Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLI, Number 41, 9 October 1903 — KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA. [ARTICLE]

KA MOOLELO KAAO O LAIEIKAWAI KA HIWAHIWA O PALIULI, KA WAHINE O KA LIULA.

f i ■■ "Ilio oe i keia ia, a bui o*> me Kekalukaluokewa, boi mai olua ■a tika nei. a laa ko kino, alaiia, kii ae oe ia*u. na'u no e nialamai i kou pau no ka hoohaumia ana ia oe. ?? E like me ka mea mau ona kaikamahine punahele. Ano keia haohao o Waka. ma ke awakea o lua okala o ko Xaieikawai la hui me Halaaniani. heie aku ia ke kupunawahine e ike i ka pono o kana moopuna. I ke kupunawahine i hiki aku ai; aia nae ua pauhia laua e ka hiamoe nni. ine he mea la ua lilo ka po i manawa makaala na laua « like me ka niea niau i «a mea hou. Ia manawa, iloko o ka wa hiamoe o Laieikawai, i nana iho ka hana o ke kupiinawaliine. he kane e keia a ka moopuna e moe pu ana, ka mea a ke kupunawahine i ae oie ai. A no keia mea, hoala ae la o Waka i ka moopuna, a ala ae la, ninau iho la ke kupunawahine, "Owai keia?" Olelo ae la ka nioopuna, "0 Kekalukaluokewa no hoi.*' I mai la ke kupunawahine me ka inaina, "Aole keia o Kekalukaluokewa, o Halaaniani keia o ke kaikunane o Malio. Nolaila, ke ha'i aku nei wau i kuu manaopaa ia ole, aole wau e ike hou i kou maka e kuu moopuna ma keia hope aku a hiki i kuu la make, no ka mea, ua pale oe i ka'u mau olelo, ka i 110 wau e ahai nei ia oe ma kahi nalo, e nana mai ana oe ia ? n, nolaila, e noho oe me ko kane mamuli 0 ka wahine maikai, o ko mana. aole ia me oe, he nani ia ua imi aku la no i ke kane, liana pono iho na lima, i kau kane na pono ame kou hanoliano.' Maliope iho o keia manawa, hoomakaukau ae la o Waka e hana 1 hale hou i like me ka hale i hanaia no Laieikawai. Ama ka mana 0 Waka, ua hikiwawe, ua paa ka hale. A makaukau ka liale, iho aku 3a o e halawai kino Kekal ukaluokewa, no ka mea, ua mokumokuahua kona manawa i ke aloha ia Kekalukaluokewa. A hiki o Waka ma kahi o Kekalukaluokewa, h'opu aku la ma na wawae me ka naau kaumalia, a olelo aku la, fi He nui kuu kaumaha, ame kuu aloha ia oe e ke Alii, no ka mea, ua upu aku wau i ka'u moopuna o oe ke kane e ola ai keia mau iwi, ka i no he pono ka'u moopuna, aole ka, i ike mai nei ka hana i ka'u moopuna, e moe mai ana me Halaaniani a ko'u nāau i makemake ole ai. Nolaila, i liele mai nei au e noi aku ia oe, e haawi mai oe 1 waa iio'u, ame na kanaka pu mai, e kii wau i ka hanai a Kapukaihaoa, ia Laielohelohe, ua like no a like laua me.Laieikawai, no ka moa, ua haiuui nmhoeia laua." Ano keia mea. haawi ae la o Kekalukaluokew r a hookahi kaiilua, me na kanaka pu no, ame na lako apau. Mamua o ko Waka kii ana ia Laielohelolie, kauoha iho la oia ia Kekalukaluokewa, "Ke holo nei wau ekolu anahulu nie na po keu ekolu, alaila liiki mai wau. E nana nae oe, aiku ka punohu i ka inoana, alaila, nianao ae oe ua hoi mai wau me ko wahine, alaila, hooiiialu oe ia oe a liiki i ko olua la e lioao ai. ? ' Ma ka manao paa o Waka, ua holo mai la oia a hiki i Oaliu nei, ina HonouliuU kau na waa, nana aku la no o Waka, e pi ? o mai aua 110 ke anuemie iuka o Wahiawa. Lalnu iho la oia he wahi puaa, i mea alana aku imua o Kapukaihaoa, ke kahuua nana i malama ia Laielohelohe, a pii aku la. Pii aku la o Waka a hiki i Kukaniloko, hookokoke aku la oi'a ma kahi i liunaia ai o Laielohelohe, haliau aku la i ka piiaa imua o ke kahuna me ka pule ana, a Amama ae la, Kuu aku la i ka puaa imua o ke kahuna. Ninau inai la ke kahuna, "Heaha ka hana a ka puaa imua o'u? A lieaha ka'u e liana aku ai ia oe" 1 aku o Waka, "Ua hewa ka'u hanai, ua pono ole, ua upu aku wau o ke Alii o Kauai ke kane, aka, aole nae i hoolohe i ka'u olelo, ua lilo aku ia Halaaniani; nolaila, i kii mai nei wau i kau hanai i waliine na Kekalukaluokewa, ke Alii o Kauai, i ku kaua i ka moku, ola na iwi oko kaua mau la elemakule a liiki ika make. A loaa. ia kaua kela Alii, alaila, ku ka makaia o ka'u hanai, i ike ai ia ua liewa kana liana ana." Olelo mai o Kapukaihaoa, "Ua pono ka puaa, nolaila, ke hookuu aku nei wau i ka'u hanai nau e malama, a loaa ia oe ka pomaikai, a kui mai i o'u nei ka lono ua waiwai oe, alaila, imi aku wau." la manawa, komo aku la o Kapukaihaoa me Waka ma kahi kapu, kahi hoi i liunaia ai o Laielolielolie, hoonohoia iho la o W T aka, a komo aku la ke kaliuna ma kalii i hunaia ai. A laweia mai la a mua o W r aka, ia manawa? kulou aku la o Waka imua o Laielohelohe, a hoomaikai aku la. I ka la i laweia ai o Laielolielohe a kau iluua o n«i waa, ia manawft, lawe ae la ke kahuna i ka piko o kana hanai a lei il\oJa ma kona a-i. Aka, aole i kaumaha kona manao Laielolielohe, no ka mea» ua manao no ke kahuna Ue pomaikai e ili mai ana maluna ona. . . ~ I ka manawa i laweia ai o Laielohelolie, aole kekam o na kanaka hoewaa i ike. aku iaia a liiki wale i Hawaii. >solio mai la o Kekalukaluokewa me ke kali iloko o ka manawa i kauohaia. * .. I kekahl la ma ke kakahiaka, iloko o ko ke Alii manawa ī ala mai ai mai ka hiamoe mai, ike ae la oia i ka hoailona a W aka i kauoha ai. No ka mea, aia ka punohu ika moana. Hooniakaukau ae la o Kekalukaluokewa iaia iho no ka biki aku o Laie4ohelohe, me ka manao e ike mua ana laua i ka la e puka, aku ai, aole ka! Ma ka auwina la, ike maopopoia aku la na waa, akoakoa ae la| na kanaka apau ma ke awapae waa e ike i ke Alii, i ka manao e puka aku aha a halawai me ke kane. I ka hookokoke ana akn o na waa, ia manawa ka ulii ana mai 0 ka oluu ame ka noe mai Paliuii mai. Ia manawa. kailiia aku la o Laielohelohe me Waka maloko o ( ka ohu, maluna o na manu a hiki i Paliuli, a hoouoho ia Laielohe-] lohe ma ka lmle i hoc\makaukauia nona, malaila oia i nolio ai a, lona bou »a Halaaniani. Ekolu mau la o Waka ma Paliuli, mai ka boi ana mai Oah\v «ku nei, lho mai la oia e halawai me Kekalukaluokewa, no ka, hoao o na alii. | la Waka i hiki akn ai ma ko Kekalukaluokewa wabi. olelo nku la. u lJa bik| inai ko wabine. nolaila, e hoomakaukan oe i kana i lia la,~e kualiaua aku i na niea apau, e akoakoa mai ma o ko olua wahi e bui ai. e hana i jwipai kilu, malaiia e hoobilabila akn ai ia: l4iieikawai, i ike ai oia i ka ino o kana hana," | I ka manawa nae i lawe akn ai o Waka i ka mana maluna o l4iieikawai. alaila, kukakuka ae la na kaikuahine o Aiwobikupua 1 ka mea e j>ono ai ko lakou noho ana; a hooholo ae la na mai\ kaikamahine nei i ka lakou olelo e piine aku-ai ia | Hele aku la o Kahalaomapuaua a ha'i aku la imua o Laieikawai, me ka i aku, "Ua kukakuka makou, kou mau kiai kino i ka manawa e |>ono ana ko olua noho ana me ko kupunawahiue, a ua lawe aku nei kela i ka hoopomaikaiia mai a oe aku. Nolaila. e like me ko kakou hoohiki ana maiuna,; u Xo kokahi ka pilikia, mf 4 Vaila pu kakou apau/ ? Nolaila. ua loaa iho nei ia oe ka pilikia, no kakon pn ia pilikia. >volaila, aole makou e haalele ia oe v aole lioi oe e baalele% makou a hiki i ko kakou make ana. oia ka makou olelo i hooholo ihai nei. ? * A lohe o Uiieikawai i keia mau olelo, haule ibo la na knliiw;ii* maka no ke aloha i kona mau boa kuka, me ka i aku. au e haalele ana oukou ia f u ika laweia ana oka pomaikal inai o kakou aku, aole ka! a beaha ia lioi v a i loaa ka pomaikai ia'u ma koia hope akn> alaila, e hoolilo uo wau ia oukou apau i man mea tmi malnna o'u"

2voho iho la o Halaaniani me LaieikawaL he feane, he wahine; a o na kaikuahine no o Aiwohiknpna kona mau kanaka lawelawe. I ka eha malama paha o ko laua noho hoao ana, ma kekahi awakea. puka ae la o Halaaniani niai loko ae o ka hale. 1 hele akn iwaho. ia manawa* ike aku la oia ia Laielohelohe e puka ae ana mailoko ae o kona hale kapu. Ia manawa, hiki hou ke kuko iloko 0 Halaaniani. Hoi aku la oia me ka manao iuo no kela kaikamahine, me ka: manao e kii e hoohaumia. i Ia la no. ia laua e noho pono aua me Laieikawai. ia manawa.' manao ae la o Halaaniani e kii e hoohaumia ia Laielohelohe, no-j laila imi iho la o Halaaniani i hewa no Laieikawai, i mea hoi ei kaawale ai laua, alaila. kii aku i kana mea e manao nei. \ I ka po iho. olelo hoowalewale aku la o Halaaniani ia Laiei-i kawai, me ka aku. "Ia kaua e noho nei iuka nei mai ko kauanoho ana iuka nei a hiki i keia manawa. aole he pau o ko % u lealea! 1 ka heenalu. aia awakea, kan mai ia'u ka lealea. pela i na laj apau. nolaila. ke inanao nei au apopo kaua iho i kai o Keaau i ka| heenalu a hoi mai no hoi." j u Ae. ?f wahi a ka wahine. . ■ Ia kakahiaka ana ae. hele aku la o liaieikawai iimia o kona mau hoa kuka. na kaikuahine hoi o Aiwohikupua. ha'i aku la i ko laua manao me ke kane i kuka ai ia po, a he mea maikai no ia i kona *nau hoa kuka. I aku nae o Laieikawai i ua mau hoa la. "Ke iho nei maua i kai ma ka makemake o ke kane a kakou. i kali ae oukou a i anahulu maua, mai hoohouoi oukou, aole no i pau ka lealea heenalu o ka kakou kane. aka hoi. i hala ke analiulu ine ka po keu, alaila ua pono ole maua. alaila, huli ae oukoū ia*u." A hala aku la laua, a hiki i kalii e kokoke aku ana i Keaau. ia manawa, hoomaka o Halaaniani e hana i ke kalohe ia Laieikaw*i. me ka olelo aku, "E iho mua aku oe o kaua. a hiki i kai. e pii ao au e ike i ko kaikoeke (Malio) a hoi mai wau. A ina i kali oe ia'u a i po keia la. a ao ka po, a i po hou ua la, alaila, manao ae oe ua make wau alaila, moe hou aku oe i kane hou. v | A no keia olelo a kana kane, aua aku ka wahine, a i ole, e j pii pn no laua, a no ka pakela loa o Halaaniani i ke akamai i ka hoopuka i na olelo pahee, ua puni kana wahine maikai iaia. Hala aku la o Halaaniani, iho akir la no hoi o Laieikawai a hiki i Keaau, ma kahi kaawale ae i pili ole aku ia Kekalukaluokewa, noho iho la oia inalaila; a po ia la, aole i hoi mai kana kane y mai ia po a ao, aole i hoi mai. Kali liou aku la ia la a po, alaila, manao ae la o Laieikawai ua make kana kane, alaila, ia manawa, hoomaka aku la ia i ka uwe paiauma no kana kane. r MOKUiNA XXIII. Iho na kaikuahine o Aiwohikupua i Keaau, ia Laieikawai—Ua kanikau lakou no ka make o ke kana a. Laieikawai—Loaa o Halaaniani ma ka moeuliane ia lakou—(Kainailio 110 Halaaniani) —Halawai o Halaanians me Malio—Ka olelo kauoha a Malio i kona kaikunane —Pii o jElalaauiani me Malio i Paliuli —Hele o Laielohelohe i ke kui leliua—Pii liou no o Malio me ke kaikunane, a hana i piipu leliua a hoolei iho imua*o Laielohelohe —Pii hou no laua nei a hookani o Malio i ka hano — Hoike o iaia imua o Laielohelohe. He mea kaumaha loa ia Laieikawai no ka make ana o kana kane, nolaila i kanikau ai oia hookahi anahulu me elua mau la keu (umi-kumamalua la,) no ke aloha iaia. Iloko o keia mau la kanikau o Laieikawai, he mea liaohao loa ia i kona mau hoa kuka, (na kaikualiine lioi o Aiwohikupua.) no ka mea, ua kauolia mua o Laieikawai niamua o ko laua iho ana i |kai o Keaau. j <4 He umi-kumamakahi la e kali ai" kona mau hoa iaia, a i <; hoi ole aku" i na la i kauoliaia e like me ka kakou kainailio ana ae nei ma ka Mokuna 22, alaila, maopopo ua pono ole. A no ka hala ana o ka manawa a Laieikawai i kauoha ai i kona mau lioa, nolaila, ala ae la na kaikuahine o Aiwohikupna i ke kakahiaka nui o ka umi-kumamalua o ka la, iho aku la e ike i ka pono o ko lakou hoa. » A hiki lakou ma Keaau, ia lakou e kokoke aku ana e hiki, ike mua mai la o Laieikawai i kona mau hoa, paiauma mai la me ka uwe. Aka, he mea haohao nae ia i kona mau lioa ka uwe aua, a ua akaka kana kauolia "ua pono ole'' laua. Ma ka uwe ana a Laieikawai, ame na helehelena o ka poino; no ka mea v aia o Laieikawai e kukuli ana i ka honua, a o kekalii īima, ua pea ae la, ma ke kua, a o kekahi lima, aia ma ka lae, a uwe helu aku la oia penei: 0 oukou ia—e, auwe! Eia wau la, Ua haalulu kuu manawa, Ua nei nakolo i ke aloha, 1 ka hele o ke kane he hoa pili—e! Ua hala —e. Ua hala kuu lehua ala Kookoolau, I ka nae kolopua, Ulili nae olopua^ Haihai pua o kuu manawa—e. Ei—e, Fia wau la ua haiki, Ua kupu lia halia i ka mana—o —e, Ke hoopaele mai nei i kuu manawa, I ke alolia—la, Auwe kuu ka —ne. IA lohe kona mau hoa i keia uwe a Laieikawai, uwe like ae la lakou apau. A pau ka lakou piha uwe, olelo mai Ia o Kahalaomapuana, <kl He mea kupaianalia, ia kakou e uwe nei, o ka hamama wale iho no ka ko'u waha, aohe kahe mai o ka waimaka, o ke kaea pu wale ae la no ia. me he mea la i paniia mai ka waimaka." I mai la na kaikuaana. "Heaha la?" I aku la o Kahalaomapuana, u Me he mea la aole i poino ka kakou kane." Olelo mai la o Laieikawai, "Ua make, no ka mea, ia maua no ,i iho mai ai a mauka ae nei Ia v o ka hiki mai no hōi ia i kai nei, olelo mai no kela ia'u, 'e iho e oe mamua. e pii ae au e ike i ko kaikoeke, > e kali nae oe ia'n a i po keia la, a ao ka po, a po hou na la, alaila, ' ua make au/ pela kana kauoha ia'u. Kali iho nēi wau a hala kona ! manawa ī kauoha ai, manao ae nei au ua make, oia wau i noho ' iho nei a hiki wale mai nei oukou la e nwe aku ana wau." [ I mai la o Kahalaomapuana, "Aole i make. nanaia akn i keia la, nwoki ka uwe." I A no keia olelo a Kahalaomapuana, kakali akn la lakon a hala [na la eha, aole lakon i ike i ke ko o ka Kahalaomapuana mea i olelo ai. Kolaila. hoomau hou akn la o Laieikawai i ka nwe i ke ahiahi 0 ke kolu o ka la a po, mai ia po a wanaao, akahi no a loaa iaia ka hianioe. j la Laieikawai i hoomaka iho ai e hookao hiamoe, kn ana no o Halaaniani nie ka wahine hou, a ae la o Laieikawai, he moe- • uhane ka! | Ia nianawa no, ua loaa ia Mailehaiwale he moeuhane, ala ae ;ia oia a kamailio aku la ia Mailelanlii ame Mailekalnhea i keia Imoe. | E kamaiiio ana no lakou no kela moe, ia manawa, puoho mai ; la o I-aieikawai. a ha % i mai la i kana moe. 1 aku la o Mailelanlii, «O ka makou iio hoi ia e kamailio nei. he moe na Mailehaiwale." / ? * E hahai ana no lakoii i na moeuhane, puoho mai la o Kahalaomapuana mai ka hiamoe mai, a ninan mai i ka lakou mea e ka.mailio ana, 1 Ha'i iuai la o Mailehaiwale i ka moe i loaa iaia. tf, luka no i j Paliuli, hele ae la no o Halaaniani a lawe ae ana no ia oe, (Kahalal omapnana), a hele akn nei no olna ma kahi e akn, kn akn nei ko % n

uhane nana ia olua, aole nae olna i moe. hikilele wale ae hoi au." Ha'i ae la uo hoi o Laieikawai i kana moe, i nuii Ui o Kuhaia,» f mapnana. "Aole i tuake o Halaaniani. kali aku kakou. uuii uw. ; hoopau waimaka." | Ano keia mea. hooki ae la o Laieikawai i kana uwe ana h [aku la lakou iuka o Paliuli»' | <Ma keia wahi e kanuiilio kakon oo Halaauiani. a maaiu i kuk. 5 |e ike ai i kone kalohe launa ole.) | Ma kela olelo a Halaaniani ia Laieikawai e pii e halawai r Malio. la lana i hookaawale ai mahope iho oka Halaaniaui kau ha ana iaia. ! Pii aku la oia a halawai pu me Malio, ninau mai la kou i k.r ; kuahine, "Heaha kan o nka nei?" I aku la o Halaaniani. "I pii hon mai nei wau ia oe. e houk . mai oe i ko'u makemake, no ka mea, na ike hou au he kaikamah ! iuaikai i like kona helehelena me ko Laieikawai. | "Ma ke awakea o nehinei, ia'n i puka ae ai iwaho mai ko r> a , jhale ae. Ike aku la wau i keia kaikaiuahine opiopio i maika k i > |mau helehelena; nolaila. ua pauhia mai wau e ka maketuakt> w\: \ "A ko"u manao o (>e no ka niea nana e hoopomaikai n»« : .i j ma na mea a'u e makeiuake ai. nolaila wan i hiki hou mai n-; | I aku o Malio i kona kaikunane, "O Laielohelohe na. o k. k > ; moopuna a Waka, ua hoojmlauia na Kekalukaluokew a, i J ; [lioao. Xolaila, e hele oe e makai ika hale ona kaikamahim* h t i ko ike ole ia mai, i eha la au e makai akn ai. a ike oe i kaua 1 r jman, alaila. lioi mai oe a ha'i mai ia'n. alaila, na'u e hoouna . |oe e hoowalewale i ua kaikamahine la. Aole e loaa ia'u u; | mana. no ka mea. ehia laua/'