Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLI, Number 30, 24 July 1903 — KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA.

MOKU>\\ IV. Ka olelo paa a Aiwolnkupua imua o na kaukaualii me na kaikualiine ona—Loaa o I>aieikawai ia Aiwohikupua ma ka moeuhane — Ona ke Alii.i ka awa, a kau mai he mele —Holo o Aiw r ohikupua me kahi kahu e huli ia Laieikawai i Hawaii—Hiki laua nei ma Ilana, Maui, a ike ia Hinaikamalama, ke kaikamahine Alii o Hana ? e heenalu ana—Hai mai ke kaikamahine Alii ia Aiwohikupua ma—Hele laua nei i ke konane me ke kaikamaliine Alii, hai i na kumu pili o laua—Make ke Alii i ke kaikamahine Alii—Haalele laua nei ia Maui, hiki ma Kapakai, ma Kohala, Hawaii —Haalele ia wahi hiki ma Kauhola, hele lakou i ke kahua mokonioko. Ia laua e kamailio ana no keia mau mea, alaila» hoomaopopo loa ae la ke Alii e holo i Hawaii e ike ia Laieikawai. Ia wa kaj lioopuka ana o laua i olelo liooholo no ke kii ia Laieikawai i wahiue; inai'e. I ka pan ana o na la.iuo. a hiki mai ka manawa kupono no ka holo moana, kauoha »e la ke Kuhina i na Kapenawaa o ke Alii, e hoomakaukau i na waa no ka holo i Hawaii ia po iho, ia manawa ke koho ana a ke Alii i na hoewaa kupono ke holo pu, ko ke Alii mau Iwikuamoo ponoi. Mamua o ka napoo ana o ka la, kauohaia ka poe nana uli o ke AJii, ame na Kilokilo e nana i na ouli o ke ao ame ka mo&ua, ina lie hiki i ke Alii ke hele, a ina he hiki ole e like me ka mea mau; aka, ua maopopo i kona poe nana uli a Kilokilo hoi, he hiki i ke Alii ke hele i kana huakai. A i ka wanaao, i ka puka ana o ka Hokuhookelewaa, kau aku la ke Alii ame kona Kuhina, na hoewaa he umi-kumamaono, na hookele elua,, he iwakalua ko lakou nui maluna o na kaulua, a 'holo aku la. Ia holo ana a lakou ma keia holo ana, hiki mua lakou ma Nanakuli. i Waiauae, ia wanaao, liaalele lakou ia wahi, hiki mua i lakou i Mokapu, a malaila lakou i noho ai he umi la, no ka mea, I ua loohia iakou e ka ino, hiki ole ke holo i Molokai. A pau na la he uuii, ike maopopoia aku la ka malie, a maikai ka moana. Ia po iho a ao, hiki lakou i Poliliua, ma Lanai, a malaila aku hiki ma Ukumehame, a no ka makani ino ia la, ua noho lakou malaila, a i kekahi la ae, haalele lakou ia wahi, hiki lakou i Kipahulu ia la. Ia lakou ma Kipahulu, hooholo ae la ke Alii i olelo e helewawae mauka, a ma na waa na kanaka. Ma kahi nae a lakou i noho ai, ua nui ka poe mahalo no Aiwohikupua no ke kanaka maikai. Haalele lakou ia Kipahulu, hiki lakou ma Hauk, mauka no ke Alii me kona Kuhina, ma na waa no na kanaka. I ke Alii nae e hele aua, he nui ka poe i ukali ia laua, no ka makemake.ia Aiwohikupua. la lakou i hiki aku ai ma ke awapaewaa o Haneoo 1 Hana, he nui ka poe i lulumi mai e makaikai i ke Alii, no ka pakela o ka maikai. Ia Aiwohikupua ma nae i hiki aku ai, e heenalu mai ana na kane ame na wahiue i ka nalu o Puhele, aia nae ilaila kekahi kaikamahine Alii maikai kaulana o Hana, o Hinaikamalama kona inoa, Iloko hoi o ko laua ike ana i ua kaikamahine Alii nei o Hana, alaila, ua hoopuniia ke Alii kane, ame kona Kuhina e na kuko; a oia no hoi ke kumu o ko Aiwohikupua ma noho ana malaila ia la. A pau ka heenalu ana a na kamaaiua, a i ka nalu pau loa o ko Hinaikamalama hee ana, o ka nalu ia i pae ai hoopololei mai la ka hee ana a ke kaikamahine Alii ma ka wai o Kumaka, kahi hoi a Aiwohikupua ma e nolio mai ana. I ke kaikamahine Alii nae e auau ana i ka wai o Kumaka, ua hoopuiwaia ke Alii kane, ame kona Kuhina e ke kuko ino. A no ia mea, iniki malu aku la ke Kuhina o ke Alii ia Aiwohikupua, e hookaawale ia laua mai kahi a Hinaikamalama e auau ana, i ole laua e pilikia ma ka manao. Ia Aiw ? ohikupua ma i hoomaka ai e hookaawale ia laua mai ko ke Alii wahine wahi e auau ana, alaila, pane aku la ke Alii wahine, "E na'lii! he liolo ka lioi ka olua, ka i no hoi he wehe ko ke kapa, lele iho hoi he wai, hookahi hoi ka auau ana o kakou, hoi aku he hale, a moe, he ai no, lie i'a no lioi, a he w ? ahi moe 110 hoi, oia iho la 110 ka waiwai a ke kamaaina, i makemake no hoi e hele, hele no, ina lie makemake e nolio, o Hana no hoi nei nolio iho." A no keia olelo a ke Alii wahine, i aku la ke Kuhina i ke Alii, <4 E! pono ha ka manao o ke Alii wahine, no ka mea, ua makemake loa ke Alii wahine ia oe. v I niai la o Aiwohikupua, "Ua makemake an i ke Alii wahine. no ka mea. ke ike lea nei au i ka oi loa o kona maikai mamua o ka'n mau wahine mua nana i kumakaia; aka, ua lohe oe i ka ? u lioohiki paa ana. aole an.e lawe mai i kekahi wahine o keia mau moku i wahine na'u." A no keia olelo a Aiwohikupua, i aku kpna Kuhina. ua laa oe no kela hooliiki au, alaila, e aho na'u ka wahine a kaua." A pau keia kamailio liilii aua a lana, hele aku la lana i kn heenalu. A ia laua e ana, aia hoi» ua hoopuniia mai la ke Alii waliine no Aiwohikupua, a ua nui ka poe i hoopuni paaia no ka makemake i ke Alii kane. A pau ka auau ana a laua/hoi aku la laua me ka manao e kau maluna o na waa a holo akn; aka, ike aku la o Aiwohikupua i ke| Alii wahine e konane mai ana, a manao iho la ke AHi kane malihini! e hele i ke koaaue; aka, ua lilo mua na ke Alii wahine ke kahea e ko-j nane laua. | A hiki o Aiwohikupua ma kahi o ke Alii wahine. kan na iliili j a paa ka papa, ninau mai ke Alii wahine. 4 'Heaha ke kumu pili o kaj malihini ke make i ke kamaaina?" \ I aktt o AixēobiUo]>tta, man waa kanka feo'u knmu pHi. aia, ke lana mai la iloko o ke kai. oia ko'u kumu pili me oe." | I mai 1a ke AHi wahine, "Aole he maikai o kon kumn pili e ka maiihiui. Iniokahi no knmu pili mama loa. oia na kino no o kaua, ina e make an ia oe. alaila. e liio wau nau. ma kau hana e olelo mai ai. malaila wau e hoolohe ai. a e hooko ai hoi, ma ka.mea kui>ono nae i ka hooko aku. a ina hoi e make oe ia v u. alaihi, o oe no ka ? u : ; ie like me kau hana ia'u pela no au e hana ai ia oe. me ko noho i< I Maui nei. v I j A no keia olelo a ke Alii wahitu\ Inwholo koke ae la ke Alii Ikane i ka olelo ae. I ka hahan ana a laua i ka papa mua. make o I Aiwohikupua. ■ \ \ Alaila. i mai la ke Alii wahine. "Ua eo oe ia'u. aohe on kumn |eae e pili mai ai, a ina nae he kaikiiina kou, alaila ae siku au e pili | hou kana,' ¥ ! A no keia man olelo maikai a ke Alii wahine imna o Aiwohiknpua. alaila, hooholo koke ae la oia i kona manao ae ma ka waha wale no. j A iloko o ko !aua manawa kamailio. hoopuka aku 1 a o Aiwohi-j kupua i kona manao inuia o ke Alii wahine. w He nani hoi ia na i>ilt; ae nei ko'u kino me oe fc a ua malkai no; aka, aole kaua e lanna koke. aia a hoi mai au mai kuu huakai kaapnni ia Hawaii; n<i» ka mea, ua hoohiki wau mamna o knu holo ana mai nei. aole wau e launa me kekahi o m wahine e ae k aia *io a p«m! o Hawaii. aiaila. hana wau e Hke me kuu makemake. e likē me ka ka'na e kamailio nei, a oia hoi , ka hookoia ana o kou makemake. Nolaila. ke kauoha mua aku m»i. j wau ia oe mamua o knu hele ana. e noho o#> me ka maluhia loa. aole' lelllo i e ae, aole hoi e hana iki i kekahi mea pono j e keakea ai i ka kaua hoohiki, a hoi mai wan mai knn huakai ma-i ikaikai mai. alaik. e hookoia ke kumii piii o fca wahine alii. Ina i ! hoi mai wan, aole m \ mahihia, aole hoi oe i hooko i ka"u mau I kauoha. aiaila. o ka piii lio ! | Aole nae keia o kc> Aiwohikupua manao maoli. A pan na kao-?

oha a Aiwohikupna ia Hinaikamalama. haalele lakoa ia Maui. hiki lakou nei i Kajmkui ma Kohahi. I I kekahi la at*. haaleie iakou ia Kapakai, holo aku la lakou a ' nmwaho pono o Kauhohu nanii aku la o Aiwohikupua i ka akoak»*a | lehulehu ana o na kanaka mauka o Knpaau. la manawa. kauoha ae la o Aiwohikupua i na hoewaa. e h<xv kokoke aioa aku ua waa. no ka uiea. ua aiakeniake ke Alii e ike i, ke kumu o keia akoakoa lehulehu ana o na kanaka. \ A hiki lakou i ke awapaewaa ma Kauhola, ninau aku ia ke Aliii i ke kumu o ka akoakoa lehulehu ana o na kanaka, alaila, hai maii la na kamaaina, he aha mokomoko ke knmu o ia lehulehu ana. | Ia manawa, okalakala koke ae la o Aiwohikupua e hele e makai-i kai i ka aha mokomoko, a hekau iho la na waa o lakou. pii aku ia o Aiwohikupna. ame kona Kuhina, ame ua hookele elua. eha ko lakou| nui o ka pii ana. | A hiki lakou i Hinakahua i ke kahua mokomoko, ia manawa. ikej mai la ka aha mokomoko i ke keiki Kauai. no ka oi o kona kanaka| inaikai mamua o na keiki kamaaina, a lilo iho Ia ka aha i mea| haunaele. ! Mahope iho o keia haunaele ana, hoomaka hou ka hoonoho ol ke kahua mokomoko. ia manawa, pili aku la o Aiwohiknpua ma ke| kumu laau milo, e nana ana no ka hoouka kaua. } Ia Aiwohikupua nae e ku ana. iua koua wahi, puka mai la o Ihuanu a ku iwaena o ke kahua mokomoko, e hoike ana iaia iho iuiua 0 ke anaina, a kahea ma» la me ka leo nui, "Owai ka mea ma keia aoao mai e hele mai la e iiokomoko? v Aka, aole e hiki i kekahi mea ■ aa mai ekn imua o Ihuanu, no ka mea ? oko Kohala oi kelakela | no ia ma ka ikaika i ke kuikui. Ia Ihuanu e hoike ana iaia iho, huli ae la oia, a ike ia Aiwohikupua, kaliea mai la, "Pehea oe e ka malihini? E pono paha ke ; lealea» M | A lohe o Aiwohikupua i keia leo kahea a Ihuanu, hele aku la a ku imua o ke kahuakaua, e hawele ana me kona aahu pukohukohu, 1 like me ke ano mau ona Puali oke AIH. Pane aku la oia imua o kona hoa hakaka. "E ke kamaaina, ua noi mai oe ia'u e lealea kaua, a eia hoi ka-u noi ia oe, i elua mai ma kou aoao, huipu me oe, akolu oukou. alaila mikomiko iki iho ka maliliiui." A lohe o Ihuanu i keia olelo a Aiw ? ohikupua, i mai la oia, <% He oi oe o ke kanaka nana i olelo hookano ilio nei wau imua o keia aha apau, owau no ka oi mamua o na kanakaHipau. a ke olelo mai nei hoi oe i ekolu aku ma keia aoao. a heaha la oe imua o'u?" Olelo ni(ii la o Aiwohikupua, u Aole au e aa aku e hakaka me oe ma kau noi, ke ole e ku mai me na mea e ae ma kou aoao, a heaha hoi oe imua o'u. Nolaila, ke olelopaa nei wau ano, he hiki ia'u ke hoolilo i keia Aha i mea ole iloko o kuu lima." A no keia olelo a Aiwohikupua, hele mai la kekahi o na puali ikaika a ma ke kua o Aiw T ohikupua, olelo mai la, *'E! mai olelo aku oe ia Ihuanu, o ko Kohala oi no kela; aohe puko momona o Kohala nei i kela kanaka." Ia manawa, huli ae la o Aiwoliikupua. a pale ae la i ka mea nana i olelo mai ma kona kua, haule aku la ilalo a mnke loa. MOKUNA V. Kukuli iho o Aiwohikupua, a pule aku i kona mau akua—Kui o Ihuanu ia Aiwohikupua a hala—Kui o Aiwohikupua ia Ihuanu ma ka houpo hula ma ke kua a make loa—Haalele lakou ia wahi, hiki ma Honokaape, ma Waipio, malaila aku a waho o Paauhau -—Hili o Aiwohikupua ma ke kahua mokomoko—Haalele lakou ia wahi, hiki ma Laupahoehoe. A ike mai la ka aha kanaka apau o ke kahua mokomoko i ka °i ana o ka ikaika o Aiwohikupua, no ka make loa ana o ke kanaka ma ke pale wale ana no, Ia mianawa, hele mai la kekahi mau puali o Ihuanu, a olelo mai la ia Ihuanu penei: 4, E Ihuanu e! ke ike maopopo lea aku nei wau ano i keia manawa, aole e lanakila ana ko. kakou aoao, a ma kuu manaopaa hoi, e lanakila ana ka malihini maluna o kakou, 110 ka mea, ke ike maopopo aku la 110 oe, ua make loa ko kakou kanaka i ka welau w*ale no o ko ia la lima, ahona a kui maoli aku kela, lele liilii. Nolaila, ke noi aku nei au ia oe, e hui ka aha, e pono ke hoopau ka mokomoko ana, ame kou aa ana aku i ka malihini, a nolaila, e hele oe a i ka malihini, e lnlu lima olua, a e haawi aku i kou aloha nona i alolia pu ai olua mte ka ike aku o ka aha ua hoomoe a pau wale ke kaua." Iloko o keia olelo, alaila, ua ho-aia ka inaina wela o Ihuanu no keia olelo, me ka olelo aku, 4, E ko'u mau kokua, mai maka'u oukou, mai hopohopo no ka make ana o kela kanaka o kakou ma ke pale ana i ka welau o kona lima, aole anei wau i hana pela i kekahi mau la mamua ae nei maanei? A heaha la oukou i maka'u ai; a nolaila, ke hai aku nei wau ia oukou, ina i hopo oukou 110 kela malihini, alaila, e huna oukou i ko oukou mau maka i ke aouli, aia a lohe aku qukou ua lanakila o Ihuanu, alaila, e lioomanao oukou i kuu puupuu ia Kanikapiha, ka ai ake kumu i a'o oleia ia oukou. Xo ka mea, ke ike nei wau, aole e lanakila mai oia maluna o'u, no ka mea, ua kani ka pola o kuu malo i keia la." A no keia olelo a Ihuanu, i aku kona mau hoa Uni mokomoko, "Auhea oe! Ua pau ka makou olelo, «olie hana i koe, kulia imua o ka ai a ke kumu a kakou i a'o pu oleia mai ia makou, a ke olelo mai nei hoi oe, ua kani ka pola o ko malo, malia o lanakila oe i na malo on." Alaila, nee aku la kona mau hoa m£iwaho oka aha. la Ihnanu nae e olelo kaena ana iaia iho imua o kona mau hoa no kona lanakila maluna o Aiwohikupua, alaila oi mai la o Aiwohikupua a kokoke iki ma ke alo o Iliuanu upoipoi ae la oia i kona mau lima ma ka poohiwi, me he moa kane la e hoomakaukau ana no ke kani ajja, a olelo aku la oia ia Ihuanu, "E Ihuanu! Kuiia i kuu piko la potolei i eha kauna kni?* T | A lohe o Ihuanu i keia kaena a Aiwohiknpua e kui. alaila. leha jae la na mak.a o Ihuanu a puni ka aha, ike aku la oia e hiiia mai| jana kekahi keiki opiopio loa, alaila. olelo aku la'o Ihuann ia Aiwohi i "Aole na'u oe e kui, na kela walii keiki e hiiia mai la, nana' ! oe e kui, a oia kon hoa hakaka." | \ A lohe o Aiwohikupua i keia olelo, he mea e kona ukiuki, ia| 1 nianawa. pii ac» la ka ula o Aiwoliikupna a puni ke kino. nie lie meaj jla ua hoolauia ike koko ona hipa keiki. Iluli ae la oia a kuj>ouo! ; imua o ka aha. a olelo aku la, "Owai keia kanaka i aa mai ai oia i ke keiki Kauai nei. nolaila. keolelo nei wau i keia, he hiki i kuu akua ! ke haawi mai ia % u e lanakila maluna o keia kanaka. a hoolilo ae kuu akua i ke poo o ko oukou ikaika i mea milimili ua kuu mau hoe-i i waa." | i Alaila, knkuli iho la o Aiwohiknpim a puie akn la j kona man; akua peiiei* <4 E Lanipipili. Lanioaka, Lanikahuliomealani. e Lono. e Hekilikaakaa. ame Nakolowailani, i keia I§ t e ike mai oukon ia'u i ka oukiiu kama. ka oukou pua i km» ma ke ao nei, ma keia la, e haawi jmai onkou i ka ikaika aj»ao mahma o ka oukou kama nei, e hiki no: ia onkon ke hoohala i kana puupnn ma kona kui ana inai i ka oukou kama. a ke noi aku nei wau e haawi mai i ke jk>o o Ihuanu i kuui jlima, i mea paani na ko'a mau hoewaa, i ike ai keia aha apau. owau; ke ianakila maliina o keia kanaka i oki oleia. (Ainama.i | . A pan kana puie ana. kn ae la o Aiwohiknpiia iluna ine ka makal f ikiiika a makaukau no ka hoouka kaua, a ninau aku la ia Ihuanu. makaukan anei oe e kui mal ia'u." Olelo mai ia o Ihuanu. **Aole au e kui aku ia oe, nan e kai mna mni ia'u.-* , \ ■ ' ■ A lohe ke kmnn ktii a Ihnanu i keia mau olelo, hele mai la a .ma ka aoao o Ihuanu, i niai la. ''Hawawa oe e kun hanmaiui. ina e kena hon mai kela, alaila, e hoomaka oe e kni me kou ikaiVa apan. no ka mea. o kona uianawa e kena mal ai e knl» oia iho Ja no ka , hoomaka an a« w a nolaila, ua |«>n<? keia ia Ihuann. \ 4 A pan ka lana kamailio ana. ninau hou akt* la o Aiwohiknpna I m Ihuann. '*l"a makaukan ane» oe 0 kui mjai ia T n; ina he manao e kui mai i knn niaka* Ia manawa, e waiho koke mai ana o ihuaaii I ka pnnpnn. bn ka makani ma ka i>apalina o Aiwohiknpna. aole nae i kn, no ka nieii, | ua alo o Aiwohiknpua. oia ka mea 1 halal. ! (Aole 1 pau.) I