Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLI, Number 39, 25 September 1903 — KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA.

MOKUNA XIX'. niki hou ke nnu ia ninaikamaiama-niki ka wela ia Hinaikamalama —(Waiho k<; kamailio ana no Aiwohikupna, kamailio no Hinaikamalamai —Hiki hou o Hinaikamalama ma ba aka lealoa—Ka 01.-li, hoakaka a Hinaikamalama ia Hanailiki—Komo o Poliahn, Liiinoe, Waiau ame Kab®upokane-<Haalere i ke kamailio ana no Hinaikamalama) —Ka olelo kanoha a Kanakahialii ia Kekanakahialii ia Kekalukaluokewa —Make o Kanakahialii Ke kauoha a Kailiokalauokekoa. I'ane aku la o Hinaikamalama, ' Ca pau kaua, no ka mea, ua pili ae la no na kino o kaua. a na ko ae la no k.a hoohiki a kaua. I mai o Aiwoli'ikupua. "l'a oki kaua i keia manawa, e hookaawale kaua, apopo ma ke awakea, alaila oia ka hooko ana o ka hoohiki a kaua." "Ae," walii a Hinaikamalama. A kaawale aku Ia laua, alaila, loaa iho la ia Hiuaikamalama ka moe oluolu ana ia koena po a hiki i ke ao ana. | 3!a ke awakea. lawe liou ae la o Aiwohikupua e hooko i ka laua mea i olelo ai ia po iho mamua. lloko o ko laua inanawa i hoomaka ai 110 ka hooko ana 1 ka hoo hiki, alaila, ua pono ole ia mea i ko Poliahu manao. Ia manawa, lawe ae la o Poliahu i kona kapa la, a aahu iho la la manawa ka hookuu and aku o Poliahu i ka wela maluna o Hinai kamalania. Ia manawa, hapai ae la oia he walii mele, penei: "J3e wela —e 7 lie wela, " Ke poi mai nei ka wela a kuu ipo ia'u. Ke hoohahana nei i kuu kino, .»*■" Ke hoonakulu nei hoi i kuu manawa, Ko kuu ipo paha keia w r ela —e." I aku o Aiwohikupua, "Aole no'u na wela, malia paha no Poliahu iio na wela, ua huhu paha ia kaua." I aku la o Hinaikamalama, 4t E hoomanawanui hou kaua, a īna ihiki hou mai ka wela nialuna o kaua, alaiia, haalele mai oe iau ' Mahoj)e iho o keia niau mea, hoao hou ae la laua i ka laua hana no ka hooko i ka laua lioohiki. la manawa, kau hou mai la no ka wela maluna o laua, alaila hapai hou ae la oia ma ke mele: "He wela —e he we—la. Ke apu mai nei ka wela a ka po ia u, Ke ulili anapu nei i kuu mauawa, Iva wela kukapu o ka liooilo, , i I haoa enaena i ke kau, Ka la wela kulu kahi o ka Makalii, Ke lioeu mai nei ka wela ia'u e hele, E hele no—e. v la manawa, ke ku ae la 110 ia o Hinaikamalama hele. X mai o Aiwohiknpna, "Ka i no o ka liaawi mai 1 ka īhu, alaiia liele aku." I mai la o Hinaikamalama. "Aole e liaawna ka īhu ia oe,o ka luio ana mai ia oka wela oua wahine au, pono ole. Aloha oe." <E wail)o kakou i ke kamailio ana no Aiwohikupua maanei. E pono e kamailio pokole no lliuaikamalama.) .Mahope ilio o kona hookaawale aua ia Aiwohikupua, hele aku oia a noho ma'ka hale kamaaina. Ja po iho, he po lealea hou ia no Hauailiki me na'lii ma Puuo papai. - la po. hoomanao ae la o Ilinaikamalama no kana kauoha ia Hauailiki, maho]>e iho o ko laua umeia ana, a mamua lioi o kona hoohui ana me Aiwohikupua. 1 kela po. oia ka lua o ka po lealea, alaila, hele aku la o Hinaika malama a noho pu aku la mawaho o ka aha. Ia manawa, na Kaukaualii laua me Kailiokalauokekoa ke kilu mua. Mahope ilio, ua Kailiokalauokekoa me Makaweli, ka lua oka lealea. la laua e kilu ana, komo mai la o Poliahu iloko o ka aha lealea Ia Hauailiki me Poliahu ke kilu hope o ia po. A no ka ike ole o ka mea ume ia Hinaikamalama i kela po nolaila, aole e hiki i ka niea ume ke hoomaka i kana hana. No ka mea, ua oleloia i ka po mua, no Hauailiki ame Hinaikamalama ka lealea mua o ia po, a no ka loaa ole i ka maka o ka mea uine, ua lilo ka lealea i na mea e ae. I ke kokoke aua e ao ua po nei. hnli ae la ka mea ume iloko o ka alia ia Hinaikamalama, a loaa iho la. la manawa» ku mai la ka mea ume a waenakonu o ka aha, ia Hauailiki me Poliahn e kilu ana, ia manawa. kani aku la ke oli a ka inea ume. e liookolili ana i ka welau o ka maile i luna o Hanailiki. a kaili mai la ka mea ume i ka maiie, alaila, ku mai la o Hauailiki Hele aku la ua mea ume nei a loaa o Ilinaikamalama, kau aku la i ka īnaile a kaili mai la. Ia manawa, ku mai la o Hinaikamalama mawaho o ka aha imua o ke anaina. A kt» ike mai o Poliahu ia Hinaikamalama, kokoe aku la na maka, i ka ike ana i kona enemi. A hala aku la o Hauailiki rae Hinaikamalama ma kahi kupono ia laua e hooluolu ai. la laua e hui ana, a mamua hoi o ko laua mauawa; i aku la o Hiuaikumalama ia Hauailiki, a E hoakaka mua aku wau ia oe, ua hoo huiia kaua e ka uiea ume o kau aha lealea e like me ka mea knpono i kona makemake; a ua like no ko'u manao me kona, a o kou nianao no lioi paha ia. A ina ua like na manao o kakou, nolaila, ke lia'i mua aku nei wau la oe mamua oko kana hoohui ana. Ina he he lawe kou ia'u no ka manawa pokole a pau ae, alaila, ua pau kaua, no ka mea, aole {x'la ka makemake o ko*u jnau inakua, alailae waiho puupaa ia'u! pela. Aka. ina i manao oe e lawe ia'n i wahine hoao nau, aiaila, e| haawi wau ia'u nan a mau loa, e like ine ka makemake o ko'u inan makna." A no kela olelo a ka wahine, lia'i aku o Hauaiiiki i kona manao, 4l Ua pono kou manao, ua like no kou manao me ko % u; aka, e hoohui mua kaua ia kaua iho e like me ka o ka mea uiae, a uiahojM> aku v alaila hoao 4 loa kaua. v % 'Aole wahi a Hinaikamalama, "e waiho puupaa ia'u pela. u hiki i kou manawa e kii ae ai ia'u a loaa wau i Hana/' I ke kolu o ka po lealea o Hauaiiiki. i na'lii e akoakoa ana, ame na mea e ae, oia ka po i hui ai o Liiinoe, me Poliahu. o Waiau. ame Kahou{H*kaiie, no ka meti, ua iuii uiai lakou ia Poiiahu, me ka manao ke pono nei ko Aiwohikupua ma noho ana me Paii&hu. la po, ia Aiwohikupua me Makaweli e kilu ana', a i ka waena konu o ko laua maaawa lealea, kouio aim na wahine noho iuauna iloko o ka aha leak»a. Ia Poliahu ma eha e ku ana me na kapa hau o lakou, he mea e ka hulali. ia manawa. nei aku la ka aha lealea no keia poe waliine. ao ke ano eo ko lakon kapa. Ia m:~ popoi mai la ke anu Ika aha iealea a puni ka papai kiiu, a kau mai la maluna o ka aha ka piUkia a hiki ika wanaao, haalele o Paliahu ma ia Kauai. O keia manawa pu no hoi haaiele ana o Hinaikamalauia ia Kauai

« .Via a hiki akū i ka hiki ana aku o Uiieikawai i Katmi, mabope ibo o ko Kekalukaluokewa hoao ana me Laieikawai. alaiia. e hoomaka hon ke kamailio no HmaikanuUama. Ma keia wahi e kamailio no ke kauoha a Kauakahialii i kana aikane. pela akn a hiki i ka hni ana me Laieikawai.) Ia Kauakahialii me Kailiokalanokekoa ma Pihanakalani, mahope iho oko lana hoi ana mai Hawaii mai. Oiai ua kokoke mai ko laua mau la hope. la manawa, kauoha ae la o Kauakahalii i kana aikane ia K*> kalukaluokewa, i kana olelo hoopomaikai maluna ona, a eia no ia: "E kuu aikane aloha nui. ke waiho aku nei wau i olelo hoop«> maikai maiuna ou, no ka mea ? ke kokoke mai nei ko'u mau la hope a hoi aku i ka aoao mau o ka honua. "Hookahi no au inea malama o ka wahine a kaua. aia a haule aku wan i kalii hiki ole ia"u ke ike mai ia olua me ka wahine a kaua. alaila» ku oe i ka moku, o oe no uialuna, o ka wahine a kaua malalo, e Like no me ka kaua nei ana i ka moku i puni ai, pela no oe e noho aku ai me ka wahine a kaua. A make wau, a manao ae paha oe i wahine nau, mai lawe oe i ka kaua wahine. aole no hoi e manao oe iaia o kau waliine ia. no ka j mea. ua lilo no ia ia kaua. ! "Aia kau wahine e kii o kuu wahine i haalele aku nei i Hawaii, 0 Laieikawai. ina o kau wahine ia ola ke kino T & kaulaua no hoi. A manao oe o e kii. hookahi au mea malama o ka ohe a kaua, aia malaina pono oe i ka ohe. alaila wahine oe, oia ke kauoha ia oe." Ma keia kauoha a Kauakahialii, ua pono ia i ko ke aikane manao, j . Ma ia hope mai, make aku la o Kauakahialii, lilo ka nohoalii i j kana aikane. a o ka laua wahine no ke Kuhina. A ma ia >hope mai, i ke kokoke ana i ko Kaiiiokalauokekoa mau la hope, waiho aku la oia i olelo kauoha no ka malama ana ia Kanikawi ka laua ohe kapu me kana kane, e like me ke kauoha a Kauakahialii: "E kuu kane, eia ka ohe, he ohe mana, o na mea apau au e makemake ai, ina e kii oe i ka wahine a ko aikane i kauoha ai ia oe, oka mea no keia nana e hoohui ia olua. Eia nae | . e malama mau loa oe, ma kau wahi e hele ai. a e noho ai, mai haa-| lele iki i ka ohe, no ka mea, ua ike no oe i ka hana a kau aikane 1 ko olua manawa i kii ae ai ia'u i kuu wa e aneane aku ana i ka make, mamuli o kuu aloha iko aikane. No ua ohe la keia ola ana e ola aku nei mai ka luakupapau mai, nolaila, e hoolohe oe toie ka malama loa e like me ka'u e olelo aku nei ia oe." MOKUNA XX. Make o Kailiokalauokekoa—Lilo o Kekalukahiokewa ke Alii o Kauai —Holo o Kekalukaluokewa i Hawaii—Ka olelo kauoha a Waka i kana moopuna—Kauoha hou o Waka ia Laieikawai—Lohe o Halaaniani e lilo ana o Laieikawai ia Kekalukaluokewa—Hele 0 Halaaniani i kahi o ke kaikuahine i o Malio la —Ka olelo kauoha a Malio. A make aku la o Kailiokalauokekoa, lilo ae la ka nohoalii apau loa ia Kekalnkaluokewa, a hooponopono aku la oia i ka aiua, ame na kanaka apau malalo o kona nohoalii. Mahope ilio o ka pau ana o kana hooponopono ana i ka aina, j ame kona nohoalii ana. Ia manawa, lioomanao ae la o Kekalukaluo-! kewa i ke kauoha a kana aikane no Laieikawai. Ia Kekalukaluokewa i manao ai e hooko i ke kauolia a kana aikane, kauoha ae la oia i kona Kuhina, e hoomakaukau i na waa hookahi mano, no ka huakai kii wahine a ke Alii i Hawaii, e like me ke a'oa'o mau a ke Alii. A makaukau ka ke Alii kauoha, lawe ae la ke Alii elua mau punaliele, a lawe ae la i na kaukaualii ka poe kupono ke hele pu me ke Alii, a lawe ae la oia i kona mau aialo apau. 1 ka malama i oleloia o ka Mahoe mua, i na malama maikai o ka moana, haalele lakou ia Kauai, a holo aku i Hawaii. Ua nui na la i hala ia lakou ma ia hele ana. Ma keia liolo ana a lakou, hiki-aku la ma Makalianaloa i Hilo, ma ke kakahiaka nui. Ia nianawa. olelo aku kahi kanaka nana i ike mua ia Laieikawai i ke Alii, "E nana oe i kela anuenue e pi-'o la iuka, o Paliuli no ia« oia.no ua walii la, malaila no kahi i loaa'i ia'u." E nee ana nae ka ua o Hilo ia mau la a lakou i hiki aku ai ma Makalianaloa. Ano keia olelo a kahi kanaka, i aku ke Alii, "Alia w r au e manaoio i kau no Laieikawai kela hoailona, no ka mea, he mea mau | iloko o ka wa ua ka pi'o o ke anuenue, nolaila, i kun manao, e liekau na waa, a e kali kakou a malie ka ua, alaila, i pi'o mai ke anu,enue iloko o ka wa ua ole. alaila maopeipo no Laieikawai ka hoailona." Ua like ko ke Alii manao ana ma keia mea me ko Aiwohikupua. A no keia mea, noho iho la lakou malaila e like me ko ke Alii makemake. Hookahi analinhi me elua la keu, haalele ka malie o Hilo. ike maikai ia aku la ka aina. I ke kakaliiaka nui o ka la umi-kumamalua, puka aku la ke Alii iwalio mai ka hale ae. Aia hoi e ihoomau ana ke anuenue e like me mamua, ma ke kiekie iki ana'e o ka la. aia e pi'o ana ke anuenue i kai o Keaau. ua hala ae la o Laiei&awai i kai. (E like me ka kakoū kainailio ana mamua ma ko Aiw r ohikupua moolelo.) Ma kela la, pau ko ke Alii kanalua ana no kela hoailona, a holo aku la a Jiiki i Keaau. Ia lakou i hiki aku ai ma Keaau, ua hoi aku o Laieikawai iuka o raliuli. Ia lakou i hiki aku ai, ua nui na kamaaina i lulumi mai e makaikai ia Kekalukaluokewa; me kaolelo mai o na kamaaina, "A«kahi no ka aina kanaka maikai o Kauai. ?? I kela la a Kekalukaluokewa ma i holo aku ai a hiki i Keaau, ua ike mua mai o Waka o Kekalukaluokewa keia. Nolaila, ma kela hoi ana a Laieikawai iuka o Paliuli, i kela la a Kekalukaluokewa m«a i hiki aku ai ma Keaan, olelo mai o Waka i Jvana moopuna, "Mai iho hou oe i kai, no ka mea, ua hiki ?aai la o Kekalukaluokewa i Keaau, i kii mai l'a ia oe i wahine oe. Make aku la o Kauakahialii, kauoha ae la i ke aikane e kii mai ia oe i wahine, nolaila, o kau kane ia. Aaeoe o kau kane ia, ku oe ika moku, ola no hoi na iwi. e nolio oe iuka nei, a hala na la eha, alnila iho aku oe, a ina ua makemake oe, alaila, hoi mai oe a ha'i mai i kou makemake ia'u." Noho iho la o Laieikawai a hala na la eha e like me ke kauoha a kona kupunawahine. Ma ke kaka«hiaka nui o ka ha o ko Laieikawai n>an la hoomaln, ala ae la oia. ame kona kahu kuapuu, a iho aku la i Keaan. la lana i hiki aku ai, ma kahi kokoke iki e nana aku ai i kauhale; | aia hoi, ua hiki mua aku o Kekalukaluokewa ma kulanaheenalu mamua o ko laua hiki ana aku, ekolu nae mau keiki e ku ana ina kulanaheenalu o ke Alii ame na punahele elua. la Laieikawai ma e noho ana ma kahi a laua e hoohalua ana no Kekalukaluokewa, aole nae laua i ike i ke kane a kkupunawahine ii mākemake ai. I aku o Laieikawai i kona wahi kahu, ''Pehea la kaua e ike ai i.ke kane a*u a kuu kupuuawahine i olelo mai nei?" Olelo akn kona kaliu, Tono kaua ke kaii a pau ka iakou hee*nalu amu a o ka mea e hele wale mai ana, aole he paa i ka papaheenalu, alaila, o ke Alii no ia, o ko kane no ka hoi ia. v Ma ka olelo a ko Laieikawai kahu. noho iho la laua malaila, e kaii ana, Ia manawa, hoopan ae la na heenalu i ko lakou manawa heenalu. a hoi mai la a pae inka. Ia wa. ike aku lalana i ke kiiia ana mai o na papa o na pnnahele ena kanaka, a laweia aku la. Oka papaheenaln hoi oke Alii, na na punahele i auamo aku, a hele wale mai la o Kekalukaluokewa, pela i ike ai o Laieikawai i kana kane. I kela nianawa, olelo aku la kahi kahu ia Laieikawai, <f E nana oe, o ka mea e hele wale mai la aole he mea ma ka liiua, o ko kane no ia a ko kupnnawahine i olelo mai !a ia oe." A mao]K)fK) iho la ia laua ka lana luea i iho mai ai, alaiia, hei aku la laua a hiki i Paliuli, a ha'i aku. la i ke kupunawahine i ka laūa mea i ike ai. Ninan mai la ke kupunawahine, "Ua makemake oe i ko kane.** "Ae/ f wahi a Laieikawai. (Aole i pan.)