka poe j ona mawaena o na Pukiki ame na lahui Asia. Eiwa hapa-umi o keia poe aia mii loko mai o na Hawaii ame na lahui e ae. Penei ka hoike ana o ka poe i lioopal ia no ka Ona ma ko lakou mau lahui iike ole: } 1896-7 1898-9 1900. Pake 19 10 6 Kepani 160 134 115 Pukiki 86 92 105 Kanaka Hawaii 1009 1053 794 Na Lahui E Ae 588 789 1163 Na Huina 1862 2078 2181 He mea maikai hoi e hoomaopopo iaj 0 na hihia i hoike ia oia wale no na hihia i loaa aku i ka lima o ke aupuni. He lehulehu mawaho aku i loaa ole. Malalo o ke poomanao "Kuai Waiona ame ke puhi-lama," ua hoike ae no ka Lunakanawai Kiekie penei. He 623 hihia a he 375 poe o lakou i hoopa'i ia no ke kuai waiona me ka iaikini oie a no ke puhi-lama iloko o 1896 ame 1897, 461 hihia me 258 poe i hoopa'i *la iloko o 1900." Ke nana pono ia keia e ike ia ana ke emi mai nei keia mau hewa. He mea hoi e hauoli ai. Mai 01 loa ae ke ino ina i like ka pii mahuahua ae o ka poe kuai waiona me 'ka laikini oie ame ka poe puhi-lama me ka pii mahuahua ana ae o ke komo ana mai o na waiona, na hale kuai waiona, na auhau no ka aina makua ame ka poe ona. N E huii ae kakou i ka mahele elua o keia ninau: "Ma na.hana iioko o ka aina." ~Aole o makou makemake, e haanui wale aku ma keia mahele. Aoie makou e olelo aku ana 1 ka hoomaka ana he ino ka waiona, ua like me kekahi manu nui e huli hele ana i kana mea e alapahu ae ai, he hana hoi e hoopoino ana i na hana okoa ae apau, a no keia kumu e iilo kakou apau i poe kokua i ka hooie-waiona, aka e huli mua ia kona olaio. He ino i'o anei ka waiona? I.—He poino anei kekahi e loaa ana i ke ola kino o ka mea e inu ana? Ke hooia mai nei na kanaka lehulehu ia kakou he poino i'o no. Ma na hoike imua o ka Hale o- na Alii (Lords) ua hoike ia mai la i ko lakou Komite," Ke lawe i» ma na mea ano nui, he nui ka p>oino e loaa ana i ka mea e inu mau ana i ka bia, ame na waiona e ae i loaa ka alakohola, ina no e inu liilii ia. Ma ka inu ana ua emi kou ikaika hana. Poino kou ola kino. Ma'i kou ake, inoino kou koko, poino ka puupaa, haalulu kou kino, a loaa ua ma'i puuwai. E loaa ana keia mau plllkia i ka mea inu iiilil mau, e iike me ka mea inu nui. He nui na hoike mai na kanaka mai e hooiaio ana i keia, a mea pono i kela ame keia e malama i kona kino no kana hana, a pela nohoi ka poe e hana mai ana maialo ona, "2.~He poino no anei kekahi i ka 1010 ike o ke kanaka? Ke holke hou mal nei na Kauka i ka poino. Ke oieio nei poe "aoie e hiki na hana me ke poo ke hana ia me ka maikai ina aolei e loaa ka waiona," aka, ke hoole loa mai nei na kauka i ka oiaio oia ofelo.. Ua oi ae ka maikai ame ka pololei o ka hana ina aole he kulu waiona iioko ona. Ua huii pono ia keia e ka ahaolelo o Enelani. He 20» paha makahiki i hala ae nei,, ua kue mai la o Mr. S. N. Kakela, j kou haku hana ia manawa, i ko'ū haa-1 wi ana i ko'u manawa ame ko'u noo-1 noo .ma na hana mawaho aku, oiai ua makemake oia i ko'u manawa hoiookoa. Pela no i keia la, ina ma kou inu ana ua hoopoino oe i kou noonoo maikai a i ole i kou ola kino ua kupono kou haku hana e keakea mai i kou inu ana, no ka pono o kana hana. 3.—He hooponalo anei ka waiona i I ke ano ma.kai a hoopono o ke kana- 1 ka? He lehulehu na mea i fee maka' ia e ae mai ana. Ua iohe wau i ke-1 I kah\ mooielo e pili ana no ka huli ana! o kekahi Hui Kuai Aila nui i kanaka! maikai a hoopono no kekahi hatia ano' nui. Ua makaukau lakou e uku iaia he $10,000 no ka makahiki hookahi no kona kulana hoopono wale no aole no ka ike, a loaa aku ia ka lakou men. i makemake ai iloko o kekahi hale kuai laau. Nolaiia he waiwai ko ka lioo-j pono ma ka hana a e hoopoino ia ana I hoi kou noho'na hoopono e ka waiona. 4. —He hoohaunaele a hoopoino a-| n«»I ka v iior.a i ka noho «a muluhia o ka hom?" | Aole i loihi loa ae nei ua loaa aku' ia i kekahi lede ma keia ku-anakauhaie he tjila kikoo aie o $18 mai kekahi hale inu lama mai iloko o ke eke o kana kane. Ua noho laua me ka hoomanawanui a ua hoao hoi e hoe-i mi mai i ko laua lilo o ka noho ana,! aole i uku ia kekahi mau bila kikoo no na mea ai ame na mea e pono ai 0 keia ola ana, a i kona ike ana i kela bila Ike iho la oia i kahi o ka pili-l kla, O kekahi wale no keia o na hoi-| k'e lehulehu, a he mea hoi e hoike ana^ 1 ka mahele | s.—Pehea e hoopoino nei ka waiona^

ina hana hoowaiwai iloko o ka aina nei? Aole e hiki ana ia makou ke hoike piha no keia ninau aka e lawe mai ' ana makou ma na mea ano nui wale no. Ina o ka hookahi haneri dala i hoo lilo Ja no ka waiona a i hoolilo ia ma kekahi hana e ae e loaa ana 14.7 Ia hana ma ka $3.80, a e loaa ana hoi. he $9.63 i kekahi mau hana okoa aku no na iako hana. Ina he hana kamaa e loaa ana he 14.21 ia hana no $22.56, ame ka loaa pu ana he $40.37 i kekahi mau ano hana e ae. Ina e lilo i ka waiona he $13.43 o keia haneri daia e loaa ana i na lima hana, a he $86.57 puka o ka mea kuai waiona. Ina e hoohui ia na loaa o ka hana kamaa e ike" ia ana ua loaa i kekahi mau lima hana ka pomaikai o $62.93. E ike ia ana aole i like ka pomaikai e loaa ana i ke kanaka hana kamaa me ka pomaikai e loaa ana i ke kanaka hana waiona, aka, ua. kokua aku oia fna hana okoa ae he $49.50, a i ole he 361 pakeneka oi ae mamua o ka mea e hana ana i na waiona. Ma kekahi mau hoike okoa ae no 27 hana ua ike ia he awalike o 360 pakeneka oi ae. Ua maopopo loa aole he nui o ka pomaikai e ioaa ana i ka poe e lawelawe ana. ina hana okoa ae, me ka ka mea hana waiona. Ke ike nei kakou ke hoopoino nei ka waiona i na hana okoa aku ma na aoao elua. He uuku loa kana e haawi nei i waho, a he nui na loaa i komo mai. Ua like ka hana waiona me kekahi walomeii, e kikl ana ina ma nawa apau, he kiki wale no. No ka pii mahuahua ana ae o na hale inu waiona. Ke olelo nei kekahi poe he hana maikai. O na nupepa ame ka Lunakanawai Apana kekahi i manao he maikai. O ka lakou olelo, e inu ana no na kanaka e like me ka inu ana i ke au o Lota he 3800 makahiki i hala ae nei, a nolaila e hoolawa aku ia lakou me na mea inu kupono. Malia paha aole i nui ka poe ona ino i keia manawa e like' me ka manawa a lakou e inu ana i na suaipa waie no. He mau mea maikai keia ke noonoo ia, aka, aia no he pilikia ma ka inu bia i kupono e noonoo ia. Ke olelo nei kekahi poe ma ka loaa ana o na hale inu bia ame waina e emi mai ana ka nui o ka poe komo ma na hale inu waiona ikaika, a emi hoi ka inu nui ana ia o na waiona ikaika. I ka la 16 o Novemaba, o ka makahiki i haia, ua hoouna ia kekahi poe e ku mawaho o kekahi mau hale inu waiona, a e helu i ka nui o ka , poe e komo ana mai ka hora 7:30 a l hiki i ka hora 8:30 o ke ahlahi Poaono, he hookahi wale no hora. | He 126 kanaka malalo mai 040 ma> kahiki i komo ma ka Encore! 69 ma ka Merchants Exchange; 66 ma ka Favorite; 65 ma ka Criterion; 40 ir.a ka Hoffman, 27 ma ka Anchor, 26 ma ka Paeiflc, 11 ma ka Pantheon he huina o 430, he avelike o 54 poe opiopio, i komo.aku iloko ■> ka hora hookahi. Ina he oiaio keia, he avelike o 54 i komo aku iloko o keia mau hale inu lama iloko o ka hora hookahi, a ina , ua emi mai keia malalo o ka mea maa, alaila ke olelo nei makou, aia no lie hana nul a koikoi mamua o kakou. He mea hauoli ka hoike ana ia ae o kekahi mau mea huna a na hale kuai waiona e ka nupepa namu "Stav" o ka la 25 o lanuari 1902 penei: 112 kiaha hookahi galani. 1 30 Galani ho6kahi barela. 1 barela kiaha. 360 kiaha, k*neta pakahi...,s 45.00 360 kiaha, 10 keneta pakahi 36.00 Na kala puka like ole mawaena o laua 9-0° Kumukuai o ka barela 10.50 Na dala puka ma ka 12% keneti, ' $34.50 no ka barela, ua like me 345 pakeneta puka Na dala puka ma ka 10 keneta, $25.50 no ka barela a i ole he 255 pakeneta. He mau hoike keia e hoihoi hou ana ia kakou i na la kula e hakoko ana me na ninau huahelu. • e | Aka, aole he pono e nana wale no kakou ma ka aoao o na dala puka, me ka huli pono ole i kekahi mau hoolilo o ka lakou hana, e like me ka kahiko, "I kou huli ana i na aoao o Diabaio e haawi i ka pono, ina 1 he pono, iaia." Nolaila e nana ae ka- | kou i na palapala kue mai na wahi like ole mai penei: ! Kue ka Hale Hana Hao Ike ku kokoke ana o kekahi Hale inu Waiona i ko lakou hale hana, oiai ua ike lakou. i ka poino. Kue ka Hui Kaa Uila i ko laleoui lohe ana e kukuluia ana he hale inu, lama ma kekahi aoao mai o ke alanui e ku nei ko lakou keena. Aole he makemake o ka hui kaa-ahi e lawe i ka poe inu i poe hana no la- . kou. Ua hana ia na kanawai e hookaawale ana i na hale inu lama he wahi mamao mai na hale kula ame rta Luakini mai, e hoike ana i kona ino. Aka, me ka ike no i keia mau mea ua ku ae la ka Hala inu Rama "Star" ma ke ala ponoi e komo aku ai i na kula o Kamehameha, e hoo'\Veliweli ana i ke ola o na haumana malaila. Ke kue nei ka ohana i ka makuakane e inu ana, a e hoolei wale ana ina mea maikai apau. Ke uhauha nel oia i ka pono o kona ohana ame ka pono o ka lehulehu ma o kana hana ala. Ke kue nei ka lehulehu a aole he lawe mai o na hale kuai waiona i na olelo pale ma ko lakou aoao, oiai ua m£Lopopo ia lakou o ke pale ana mai, he mea ia e poino ai ka lakou hana. E hoolohe mai i keia olelo wanana i hoolaha ia ma ka nupepa "Leavenworth Times," mai ke panalaau hoole waiona mai, Kansas, lanuari 20, 1902, he 20 la i hala aku nei, a i pa'i hou ia ma ka "01athe News-Herald." "Ke kokoke mai nei ka la e kakaikahi ai ka poe inu. Aole o na kanawai papa i ka waiona ke kumu e pau ai aka, o na hana hoowaiwai. Aole he ae o na hui kaa ahi e lawe i na kanaka hana inu mai ka peresidena a hiki ilalo. Ke ike mai nei na hana ano nui apau i keia. Ke hoemi nei na hui Inisua. i ka poe inu ole mamua o ka poe inu. O keia mau hana ka mea nana e hoemi mai ka poe inu. Aole i helu ia na kanawai, aka, he mea pono e hoopakele ia ke kanaka e inu nei, a o ka mea wale no e hiki ai ia hana oia ka hoopai ikaika loa i ka poe e lawelawe nli ia hana i hiki ole ai ia lakou ke hana hou aku. Ke hooki nei makou. Hookahi wale no ala e pakele ai, oia: "Mai hoopa, mai hoao, mai lawelawe." "O ke aloha kala, ke kumu o na hewa apau."

He eiua a makou ninau 1 koe, a oia keia: I ka mea e inu ana— "Heaha ka mea o ka hooiilo ana i kau dala ma ka mea aoie he ai? A o kou luhi hoi no ka mea i hiki ole ke hooluolu a hoolawa mai? I ka mea kuai waiona—"Heaha Ia ka pomaikai e loaa ana i kekahi kanaka, Cna e loaa iaia ke $o holookoa, a make kona uhane?"