Ka Nupepa Kuokoa, Volume XL, Number 35, 29 August 1902 — O HAWAII NO KA OI HOOIOI AUPUNI IKAIKA-KA BAIBALA KE KAHUA MAOLI I HOOLAHAIA MA HAWAII ALOHA. [ARTICLE]

O HAWAII NO KA OI

HOOIOI AUPUNI IKAIKA-KA BAIBALA KE KAHUA MAOLI I HOOLAHAIA MA HAWAII ALOHA.

(Unuhiia e O. Z*. W. Waikalai.) I ka malama o Augate, la 11, A. D. 1822, hookumu mua ia iho la ka mare i Kristiano iloko o na mokupuni, mawaI ena o kekahi mau hoahanau, a ulu ae | la ia hiohiona iloko o ka lahui a pahola ikaika ae la me ka pii hiklwawe loa ana a lanakila iho la. | I ka malama o Dekemaba, A. D. 11822, hookumu mua ia iho la ke kanuI kupapau Kristiano ana o na kamaaina; a pela mau mai a lanaKila iho la. A 0 ke kanu Kristiano ole, ua huna ia ' aku ia ano mai ka lahui aku no ka wa mau loa. O keia mare Kristiano, , ua pahola ikaika mai la keia mau hiohiona, a hiki i ke komo ana mai i ke au o ko ke Alii ka Moiwahine Liliuokalani noho moiwahine ana no ko Hawaii | Paeaina. J O ka eheu akolu o ka Baibala, oia no na kanawai o ka la Sabati, ame na kanawai i hakuia e na Hawaii ponoi. 1 ka mahina o Feberuari, o ka makahiki 1823, hookumuia iho la na kanawai ma ke ano i la Sabatl, a ua o ae la kona olino malamaiama iloko o ka la.j hui, a kapa aku la na kanaka Hawaii, he "La Pule," a he "La, Kapu." ' I ka la 6 o Iune, o ka M. H. 1825, ua kuleala ia o ,Kauikeaouli ma ka inoa; o Kamehameha III., ka Moi no na mokupuni mai Hawaii a Kauai. A o Kaahumanu alii, kukala ia ae la i kahu aupuni, oiai he opiopio loa o Kauikeaouli ia wa. A ua kukala-kanawai ia iho la no hoi na aina o Kamehameha, e ili, a e paa aku ia i ka nohoalii, oia na Aina Leialii. 1 I ka la 5 o Iune, M. H. 1832, make aku la o Kaahumanu, ke kahu aupuni, a kukalaia ae la o Kinau i Kuhina Nui. A i ka malama o Maraki, o ka makahiki 1833 w ua lawe maoli ae la no o i Kauikeaouli i aupuni, a o na kanawai i hakuia e Maahumanu, ua hoolaha hou ia ae la. I ka la 8 o Okatoba, M. H. 1840, hoapono me ka ae pu ia o ke kumukanawai mua kakaulima, ma Luaehu, Lahaina, mamuli o ka noonoo maikal o Kamehameha III., i haku ia no e na lala ekolu o ke komite (he poe Hawaii). i I ka la 6 o Dekemaba, A. D. 1852, kukalaia a paholaia ke Kumukanawai Hawaii. Ma Dekemaba 17, hookumuia iho la na rula ame ka pualikoa kaulio. j Ma ka makahiki 1859, i ka malama o ( Iulai, hoolahaia ka buke kanawai kivila i unuhi ia no ehiku makahiki, a ua| a'o ia no hoi na kanaka. Hawaii maoli, ( a ua piha makaukau ma ka oihanai loio. | M ka la 7 o Iulai, A. D. 1864, kaheaia he aha elele haku kumukanawai, a hakuia iho la ke kumukanawai hou. Ma Augate 3, hookuuia aku la. j I ka la 9 o Ianuari, A. D. 1873, hapai ae la ka Moi he hoohiki e kokua i ke kumukanawai maloko o ka luakini o Kawaiahao, mamuli o ka noonoo mai,kai> I Ma ka la 7 o Feberuarl, A. D. 1874,! hapai ae la ka Moi Kalakaua, he hoohiki e kakoo a kokua i ke kumukanawai me ka noonoo maikai. ] Iloko o Iulai la 7, o ka makahiki 1887,1 kukala ia he kumukanawai hou. i ' Iloko o Ianuari 14, M. H. 1893, manao nui ia e hoolaha ke kumukanawai i haRuia e ke Alii ka Moiwahine Liliuokalani ame elua mau hoa o ka Ahaolelo, na Hon. Wllliam White ame Josrph Nawahi. Ke hoike mai nei keia mau ka-kaina he aupuni malamalama, rr>a ka ike, ka noonoo ame ka naauao mn ka haku kanawai kaulike, ao!e i ka pakaha ame ke, paewaewa waiwai ole. Mai ke au o na 'lil moi i hala a hikl i ke au o ke Alii ; ka Moiwahine Liliuokalani. I ! O ka eheu eha o ka Baibala, oia no ! ka hoomalu kiaaina ana o na knnaka| Hawaii i ke aupuni ma ke kulana na-j auaao a Kristiano, me ka ana o ke kuhina nul, a na na klaaina e , hoonoho i na lunakanawai o kela ahu-J

puaa keia ahupuaa, moku a kalana paha apunl na mokupuni. Ma ka la 21 o lulai, M. H. 1821, hookohu ia o Keeaumoku opio i Kiaaina no Kauai. Ma ke kulana Kristiano kona hoomaka ana e hoomalu a e hooponopono i na kanaka; a ua mahalo nul iā. ika w:\vv o o kf» rr.a ke alakai Kristiano ana, a o keia ka hoon aka n:ua ara huoi--,h.» k;;iaina m& ke ano Kristia"o ii> ko i> ki* au o ka Kaihala. Ma ka mahina o Mei, A. I). 1823, hookonuia o lioapili-kane i Kiaaina- no Maui iloko o ka kulana Kristiano; a ua mahalo pui ia no ka makaukau ame ka hikiwawe o ka naauao. Ma Feberuari ia 8, A. D. 1827, hookohuia o Boki, ka hoahanau o Kalaimoku i Kiaaina no uahu. A he kiai (Ukali—Staff) no ke Alii Oplo. He makaukau oia ma ka hoolauna keonimana Kristiano ana, a oia no kekahi i hooikailea nui ma ke a'o ana i ka iahui ma ke kulana malamaiama. I ka malama o Dekemaba, la 29, A. D. 1831, hookohuia o Kuakini i Kiaaina no Hawaii. Ma keia manawa like no i make ai o Naihe, ke keiki a Keawe a Heulu, ka mea iala ia kulana mua. A i kona make ana, alaiia liio la Kuakini, a hoomaka ia aku la ke alakai ia ana ma ke ano Kristiano; a ua nul a emoole ka ill hikiwawe ana o ka ike hoolauna makamaka ame na malihini pu. I ka A. D. 1832, a ma ka la 5 o lune, ua hookohu ia iho ia ke Kama'iiiwahine Kinau i Kuhina Nui no ke aupuni. A ua alakai aku oia i kona ohana ma ke kuiana Kristiano. A ua loaa ke ano haipuie iwaena o na 'iii ia wa. Ma ka la 5 o Aperila, M. H. 1839, hookohuia iho la ke Kama'iiiwahine Kekauluohi i Kuhina Nui no ke aupuni, oiai ua make iho ia ke Kuhina Nui Kinau ma ka la 4. Ua hoomau aku la o Kekauluo/u * ka lawelawe i kana hana ma ke kulana holomua o ke au Kristiano, anie ka pii mahuahua mau o ka lahui i ke kulana naauao ame ka noho'na Kristiano. I ka makahiki 1844, ua hookohuia iho la ke Alii Wiliiam PiU Leleiohoku i Kiaaina no Hawaii. O ke kulana Kristiano kai alakaiia iloko o ka lehulehu, a ua hoio lanakila na hiohiona o ia mau lawelawe ana. He Alii oiuolu oja, ahe aloha i na makaainana. A o kana mau lawelawe pili aupuni ana, ua maemae a mahalo nui ia. I ka la 12 o lune, A. D. 1845, ua hookohuia o Keoni Ana (John Young), kane a ke Kama'iiiwahine Kaoanaeha, oiai ua make aku ia o Kekauiuohi ma ka la 7. 0 Ana ke Kuhina Nui maoli, a ua haawiia aku hoi ia kulana iaia e ka Moi Kauikeaouli, mamuli o kona 1110 ana i kane aiii na ke Kama'liiwahine Kaonaeha, pela oia i iiio ai i hope no Keoni Ana. 1 ka la 29 o Mei, A. D. 1857, hookohuia ke Kama'liiwahine Victoria Kamamalu i Kuhina Nui, oiai ua waiho mai hoi o Keoni Ana, ma kona make ana iloko mai o lune 18. Eia iho kekahi mau kiaaina i mahalo nui ia, mamuli o ko lakou hooikaika a hapai i na hana hoonaauao i ka lahui, a ua hoopokole ia ko lakou noho hookeie ana i ke aupuni mamuli o ko lakou make ana: Ke Kama'liiwahine Kalkloewa no Kauai, make i Aperiia 10, A. D. 1839. Ke Alii ka Mea Kiekie W. P. Lelelohoku, no Hawaii, make i lune, A. D. 1848. Mea Mahaioia G. L. Kapeau no Hawaii, make A. D. 1860. Mea Mahaloia P. Nahaolelua, no Maui, make A. D. 1860. Ka Mea Kiekie Mataio Kekuanaoa, no Oahu, make i Novemaba 24, A. D. 1868. Ke Kama'liiwahine ka Mea Kiekie Ruth Keliikolani, no' Hawaii, make i Mei 24, A. D. 1883. Mea Mahaloia Paulo Kanoa, no Kauai, make i Novemaba 10, A. D. 1886. 0 lakou nei kekahi mau koo ikaika ma ke a'o ana i ka lahui ma ka pono ame ka naauao Kristiano, a ua moe aleu lakou nei apau me ke aloha nui ia. Eia no hoi kekahi mau kiaaina: Ke Alii Kuakini. Ka Mea Kiekie M. Kekauonohi. Mea Mahaloia Lilikalani (Makua). Mea Mahaioia William Luther Moehonua. Mea Mahaloia Fred. Beckley (Kahapula). , A ua pau no lakou i ka moe me ka anoninoni ole o ke aupuni ame ka lahui, a ua nui no hoi ko lako# aloha ia. A eia no hoi 'kekahi poe ke oia nei: Mea'Maiialoia Paulo Puhiuia Kanoa. Mea Mahaloia Jno. Edward 13ush. Mea Mahaloia Hoapili Baker. Ke Aliiwahine Uiuiani (Mra. Jno. T. Baker). He poe naauao Kristiano. Ua alakai no i ka iahui ma na haawina malamalama o ke kulana haipule, a pela pu no hoi me ke kulana maiie o ka noho'na hoomaiu aupuni ana. A oia ka Soiomona i noho iho ai a kakau iho: "Ma O'u nel e hoomalu ai na Kiaaina, "A e kau ai na Lunakanawai i na kanawai pono." Eia kekahi mau lunakanawai: Mea Mahaloia loane li, Lunakanawai Kiekie. Mea Mahaloia R. T. Davies, Lunakanawai Kiekie. Na Hoa: Abenera Paki, Charlea Kanaina, Jno. Kapen^. Mea Mahaloia Z. Kaauwai, Lunakanawai Kaapuni. _ Timoteo Haalilio, Luna Waiwai. Ua iawelawe lakou nei i ka oihana me ke kapukapu ame ke kaulana, a ua nui no ka mahalo ia. Ua alakai a hooponopono i na kanaka me na kuhikuhl 0 ka malamalama ame na haawlna patausani. Eia kekahi mau lunakanawai ma ka M. H. 1854-5: Mea Mahaloia Naiapaakal, Kahakuloa, Maui. • Mea Mahaloia ai. Kenui, Lahaina, Maui. Mta Mahaloia S. M. Kamakau, Kaannpaii, Maui. Mea Mahaloia W. P. Kahale, Wailuku, Maui. Mea Mahaloia L. Maui, Hana, Maui. Mea Mahaloia J. Kaawa, Honuauia, Maui. Mea Mahaloia Kaiku, me D. Lokomaikai, Lanai. Mea Mahaloia E. P. Kamaipelekane, Moiokai. 1 ka 1844, hookohuia ka Mea Mahal<»ia Kanehoa I lunakanawai no Kauai. Ke hoike mai nei keia moolelo 1 kekahi mau lunakanawal, malia paha e loaa ana kekahi mau haina hooiaio rr.-i ka maopopo; aole hoi ma ke ano maopopo*ole. A i mea hoi e ike ia'i ka m ilamalama iloko o ka lahui mal na wa i hala koiuiu e aku mahope. (Ka hopena.)