Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLI, Number 31, 31 July 1903 — KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA.

MOKUNA V. Kukuii iho o Aiwoliikupua. a pnle aku i kona man a ku a —Kaio ( Ihnaiiu ia Aiwohiknpua a liaia—Kui o Aiwohikopua iaIh °®?" , | „m kaUo«PQ b«la ml ke kua a make loa-Haalele: tekoa » • hiki nia Uwokaape, ma Waipio, uialaila ako a waho o Pa » u^" Hiki o Aiwohikupua ma ke Kahua Mokomoko-Haalele Lakou ia wabi, hiki ma Laupalioehoe. \THa ka puupuu a IUuami. e waiho koke ae ana o Aiwolnkupua i kina īMiupu'i ku uo i ka houpo. hu la ma ke kua; ia manawa kaika'i ae la o Aiwohikupua i ke kauaka me kona Uma, a kowah ae la, i:t Ihuanu imua o ke anaina, a kiola aku la 1 waho o ka <1 a. < ■ kila'iho la o Aiwohikupua maluna o Ihuanu, uwauwa aku la ka pihe, nio ka hui o ka aha i ka poe inakaikai. A uiake iho la o Ihuanu, hele mai la kona mau hoa, e waiho :ina, na mea hoi nana i oielo mai e liooki ka l ,aka^' , ja iho. "E Ihuanu' ua Uiki anei i ko ai i _ao ole īa la ke oe, e liakaka hou me kela kanaka īkaika lua ole. Oia ka olelo; helu-liene a kona mau lioa. , . , ! 1 ka iehuh-hu e lulumi ana no ka make o Ihuanu ko lakou I'ukaua, a e mvu ana hoi, hele aku la o Aiwohikupua, a oki ae la i ke poo o Ihuanu, ame ka laau palau a Ihuann, a kiola aku la kona niti 11 hookele, oia ka hooko hope Ioa ana o kana pule. A pau keia mau nfc'a, liaalele o Aiwohikupua 1 ka aha, a hoi la a iluna o ua waa, a liolo aku la, kui aku la ka lono o keia make a pum o Kohala, Uauiakua, a puni o Hawaii. „ IIolo aku la lakou nei a kau.i Honokaape, ma \\aipio, m alai ' a aku a walio o Paauhau, uana ae la lakou e ku ana kaeao ka p „ uka, ninnu aku la o Aiwohiknpua 1 kona Kuhina, Heaha la kela lehulehu e paapu mai nei o uka? He mokoiuoko no paha. alia mokomoko kela, e hele bou kaua e makaikai. Olelo aku la kona Kuhina, "Ua oki ia manao ou, no ka mea, aole he huakai mo.komoko ka kaua i hele mai nei, he huakai īmi wahine ka kaua." . > I mai o Aiwohikupua i ke Kuhina, "Kaheaia aku na hookele, e hooponopono ae na waa a holo pololei aku i ke awa, ī lohe aku kakou i kela lehulehu." A hookoia ko ke Aln makemake, a holo aku lakou a malalo o ka pali kahakai, ninau aku la ī na w T ahme e kuiopihi ana, "Heaha kela lehulehu o uka? J llai mai la na wahine ia lakou, "He aha hookuku mokomoko, a o ka mea oi o ka ikaika, alaila, oia ke lioounaia e hele e kuikui me ke kanaka Kauai i hakaka mai nei me Ihuanu, a make mai nei o Ihumanu; oia ia piha e uwa la." A no keia mea, kena koke ae la o Aiwokupua e hekau na waa, a lele akn la o Aiwohikupua, o kona Kuhina aku me na hoolele elua, pii aku la lakou nei a liiki i ka aha mokomoko, aia nae lakou ma kahi kaawale niai e nana ana i ka aha. # Alaila, hele mai la kekahi kamaaina ma ko lakou nei wahi e noho ana, ninau aku la o Aiwohikupna i ka hana a ka aha, haiia mai la e like me ka oleW a kela mau waliine i olelo ai. Olelo aku la o Aiwohikupua i kahi kamaaina, "E hele oe a olelo aku, owau kekahi e lealea me kela poe, aole nae e lealea me ka poe ikai \ k»tnaaina nei, "Hookahi no* ikaika o keia aha o Haunaka, a oia ke wounaia ana i Kohala, e hakaka me ke kanaka ]a Q Aiwohikupua, "E hele koke oe, a olelo aku ia Haunaka e lealea maua." , , . \ hiki aku ua wahi kanaka kamaaina nei a halawai me Haunaka;.lohe o Hannaka i keia mau olelo, lulu iho la oia i kona mau

]iraa. paipai ae la i ka umaama, keekeehi na wawae, a peabi mai la! ia Aiwohikapua, a wehe ae Ja i kona kihei, a kaei ae la ma kona * la Aiwohikapua ma ka aha. olelo aku )a oia imua o Haanaka."Aole e eha ke keiki Kaoai ia oe f he lala kamahele no ka laau ku i ka pali." . Ia manawa a Aiwohikupua e kamaiho ana no keia nian mea, kahea mai la mawaho o ka aha he wahī kanaka i ike i ka hakaka :ina a Aiwohikupua me Ihuanu. "E Haunaka. ame ka aha, aole oukou e pakele i keia kanaka. na like ka puupuu a keia kanaka me ka pololu, hookahi no kui ia Ihuann, hu-la pu ka puupuu ma ke kua. a o ke kanaka no keia i make mai nei o Ihuanu." » Ia manawa, lalau mal la o Haunaka ina linfa o Aiv\ohikupua, a aloha inai la oia, a o ka pau no ia, hoaikane laua, hui ka aha. A haalele lakou ia wahi> hele pu aku la o Aiwohikupua ma me ke aīkane a kau lakou la ma na waa, a holo aku la a pae 1 Laupahoehoe. MOKUNA VI. Ike ka MakaiHa i ka waa Alii ma na ouli o ke ao—Hoomakaukau ka Makaula no ka hiki mai o Aiwohikupua—Pule ka Makaula i na akua o ke Alii, a pau ka pule ana a ka Makauhu haawiia na makana na ke akua—Haalele lakou ia Laupahoehoe, hiki niawaho o Makahanaloa. me ka ike aku o lakou i ke anuenne e pio ana nia Paliuli—Kali ke Alii ma Makahanaloa ika inalie. i ikea ai ka pio a«a o ke anuenue —Haalele ia wahi, hiki ma Keaau —Pli laua a liiki i kahi i noho ai o Liiieikawai ma Paliuli, a hoi mai me ka launa ole. (Ma ka Mokua V. 0 keia Moolelo, ua ike kakou ua hiki aku 0 Aiwohikupua ma Laupahoehoe; maanei e kamailio iki kakou no Hui lumaniani ka Makaula nana i ukāli mai 0 Laieikawai, mai Kauai | mai, ka mea i olelo mua ia ma ka helu mHia o keia Mooleio.) ■ Ikala a Aiwohikupua ma i haalele ai ia Paauhau, ma Hama kua. i ka la hoi i holo mai ai a hiki i Laupahoehoe, ua ike mua aku la ka Makaula i na mea apau i kekahi ahiahi iho mamua 0 ko Aiwohikupua hiki ana ma Laupahoehoe, a penei kona ike ana: i I ua ahiahi la, mamua o ka napoo ana o ka la, e noho ana Ua Makaula ma ka puka 0 ka hale, nana aku la oia i ke kuku o na opua i ma ka nana ana i na ouli o ke ao, e like mie ka mea mau i ka poe kilokilo mai ka wa kahiko mai a hiki i keia manaw r a. I aku la ua Makaula nei, "He waa Alii hoi keia e holo mai nei, lie umi-kumamaiwa kanaka, liool&hi Alii 2sui, he mau waakaulua nae. v | Ia manawa, puiwa koke ae la ka lehulehu e nolio pu ana me ka Makaula, a nana aku la aole he mau waa holo mai; nolaila, nmau aku la ka poe me ia, "Auhea hoi na waa au i olelo mai nei he mau [waa Alii." t . w I Olelo aku ka Makaula, "Aole he mau waa maoli, ms\ ka opua ka'u ike'ana aku la, apopo e ike kakou he waa Alii." Ia po aao ae, mahope 0 ka auwina la, ike hou aku la oia i ke ku a ka punoliu 1 ka moana, ma ka hoailona i ku ia Aiwohikupua e like me ka mea ii-maa iua Makaula nei. (E like paha me ka ike ana ike Kalaunu Moi o kela Alii keia Alii ke hiki mai i o kakou nei, pela paha ka maopopo nna o ko Aiwoliikupua punoliu i ikeia e ua Makaula nei.) A no ka ike ana o ka Makaula i kela hoailona, ku ae la oia a 1 liopu he-wahi puaa, he moa lawa, me ka pu awa, e hoomakaukau ana no ka hiki mai o Aiwohikupua. . . , 11 A no keia hana a ka Makaula, he mea haohao loa īa 1 ko lakou poe. me ka niiiau aku, "E hele ana oe e hoomakaukau nei keia ukana au?'' 1 Hai la ka Makaula, "E hoomakaukau mua ana wau no ua hiki mai o kuu Alii o Aiwohikupua, oia kela mea a'u i olelo aku ai ia oukou i ke ahiahi nei, nolaila, eia oia ke holo mai nei 1 ka moana, nona kela kualau i ka moana, ame keia noe e uhi nei. A kokoke o Aiwohikupua ma i ke awa pae o Laupahoehoe, īa manawa ke kui ana o na hekili he iwakalua, pili pu na kanaka o Hilo no keia mea, a i ka mao ana ae, ike aku la na mea apau 1 keia kaulua e liolo mai ana a pae i ke awa, me ka puloulou Aln īluna 0 na w\ia, alaila, maopopo ae la ka wanana a ka Makaula. I Ina waa e holo mai ana a pae, ku ana ka Makaula Ike awa, mai luna mai o Jvaiwilahilahi, hahau iho la ka Makaula i ka puaa īmua o ke Alii, a pule aku la oia ma ka inoa 0 na akua o Aiwohikupua, a eia kana pule.

*'E Lanipipili, e Uinioaka. e LanikaliuUoinealam, e 1.« -v, : T kilikaakaa. e Xako!oailani. Ena akua o knu Aiii. kuu n\ * ihikapu. ka mea naua e kalua keia mau iwi. Eia ka ' lawa. ka awa. he makana, he mohai, he kanaenae i \ oukou kauwa nd. e ike i ka oukou kauwa ia Huluuiain r he ola. i o!a nni. i ola loa, a kau i ka puaneane. a kani k•■■■ lauhala. a hauuiakaiole, auuima. na noa. lele walie aku u Ia manawa a ke Alii e hooiolie ana i ka pnU> a ka M . N mai ia o Aiwohikupua. o kana Makanla keia, ua niokum.:, «• manawa o ke AHi i ke aloha i kana kanwa, no ka m» a, • > . manawa o ka nalo ana. aole no hoi i ikeia ka : : I A pau ka pule ana aua Makauia nei, kena kukr a, i > \ kupua i kona Kuhina, "K haawi na makaua a ka Mak akua." ī Lele koke aku la ka Makaula a hopu i na wawae kau iho la iluna o ka a i. a uwe iho la; a o Aiwohikui aku la ma ua .poohiwi o kana kanwa, a uwe helu iho la. A pau ka uwe ana. ninau iho la ke Alii i kana kauw kou mea i hiki mai ai a noho ianei; a pehea ka loihī ; aua." Ilai akn la ke kauwa e like me ka kakou heluhelu .: Mokuna mua. Ia mauawa a ka Makaula i olelo aku ai • na kumu aine na kuleana o kona hele ana. a pau ia. A., Makaula ka ninau lioj»e ia Aiwohikupna; aka hoi, ma ka : 0 ka ke Alii olelo ana, me ka olelo aku, lie huakai kaap.u: Walea iho la ke Alii me ka Makaula ia ih> a wana.ikaukau na waa. a holo aku la. | Olelo aku la oia ike Alii, "E! auhea 00? E nnn.i anuenue e pio mai la. aia ilaila 0 Laieikawai. ka nu-a a k .nei, a malaila no kahi i loaa ai uVu. v 1 Olelo aku la o Aiwohikupua. mauao nei wan' .1Laieikawai. aole no nona kela anuenue. no ka mea, h«'.hi»-.! i jia no na wahi ua apau, he pio no ke anuenue. Nolaila. k. : |nei wau ia oe, e kali kaua a ikeia mai ka malie ana. a ik« .1 1 pio mai o ke anuenue iloko o ka manawa malie, alaiia uia■.>; kela hoailoua.'I A ma keia olelo a ke Alii, liekau iho la na waa o lako'» ; •pii aku la o Aiwohikupua me kona Kuhina a hiki i Kukulu'••• ma ke kauhale o ua kamaaina, a nolio iho la nialaila e k.iH . ka malie o Hilo, ike maopopo ia aku la ke kalae ana inai u k ja waiho wale mai o Panaewa. I Ika eha oka la, ike kakahiaka nui, ala ae la o Aiwo: a puka aku la inawaho o ka liale, aia lioi, e pio mai ana ianueuue i kahi a laua 1 ike mua ai ; kakali loihi iho la ke A!:• 'i ka puka ana o ka la, lioi aku la a kona Kuhina aia kHa • ! ana, hooala akn la, me ka i aku i ke Kuhina, **E! pono io \>a\ e olelo nei, ia'u no kakahiaka poeleele, ala e aku m-i no wan i like aku nei no au, e pio mai ana ke anuenue i kahi <10 an i k»r lai ia'u, i ke kali mai la no wau a puka ka la, aia no k< mau januenue, hoi mai la wau hoala aku nei ia oe. M \ Olelo aku la ua wahi kanaka nei, "O ka'u ia e olelo aku : ...\ „• !oe. e holo kakou, i na paha aia kakou i uka o Paliuli kalu , ai i keia mau Ia. v 0 | Ia kakaliiaka, haalele lakou ia Makahanaloa, holo 'wahi» n *.■ . ;o lakou, o Keaau ke awa. | Ia liolo ana o lakou a ahialii, pae lakou i Keaau, nana . \ jlakou e ku mai ana no na hale o Kauakahialii ma. e ln « tia ,ana no hoi na kamaaina; a hiki lakou. maliajo mai la na kau no Aiwohikupua e like me kona ano nlau. | Koho malihiui iho la lakou ia Keaau. a ahiahi. kanoha-nw:.: la 0 Aiwohikupua i na hookele ame na hoewaa. e noho ma!i. ~ i. . mai laua mai ka laua huakai imi wahine mai, oiai o !ak«»u wa'. ; : Ika napoo ana oka la, hopu aku la o Aiwohikupua j : aahu Ahuula, a haawi aku la i kahi kanaka, a pii aku la. j Pii aku la lana iloko ona ululaau loloa, ika hihia paa • Inalielehele, me ka luhi, a hiki laua ma kahi e kokoke ana i P.i lohe laua ika leo oka moa. I aku la kahi kanaka i ke Alii. K koke puka kaua." | Iloomau aku la no laua ika pii a lohe hou laua ika !••«» k. moa. (o ka moa kua-lua ia). Iloomau aku laua ika pii a.hiki k.i jmalamalama loa.ana. A j I aku la kalii kanaka i ke Alii, "E! puka kaua, aia ke kup ina 'wahine o Laieikawai ke houluulu mai la i na moa, e like ni» k.tu.< hana mau." 1 (Aole 1 pan.) v