Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 30, 25 July 1902 — HE MOOLELO HAWAII O KAIAKEA KE KUHIKUHI PUUONE KE KUMU O KO KAMEHAMEHA I LANAKILA. [ARTICLE]

HE MOOLELO HAWAII

O KAIAKEA KE KUHIKUHI PUUONE KE KUMU O KO KAMEHAMEHA I LANAKILA.

O Kaiakea, he alii o ka mokupuni o Molokai, ua heluia oia o ke au kahiko o Hawaii nei, he kuhikuhi puuone, he i kilo-hoku, he kaaole, he haku mele ko'i honua a he malama kumu kuauhau o ka Paeaina nei. A mai iaia aku i loaa ai keia mau haawina i kana poe keiki.

A he kanaka kalaiaina no hoi o Kaiakea i ke au o Kamehameha I i ke kanaka e kukulu ana i ke kahua o kona aupuni malalo o ka ikaika ame ka maka o kaihe laumeki. O ke kahua kaua mua loa i hoalaia ai ma Kona, Hawaii oia no ke kaua i Mokuohai a lanakila oia i ka make ana o Kiwala-o oiai e noho ana o Kaiakea ke alii aimoku o Molokai. He kanaka kalaiaina naauao o Kaiakea o ke au kahiko, a ma kana oihana i aoia ai e kona mau kupunakane mai a Kapouhiwaokalani a i ke keiki mai ia Mahinuiakalani ame Kauauanuiamahi ame Kuikai a hiki ia Kukalanihoouluae ka makuakane ponoi o Kaiakea. Mai a lakou mai ko Kaiakea ike kalaiaina, oia hoi, he kuhikuhi puuone, he kaaole, he haku mele ko'i honua, he kumu kuauhau nui no keia Paeaina, ka mea nana ame na keikialii ana i hoonohonoho i ke kuauhau o na alii nui o Hawaii, Maui ame Molokai mai ka papa'lii kiekie a ka papa haahaa. O ka oihana pookela a Kaiakea i ao ai, oia ka oihana kilolani no ia oihana i oleloia ai oia he kanaka kalaiaina

kaulana iloko o ia mau la i hala aku. O ka oihana kilolani, aia he ike i ka lewa malalo iho o kela lani holu poni e kau nei. I ka wa i kukulu mua loa ai o Kamehameha I i ke kahua o kona kukulu aupuni ana, oia no ke kaua i Mokuohai. Mamua ae o kona hoala ana i kela kaua, oia kona wa i ninau aku ai i kona kahuna, no ka hana ana e hana aku nei. Pane mai la ke kahuna iaia, "E hoouna aku oe i elele i Molokai ia Kaiakea, a nana e kuhikuhi mai i ke alanui e hiki ai oe ke hoala l ke kaua no ka mea he holopono kana alakai aupuni ana. I kela manawa i hooholo iho ai ke alii no ka hoouna ana i ka elele e holo mai i Molokai ia Kaiakea, a na Kaiakea e kuhikuhi mai i kona kahua hana. Holo mai la ka elele a pae i Kaunakakai, a aia o Kaiakea iuka o ke kuahiwi i kapaia o Maunaloa, kahi i noho ai, oiai ua ike mua no oia he kaua e ala mai ana, nolaila, hoi e no oia i kela wahi e noho ai koe iho kana kaikamahine o Kaakaupua i kona halealii e ku ana i kona hale ka hale hoi e noho ai i kai aia malalo iki aku o Kaunalehelehe ia wahi e waiho la a hiki i keia la. I ka elele i pae aku ai, a ninau i kamaaina, haiia mai la ua hoi iuka. Pii loa aku la no ka elele a Kamehameha iuka o Maunaloa, a hiki ke kanaka o ke alii ilaila, aia o Kaiakea i ka mahiai me na kanaka ona, alaila huli loa aku la no ua elele la a loaa o Kaiakea i kahi e hana ana me na kanaka. I ka elele i hiki aku ai i ona la, ninau mai la ke Alii Kaiakea ma ka pane ana mai: Heaha ka huakai a ke kanaka o ke alii? Hai aku la ka elele he kaua ka Kamehameha me ke kaikuaana me Kiwala-o. I keia manawa i wehe ae ai o Kaiakea i ka ipu olelo ana e lei ana ma kona a-i, a kahilihili ae la i ka lepo a maikai, lu aku la ia i na iliili mailoko aku o ka pu ana, he umikumamalua ko lakou nui, oiai kahi e waiho ai ia mau a-la liilii a ua kapaia ua wahi ipu la he ipu-olelo. Kau pakahi aku la oia i na iliili e like me ka waiho ana o na mokupuni mai Hawaii a Kaula, alaila huli ae la oia a nana aku la i ka lewa o ka lani a ike aku la i ka ouli o kekahi kino i'a e kau mai ana i ka maka o ka opua; ina he kala ka i'a a i ole he puhi paha, a i ole, he moi paha, a he mano paha, a ina he kala ka i'a, alaila penei oia e heluhelu aku ai: Eia ka i'a la he kala, he kala-ku ka lani, he okalakala ai hee kaua, he ili akala ke auhee, aohe kaua, he kaua kaikamahine, he kaua heewale. Alaila, pane aku ke alii Kaiakea i ka

elelo, "O hoi a hai aku i ke alii he kaua heewale ke kaua. Hoi no oe a kukulu i ke kaua a loaa no ka lanakila. I keia hoi ana a ka elele a hoike aku i keia mau kuhikuhi a Kaiakea, ka hoomaka iho la no ia o ke kaua mua loa a Kamehameha me kona hoa paio o Kiwala-o a make aku la o Kiwala-o a lanakila o Kamehameha I a ma ia ano o Kaiakea i alakai ai i na kahua kaua a Kamehameha. Ina he puhi ka i'a a penei e heluhelu ai: Eia ka i'a la he puhi, he puhi ka i'a, he one ka lani, lapa-puhi ke auhee, aohe kaua, he kaua, he kaua wahine. Pa no i ka laau hilahila a haalele wale. Ina he moi ka i'a, alaila, penei ke kalokalo ana: He kaua ikaika, he noho ka moi, he ehu, o ehuehu ke kaua, he hiki mua ka lanakila, a lilo ka lanakila i ka oioi mua. Ina he mano ka i'a i ka ouli o ka opua, a eia kona pane: Manomano ke kaua, he kaua ikaika, e kukulu ke akua imua o Kukailimoku, make ke kanaka a loaa ka i'a a ke akua, ai i ka puaa, a loaa ka lanakila. Puni ka aina, kukala ke kanawai he mamalahoa, ola ke kanaka iki, ola ke kanaka nui, ola ka elemakule hele i ke ala ka lanakila ia a Kamehameha.

O na i'a a Kaiakea i hoikeia ae la maluna, oia na kaua lanakila a Kamehameha a hiki i ke kuokoa ana o ke aupuni ame ke kuikahi o na mokupuni mamuli o Kamehameha. Aole o keia wale no ka Kaiakea mau alakai kalaiaina, aka, o na mea no kekahi i ikeia e Kaiakea ma kana mau oihana i aola ai e kona mau kupuna e like me na mea i hoikeia maluna ae o keia mau hana i aoia ua loaa pu iaia he kilokilo kuhikuhi puuone, kaka-olelo maluna o ka papa hulihonua, oiai nana no i hoike ae, aia he mau eka aina iloko o ka hohonu o ka moana, a he mau puu kekahi, he mau kohola kekahi e laweia mai ana e ke kai i ka aina maloo me na *** hoike ae oia i ke ola o ke *** i ke kuahiwi, aia iloko o ke kai, aia i ka lewa, aia i ka la ame ka mahina, aia i na hoku o ka akau, o ka hema, o ka hikina, a o ke komohana.

He mau hana wale no ka keia mau mea ma kekahi mau oihana a keia lahui kanaka i hanaia e lakou mai ke au kahiko loa mai, a o kekahi hana i hanaia, ka oihana kuauhau alii. O ka nui o ka Kaiakea mau keiki he umi, ewalu keikikane a he elua kaikamahine mailoko mai o kana mau wahine ekolu i noho ai. Ua a'o wale ia no keia poe kelki i ke kuauhau alii ame ka haku mele ko'i honua e ia. Eia na inoa o kana mau keiki i aoia ai ma keia mau hana: Palea (k), Kaouiokalani (k), Kuluehu (k), Kekuelike (k), Kolikoli (w), hookahi makuahine oia o Kalanipoo. No ka wahine elua oia o Kanemahinui ekolu keiki: Kaleikuahulu (k), Kaakaupua (w), ame Kuehu (k). Me ka wahine ekolu oia o Kalanimanuia elua keiki: Kalanikiekie (k) ame Kanapakumaku (k). Ua like me umi keiki a keia kanaka i hoike ia ae la i hui pu aku me ia ma kona kahua kalaiaina. Ua ike lakou i na mea o ka lewa ame na mea o ka moana ame na mea o ka honua maloko o na oihana a lakou i loaa ai. O keia ka Kaiakea mau hana kaulana i ke au o kona nohoalii ana, a make ia, ili iho ka aina i kana keiki ia Kekualike oia ka manawa i make ai o Kamehameha a lilo aku ia ke aupuni ia Liholiho, make o Liholiho i Pelekane. Lilo ke aupuni ia Kaleiopapa Kamehameha. Ekolu make o na Kamehameha. Ekolu lilo ana o ka aina i na hooilina o Kamehameha, a make na hooilina o Kamehameha lilo ka aina i ka lahui, ka hoomalu ana. O kahi hana kaulana loa a Kaiakea i hana ai i kona au e noho moi ana no ka moku o Molokai oia ka hoohana ana i kela luawai e waiho la ma Kalaeokalaau, ma kahi e ku nei ka ipu kukui, ka maka o na *** aina. Ua hanaia kela *** pahoa me na kanaka o Molokai a hiki i ka loaa ana o ka wai.

Ht ?:a h>».>Kitn« ar.t « k.i llui; Kir.t E '«t t f a " |{%« l&! -u-Ut * r.*»,v tM > p.iha ki*a ik«> loUou ! k<. * v: *- ,J "' ;h * * &'}*••> ar. lE ini W«l*r.ut •-•'•••-s a l*a.v»a*, i