Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 20, 16 May 1902 — HE MOOLELO NO KE Keiki-Hoopapa o PUNA HAWAII KE KAEAEA O KA NIU HOLU O KALAPANA. KA MEA NANA I KULAI KA IKE AME KA NOEAU O NA LOEA HOOPAPA O KAUAI-O-MANOKALANIPO. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KE Keiki-Hoopapa o PUNA HAWAII

KE KAEAEA O KA NIU HOLU O KALAPANA.

KA MEA NANA I KULAI KA IKE AME KA NOEAU O NA LOEA HOOPAPA O KAUAI-O-MANO-KALANIPO.

E na makamaka heluhelu o ka nu- : pepa Kuokoa, eia. makou ke panee aku , nei i keia moolelo no ko oukou pomaikai a me ka pomalkal o ka poe a pau , e heluhelu ana i kela moolelo. i mea , hoi e hoomau ia ai ka hoomanao ana iloko o ka houpo o na opio hou o Ha» , waii ma keia hope akp, i Ike, a i hoomaopopo ai lakou i na mea e pili ana 1 ko lakou one olwi a me na hana kau- > lana i lawelawe ia e ko lakou mau ku- , puna o ke au kahiko, kela au i okikilo' loa I hala wale aku la, a i hoomauia| aku ai hoi na hoomanao ana a me ka paanaau o ia mau hana kaulana ma-| waena o na puiapula hou o keia lahui. j o ka maaaolana hoi o Hawaii ma keia hope aku. He oialo. no Kal&pana. Puna, Hawai! ke keiki ! hele al i Kauai i ka hoopapa me k4 laila mau kae'ae'a, a i paulehia ia hana o ke au kahiko, a ua kapala kona inoa o Kalapana. O ka inoa o , kona makuakane, o Haiepaki. He kanaka akamai kona makuakane i ka hoopapa, a no kona uluhua mau ii ke kaulana o ko Kauai mau keiki ma' keia hana, noiaila, ua upu ae la ka ma- j nao iloko ona e holo e hooknku me ua • poe 'la o ka mokupuni kaiU la, malia| paha, o hauiehia lakou malalo o ka' . noeau ame ka makaukau oko Hawaill k«iki, i honi ( ka uwahl hohono o la] i mau hana hookalakupua. | I ka hoea ana o ua. o Halep«kt i; Kapaa. Kauai. ua hookoia kona manao [ ma ka halawal ana me na keiki lae oo; o ua aina !a ma ia hana o ka hoopap*; . aka, he ma.e kaumaha nae i kela makapeni ka puana ana ae, ua molia a ua waiho n« iwi o ke kamaheie o Hawaii i pa, a i kahua haie no ko Kaual mau olohe ma ia hana. a— 'Haule pahu ka manaoiana. He neo ka mea I ioaa." I ka iohe ana o k« keiki i ke kaa ax>a o ka \epa o ka lanakiU Iko ka mokupuni kaiii ta mau keiki, oa hoopihaia iho ta kona houpo me na m+nao wela o ka wiwo ole a me ka hopo oie. e uhai a e ukaii aku mahope o ka meheo a kona luaui i heie at Ae. mamua ae o kona holo aoa oo ke kahua mokomoko o Hlnakahua ina Kapaa. Kauai, haaieie iho ia keia ia Kalapana a hoio aku la ao Keaau, a nyiiUa ola i a'o ia a! e kona kupunawahiae akamal ma la haaa o ka hoo- | oia o Pohaku-*-*!**. No kekahl mau puie ka la nel aoho ana roai*H> o ke kupanawahine. ua loaa fho la fc»Ja ka ike a me ka makaukau a pau # plll ana ma la hana.

l k& ike maepopo ana o ke kupuna«ahine ua laaa k* Ike i kaaa nv>?puna no kana huakal hoopapa, aiai^i.: hookuu mai iaia me ka haawt a b«Krm&kaukau pu ana mal 1 kekahi m.i* mea hiK»papa iiolao o kekahi bokeo; a o ko la nei kau mai la bo ia maluna o k& w&a a holo mai i& no K&uaL Holo aku I& kei& & I&n& ana mawaho o Kapaa, ike mai 2a noho: ko p«>e | ia ianel, pa-e ana kahea: j "E! p&e mal i uka nei e ke keik! " • AI&U&. pane aku la hoi keia maiiun» ? aku o ka waa. "Au mal i k&i nei e ke ' kanaka makua." A lohe ko uka poe i keia pane. & ; ke keiki, manao ae Ia lakou he k«lkt ' hoopapa keia, a o ko lakou aku I& no ia e hoopapa ma ke kukal olelo ana. He oiaio. oiai ua poe kan&ka makua 'la i lohe niai ai i ko ke kelki panai ana aku i k& lakou olelo, i& manawa ; wa ae la iakou iwaena o lakou iho, me ka » ana: *'He keiki hoopapa ka paha kela?"' j A lohe hoi ke kelki i ka iakou '!& ■ olelo. pane aku la keia: "He poe kanaka makua hoopapa ka paha kela?" i A pae loa aku la ko ianei waa i uka, j o ka wa no ia o ua poe 'la i hao mai ai ' ma ka olelo ana: E! e kahi keiki, aia ka pahu kapu la. i O ko ianei laiau iho la no keia iloko ! o ka hokaa ana i lawe mai ai he kika kapu, a hoolei aku 1& keia Imua o ua poe 'la. pa'i ae la a pa'i ia nmu hana , a lakou. ) Pane hou no ua\>oe nei, "Aia ka lepa kapu la." > Nanao iho la no keia Hoko o ka hokeo a ianei he Oililepa, a hoolei &ku la keia imua o ua poe hoopapa nei, & pa'i hou ae la no i& mau hana & laI kou. Nolalla, kena ae I& ua poe kanaka makua w?f i ua keikl la, "E, aia kou , kala la e ke keiki." Lalau iho ia no keia he kala iloko o ka ianei hokeo, a hoolei aku la imua' 0 lakou, me ka puana ana ae, "Ei& mai ko oukou kala e kanaka makua;" a pa-hu ana ua kal& nei ma ko lakou ] 'la alo. | Olelo aku la ua keiki nei, "A hua a ' pane, he hoolohe koonei." Pane mai la no hoi ua makua nei: "Kuu manu luhetu-he, A ike i ka wai I& elu-he, Kuu manu luhelu-he, he Pinao." I mai la na kanaka makua, "E! ma- : ke ea, make auanei p&ha ke keiki i ka manu luheluhe ole; ohi ae nel makou 1 ka manu luheluhe & pau, nele paha auanei oe i ka mana luheluhe ole." Pane aku la no hoi ke keiki, "A loaa ka hoi kau ka ke kanaka makua, ole ka hoi e loaa ka'u ka ke keiki? E o-oj ia aku auanei e a'u na waha i ka pupu j niau, a o-o ia aku na maka 1 ke kumu! kahili. a kahe mai k& wale he mea ai| na ko'u wahi akua na Kanepoiki, a me| j ka'u kumu hoopapa o Haiepaki, a mo- | ke-ki la make oe," wahi a ua keiki nei J , 1 puana ae ai. j "Kuu manu luheln-he, A ike i ka wai o k& poa la, E lu-he, Kuu manu luhelu-he, he Uhlnl." A lohe ua poe kan&ka makua nei i ka manu luheluhe & ke keiki, i ae la I lakou ia lakou iho: "E! he manu luheluhe no ka hoi ka ke keiki." "A hua a pane, he hoolohe koonei, * wahi a ke keiki. Puana ae la ua poe kanaka makua nei: "Kuu i'a momo-na, Ke haa Ma ka welei&a lima—la, Ke lele 'la ka hun& p&&kai—e, Kuu l'a momo-na, he Mamona." "A make la! make paha auanei ke keiki i ka i'a momona ole ohi ae nei makou i kai'a momon& & pau. nele ana paha ke keiki i ka i'& momona ole." Pane aku la no ke keikl, "A loaa ka hoi kau ka ke kanaka makua, ole ka hoi e loaa ka'u k& ke keiki? E o-o ia aku auanei e a'u ko wahai ka pupu īiiau, a o-o pu ia aku ko maka i ke . kumu kahlli, a kahe mai ka wale, he mea ai na ko'u wahi &ku& na Kanepoiki, & me ka'u kumu hoopapa na Halepaki, a mo-ke-ki 1& a make oe." Puana ae la ua keilri nei i kana i'a i momona. "Kuu i'a momo-w, Ke haa 'la ka welel&u lima la, Ke ieie la ka huna pa&k&i I& Kuu i'a momona. he (na Momo-na In&'l ai o Kalapa-na." •'Ea! he i'a momona ao ka hoi k& ke keiki. kai noa paha • k& i'& momona ae nei ia ia kakou p&u, eia no ka hoi he i'a momona no kee." "A hua a pane, he koolohe koonei," wahi a ke keiki. | Pane no ua poe kaaaka makua nel: "Ka hua o ka uala la, hua ilalo, j Ka hua o ka uhl la, hua ilalo, { Ka hua o ke kalo la, hua ilalo | K& hua o ka pi'a la, hua ilalo," j | a pela aku ka heiu ana a ua poe la. a i mal la 1 ke keiki: | "Ea! ohi ae nei makoa 1 na mea hua 1 1& &p&u, & aohe w&hi mea hua a m&kou e hoomaopopo ae ai ua koe. e loaa ai on& hua nau, a e m&ke ana oe ia makoo ke lo&& ole k&a hu&," "A lo&a k& hoi k&a k& ke kan&ka makua. ole ka hoi e loaa k&'u ka ke keiki? E o-o ia aka auanei e a'u ka waha o oukou i k& popu ni&u. & me n& m&ka o oukou i ke kumu kahili. a kahe mal ka w&le i mea ai n& ko'u w&hij aku n& K&nepoiki. a me ka'u kumui ; hoop&pa o Halepaki. a mo-ke-ki I&. . make oe." Puana ae la ke keiki ! kana mea [ hua. 2 "Ka hua o ka uiu la e, hua iluna, Ka hua o ka maia la, haa Huna. ; Ka hua o ka al&ni la, hu* iluna, | Ka hu& o k& niu 1&, hu& !lun&." | O ko i&nei helu aku l* no hoi ia I i ka lanei hua a p&o. alaiia, I &e 1& 1&i koa. "U! 1 ohi i* m aei k& e k&kou ; me k* hua o luna. iaa la ua neie ke keiki i ka hua oJe; a& m&n&o w&le no h&koa I ka hu& o laia, koe ka hua o luna, loaa no k& lala hu*. & pakele w> k«la." A puka ua keikl ael Iwaho o k& h&le hoopapa. a llullu h«i hou aku l& lloko. pa-« mal ana ka le« • ua poe kaaaka makua nei: "E! Iwaho aku m e k« keiki ai ak* no iwaho, moe aku m* Iwaho, inu w&l &k« ao twaho!~ A lohe ke kelki I k* l*kou 1* ©lelo. * kela Uok* «oa. a pane aku 1&: 'U! iloko aku nm • karuka makua. al &ka no lloko. moe aku ao iloko, inu wai aku no Hoko a kaaa lao iho ao lloka, a lawalawa pu aku la kel* i ka puka o k* hale o iakaa nei a »aa. aoho u* poe »ei Uoko a ka hale. O I noho lakou nel me ka lealea a hlkl I k* pau au* • fea ai. pao ka w*J, a UuUu ko l&kou nel aoho an& me ka oele. ke hoomaka m*l la o PoUuahe ma I ka l&kou l& h&na, o n* h&un* ho4 kei* • a* ino o I*koa ael. k» kom* m*J I la Hoko o k$ l&koa mau puka fhu» &

? h.»rrnnac» ae la &!!i hoopapa. oia o e Iwle aku aru lakoa i • ka pilikia, n noaol ae la oi& i ; k. «a mau hoopapa. e &h> e lke 1 k>? k-e.'ki, oleio aku nei k&kou e a->ho iwaho. ai aku no Iw&ho, nioo aku no iwaho, inu w&i aku no i īn aho. paiele no kela. no k& mea, he r.ui k.iuhaie o waho, hele no kela ia : kiuh.i!e aku ik kauhaie aku, loaa no I ka ia'a mea ai, loaa no ko lala wal, • a me namea no apau e pono &1 ka no- ; ho'na: aolaHa, e aho e Hee kakou i ke | keiki." \ Anolo like ko lakou uel m&n&o, o ko lakou nei lke no ia. a loaa kahl al, j ka wal. a me aa mea Uke. ina la p&ha* \ "l'a papau, he a-& ko ka hale," j Ik& opk» kae'ae'a. { E na makamaka, e hoom&opopo pu 1 ae no kakou, ma kela ifce ana o n& | kanaka m&kua i ka kak-»u opio, o ka ] inua i* o ka haule ana o ua poe 'la. "a hene ikl ihv» la jttaiuaka i k& noe" "A hua a pane, he hoolohe koonei." | w&hi & ke keiki. 'I P&ne mai ia ua poe kanaka makua nel: • "Pa kaiaulu la, pa o Waimea. I P& Willwiil la. pa o Waimea, [ Pa Pohaku la, pa o Waimea. | Pa Laau la. pa o Wainiea. | a pela aku ka lakou nei noke ana i kv, 5 he.upapa a hiki i ka pau ana. rane | aku !a i ke koikL: i "E! mako paha auanei ke keiki, ohi j ao nei makou i na pa apau, koe wahl rpa ole aku, e make ana oe I& makou." ! "A loaa ka hoi kau ka ke kan&ka I makuu, oie ka hoi e loaa ka'u k& ke | keiki. I o-o aku auanei ko waha l ka pupu niau, a o-o ia aku ko maka I ke kumu kahili, a kahe ma! wale, he mea ai na ko'u wahi akua ii& Kanepoiki, a me kuu kumu hoopapa o Halepakl, a mo-ke-ki la, make oe." Puana ae la ka opio i kana mau pa, ke koena hol i koe aku I na olohe hoo- ( papa o Kauai. "Pahinahina la, i?a o Waipio, Pae-loi la, pa o Waiplo, Pae-ko la, pa o Walpio Pa-hl aku la, pa o Waiplo." Loaa ae la no ka la nei mau pa, p&kele ae la no kela. "A hua a pane, he hoolohe koonei," wahi a ke keiki. a pane mai la no hol ua poe kanaka makua nel: "Alaioa la, alahele o Kona, Alapii la, aiahele o Kona, Alaiho la, alahele o Kona, Ala mauna la. alahele o Kona." "E! nele auanei paha ke keiki I ke alahele ole, lawe ae nel makou la a pau ke alahele. aohe wahi alahele aku i koe." j "A loaa ka hoi k&u ka ke kan&k&| makua ole ka hoi e loaa ka'u k& ke keiki? I o-o i& aku au&nel e a'u ko waha i ka pupu niau, a o-o ia &ku ko { maka i ke kumu kahiil. a kahe mal ka I wale. he mea ai na ko'u wahl akua n&! Kanepoiki, a me ka'u kumu hoopapa o ! Halepaki, a mo-ke-ki la, make oe." ! "Ala holo m& ka waa la, ala o Kona, Ala holo I kai la, ala o Kona. Ala holo ma ka waa i Kona Hema I&, ala o Kona, Ala holo ma ka wa& i Kona Akau la, ala o Kona, Ala holo ma ka waa i ka lawaia la, ala o Kona." A lohe ua poe kanaka makua nei I ke ala a ke keiki, i nui ae I&, "i iawe pue ia ae nei no ka e kakou me ke al& & ke keiki. ina ua make ia kakou. A pakele no kela la!"

—A hua a pane, hoolohe koonei, trahi & ke keikL "Kuu moku kele i ke kai Ma ka waa ,ke ala ehikiai, O Kaula. . Kuu moku keie ike kal ila ka waa ke aia e hiki ai r i O Niihau. Kuu moku kele i ke kai Ua ka waa ke ala e hiki ai, O Kauai. Ma ka waa ke aia e hiki ai, ; O Hawaii. O Kahoolawe. Kuu moku kele i ke kal Ma ka waa ke ala e hlki a!. O Molokini. * Kuu moku kole ike kai i Kuu moku kele ike kal > Ha ka waa ko ala e hiki ai, O Oahu. Kuu moku kele i ke kai Ma ka waa ke ala e hlki ai, 0 Molokai. Kuu moku kele i ke kal ♦ lla ka waa ke ala e hikl ai, , O MauL Kuu moku kele i ke kai M* ka waa ke aia e hiki ai. O Lanai. ' Kuu moku kele ike kai Ma ka waa ke aia e hiki ai, O Lehua. O Nihoa. pau ae la ka lakou nei helu ana i ka lakou nei mau moku kele. Aohe no hoi 0 iakou nei manao. he moku e ae kekahi o na Paemoku o Hawaii nei i koe aku ia iakou, no ka mea, ua noke iakou i ka helu papa ma! Kauia mai a Ilawaii. Noiaila, olelo ae la iakou: -A make! make auanei paha oe e ko keiki, iawe *e nel makou i na moku u luiu.' Aohe wahi moku keie i koe." •«A īoaa ka hoi kau ka ke kanaka *iakua, oie ka hoi e loaa ka'u ka ke kelkl. I o-o ia aku auanei e a'u ko 1 ka pupu niau. a o-o ia aku ko maka l ke kumu kahiii, a kahe mai ka wale. be mea al na ko'u wahi aku. na Kaivepoiki, a me ka'u kuniu hoopapa o Ualupaki.—a mo-ke-kl ia, make oe. -wahi a ke keiki. A hoomaka aku la nohoi ua keiki nei 1 ka heiu i ka ia nei mau moku keie. Helu aku la no keia i na moku kele a na kanaka makua. e llke me ka hele ana mai Kaula a Ilawaii, a o ko ia nei moku i pakeie ai. oia kela— 'Kuu moku keie i ke kai Ma ka waa ke aia e hiki ai O Mokuola." He moku oiaio keia a ka lehulehu e hoohialaai nel o ka moolelo o ke keiki hoopapa, oiai, he moku no ia e plli ia i Hlio. Aole no hoi e hiki kekahl mea * U ihlko laia iho, iiuna o laiia, ke ole he wiia. a he waapa paha. A loho ua poe kanaka makua nei i ka moku keie a ke kelkl, o "Mokuola," tn>oho like ae la, "A ha-ha! ola ka hoi ke keiki. Kia no ka hoi keia wahi moku ke pili waie ae ia no. EI pakeie ke Jk«»ikU M

**A hua a pano, he» hoolohe koonel," wahl no a ke keikh Olelo mal la ua poe kanaka makua "Pau na niho la make." I aku la ke keikl—"Pau na nlho la, oia, A mo-ke-ki la make." i mal la no ua poe nei. "Pau na r.iho 10, make." Hoole'no hol ke keiki. A no ko iakou nei hoopaapaa loa. nioe nku ana ua keiki nei imua o na kanaka makua, a hoonmka lho la ua poe kanaka makua nel e paiukuluku t na nlho oia nei a pāu, lalau aku la keia l ka paaka), mumu ae la a puhl aku la. I mai !a ua kelki nei, "Ahea ka hoi •au make Jho? M Pane mal la ua poe kanaka makua ne\. *'la oe a hol aku no Hawail. a hlkl mai ka wa vvi o ka aina, aole e wali ka hapuu ia oe/* Pane aku la ke kelki me ka olelo ana aku * ua poe la: paha au e make 1 ka pau ana o kuu mau niho a hol au a Hawail ke hiki m*i ka manawa wi. He hlkl no la'u ke kii i ka iwl opikl. a me ia mea au e wa'u al l ka hapuu, a aeae. al no au: aole e make. "A mo-ke-kl la. make—moe maL" ■wahl a ke keiki, Moe mai la no hoi kekahi kanaka o kela aoao. KH aku la keia a kahl koi a lanel Hoko o kahl ; hokeo. «hoa kela a paa; hoopapa iho Uela ma ka hono o ua kanaka nei, ««« ko lanel hapai ana I ke ko'l a pu* ana ae la: "A mo-ke-kl, a mo-ke-kl ♦ ! A mo*kXH-kt poolua." j H<tale nsal ia. ua po« kanalea maliua neL "'Aoie paha au ki oiaila e ke keiki." Ka'ika'l hou no kela I )» ko'i a !a--»fl. a imana hoa a« la: "A mo»ke-kl a roo-k*«ki A mo-ke-ki p^*>hlwL M Hoole no ua p»f nei, ka'ika'i hou no keia i ka ianei koi. a pane hou aku la— **A a mo-ke-ki A mO'k#«ki kl-kala." A«>he pane ieo ae o ua poe kanaka makua nei, ao ka mea. ua i oa poe kanaka he kupoao ke kU I k« Ukala. A U hapat hou aaa * ua kelkl n#i I kaaa kol, U U» ana m, moka pu ae la 4* kiMU

Mo« hoa m»i ana n» kanaka bou. oki no kel* a kaawale ae ana; moe mal ana no he kanak». A peia keia o ka oki ana, a pau ewala ka nuL Oko !a- -; nei lanaklla ae la no boi ia maiuna o I tta poe hoopapa tiet Hele aku la keia a «raho.*nana f na ; !Wi o ka makuakane Ona, a ofel mal la » a akoakoa, pe'a ae ia no keia hoi ana ; no Hawaii. Ua hoomaopopo keia. ina « eia e hauie t keia hoopapa ana, a!ai!a, | i kona mau puni ioa ka. pa h&le o ! U3. p«>e ka.naka trakua hoopapa la. | Lanaklla ia ke keiki oka nlu hiu | o Kalapana, Puna, Hawaii A na hx>4 ka »a kona Uni maiuna o ka poe nana ' i pepehii kona makuakane, a o ka iepa ■ kipu'a k> Kauai mau keiki i haaheo | ir.au ai ma na hana hoopapa, ua ahai lae ke kae ae'a o Hawaii. Me ka pa- | pahi iei o ka hanohano. [ K aioha auanei. Eia maua ke hui! hoi nei, K honi i ke aia o Puna E mukiki wai huihui Me na niu haohao o Kaiapana. (Ka Hopena.) |