Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 25, 20 June 1902 — KA Oihana Lawaia MAI KA PENI A O. KAHAULELIO [ARTICLE]

KA Oihana Lawaia MAI KA PENI A O. KAHAULELIO

LAWAIA PUHI,—O kekahi keia ona i'a kiekie loa o ka inoa, ma ka olelo a na kupuna o kakou, a ua lilo no hoi he puni na kekahi mau alii, a o ia paha ka raea i oieloia ai "He Puhi ka i'a, he oni ka Lani," oia hoi, he puhi ka i'a, he puni na na Lani 'lii. Ekolu no mahele nui o keia mea he lawaia puhi, ma ko makou wahi nei, a ina paha elike me ko'u lohe i ka lawaia puhi ana a ko Hamakua, Hawaii poe, alaila, o ka eha ia o na mahele lawala puhi. KA LAWAIA LAMALAMA.—O na po kaimake loa o ko makou wāhi, a he maū po pouli hoi, i lawa no hoanoa.no ahiahi iho, e ike aku nt> oe i na kukui lamalama, e kauluweia mai ana kahakai, a he like ole na ano lamalama a kela ame kela, ina noloko o Kaulu Uulu ka poe lamaiama, alaila, o ka lauhako maloo ka lamalama, a ina hoi no ka piii kahakai ka poe lamalama, alaila, o ka 1010 niu maloo, ka lamalama, a ina hoi no koauka, alaila, o ka hauoi maloo ka lamalama,' ke kamailio nei au i keia mau ano lamalama no ke au kahiko, a i keia wa hoi, he aila bipi, hipa, aiia mahu] a kao hoi. O ka lama lauko maloo, j aole he ano maikai loa oia, he lehu nui.l a he loihi ka manawa e lamalama al,' a nui no ka puhi loaa, aka, o ka aila bipi» hipa, kao, a aila mahu o lakou na aila lamalama maikai loa.

Na.mea paahana, ame ka lawaia ana oia mea ano nui o ka lawaia lamalama ana. O ke kakaki hao apo pahu, ame ka upena poo loihi o ka moie oia na mea paahana e loaa ai ka puhi, oiai e paa ana kou lima i ka lamalama ma ka lima hema, a o kou lima akau me ka pauku hao kakaki. a i kou manawa e ike ai oe i ka puhi. alaila, e hookokoke iho oe i .ka lama i ka llikal, a e hili iho hoi oe me ka hikiwawe ma ka hlu o ka puhl, i ka wa

e pa ai ma ka hi'u kona wahi ikaika i ka liolo, alaila, £ lapuu poepoe ae anu ka pua, alaila, e lalau iho no kou Uma a hookomo ih# no iloko o kau eke e paa ana ma kou puhaka, a l«a hoi elua mea e hele pu ana, alaila, aole hoi he olelo ana oia. a ina hoi'he upena poo makakahl kau e paa ana, al&ila, ē kioe mai no 09 tna ke poo, a o ke komo koke mai la no ia iloko a lapuu ana iloko o ka upena, alaiia, e holo awiwi aku no hoi i kahflfcai maloo a pepehi iho no hoi a make, kbrao ana iloko o ka eke, a o ka malkal loa fto ia, aole hoi e like.me ka hao kakakt, ka mokumoku,,.a paukuku a liauna ka puhi ke koala, a puholo hoi. O ka puhi uha, oia wale no ka pu"hi loaa nui ma ke kahakai o ko oukou mea kakau, a ua kele ia mau kahakai i ka hele pinepine ia i na la opiopio i aui aku la, he pfjhi noi no*ka nha i kahi wa ke loaa, he hookahi anana, a emi mai no hoi, a iiiiii loa mai no hoi. Ma na paii Kooiau & makou o Maui, he mea nul, a minamina loa ia ka puhi, mamua o ka wahine mare, a pela pahA i iiio ai kekahi wahine maikai o ua pali Koolau la o makou i kekahi keiki ui kanaka maikai o ka uwahi' kololio o Kula he hau, a oiai laua e ao ami i ka ai a ka lua, puka ae la na huaoleio kaena a laua, oiai he mau haumana laua na Kahimakauaieie ke kumu ao iua kāulana o Maui. Ea! o ke kuikamahine iho la no ia la o ka waikau o Keanae. Ae! Auhea mai oe, o ke keiki iho la no ia la o ka ulei hoowali uala o Kula, ilaila, leha paluia iho la ke kai 0 Mokuhano i ka malie. Eo no ia Maui. A o Maui no la e ka oi. Keahi o lao. 1 mea e maopopo ai ka oiaio o keia mea, he i'a minamina nui ia ka puhi e ko Koolau poe, elua mau kamaaina nui a kaulana o Hana Ua Lani Haahaa i hele pu me a'u i ka helu auhau i ka M. H. 1875, o Manu Kekahunaaiole, me S. W. Kunewa, mamua o ko makou. haalele ana ia Hana no ua pali Koolau la, ua kamailio like mai laua ia'u, 1 malihini punahele no hoi oe. ke ai puhi kakou ke hiki aku i Koolau. No keaha hoi-, wahi a'u i ninau aku ai? No kai mea, he oi aku ko lakou minamina i ka puhi, mamua o ka wahine. Nu hou no ka hoi kanaka o Koolau, eia nae, i ka hlki ana o makou i ka hale o Paakuku, ua ai puhi uha maloo no makou, h«* puhi uha i kaulai ia a maloo, ua pulehu ia no hoi a moa, a ua oielo iho au iioko o'u he kamaaina lokomaikai hoi ha keia. Ua kamailio ae nei au, o kaj aiie bipi, hipa, kao ame ka aila mahu| (torch lig:ht) ka maikai loa, he oiaio kela, ke kukulu la ka. aiia iloko o ke kai, ia oe e hele la imua, a pelu hou mai oe i l\°Pe. a ua hanu ae la ka puhi,j alaila, e pli mau ana ka upena poo me ka puhi. I

(2). KA LAWAIA HAAWA PUHI.— O ka puhi liilii oilo ka puhi nui iloko o na pohaku manae ae o kahi o ko oukou mea kakau, alaila, me ka niau he iniha ka loa, ua hana ia na, poo a oi, a mawaena konu e paa ai ke aho, a o ke okuhekuhe (ouhune) oia ka maunu, a he mea lealea loa keia no na Ia kamalii, o ka mea oi 110 hoi 0 ka laki, he lawa ke koi o ka puhi oilo, hoi mai kaa paakai a pulehu koala aku, he ono mai hoi kau.

(3). KA LAWAIA MAKAU.— Ma kahi pili i kuanalu o ko makou kai kohola, he nui na lua puhi, o ka paka, uha, leiahala na puhi nui ma ia mau alualua, me ka io bipi, a Inaunu e ae paha e lawaia ai, e.p.loaa ana ekolu, a eha puhi a ka mea hookahi, a o ka puhi paka, oia ka puhi oi o ka momona ma ko inakou kai kohola, oia paha ka mea i oleloia e kahiko, o ka puhi o ke ale, ahu ka 010.

. (4). KA LAWAI'A PUHI INIINIKI. O keia paha ka lawaia puhi kaulana 0 ke ala ulill o Hamakua, Hawall, a'u 1 iohe ai, oia lohe ka'u e hoomanao ae nei, ke pololei hoi. O na kane me na wahine no hoi, o ua ala ulili la, iho no hoi paha i kahakai o ua mau pali kuhoho la, hulihuii aama no hoi a nui, a i ole ia, maunu e ae no paha, elike me ka hee pali o ua aina la, alaila, haihai ae no hoi i ka iwi o ka aama, a hookomo iho ma- na manamanalima elima, alaila, hookoelo aku no hoi i ka lima i ka pohaku paala o ua kahakai la, alaila, e pipii mai ana ka puhi laumilo Hilii, elike no hoi me ka laumilo liilii 0 ko makou wahi, aiaila, i ka manawa e komo mai ai ke poo iloko o na manamanalima elima ua paa lakou apau, alaila, ina ka he wahōne ka poe lawaia puhi, hoopili ae la ka i ke poo o ka puhi i ka ai, nahunahu ia ae la paha e ka puhi, ia hoi ana aku, aole ka o huhu na kane, oiai he puhi iniiniki ki' olelo ana, pela io paha, a ina e halawai ae ana me ka puhi kapa, pehea iho la ia? Manao no paha auanei kane na ka puhi iniiniki no i wawaiu ka a-i. Ea, aohe malama i pau i ka iiio, wahi a kahiko. O keia ka moolelo o ka lawaia puhi ana ma Hamakua, Hawaii, 1 loaa mai i, ko oukou mea kakau. mai a S. W. Nailiili, kahi loio kahiko o ko'u one hanau nei, i noho kamaaina ma Hawaii a puni, no kanaha makahiki i aui ae, mamuli no o ka lawelawe loio i ka wa laikini ole, a ma Hilo nae kona wahi i nohn ui a kupa, a paa i ka halepaahao 110 kahi mikamina liilii. (Aole 1 pau.)