Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 2, 8 January 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUNA 111. (>. ■ Eia 110 hoi kekaiii mahele ana i ka mokupuni, o kalii e ku kiekie ana iiuna nia kela wahi keia wahi o ka inoku]nini, ua kapa ia he piiu ia, ina i ku lalani, he laiani puu ia, a Jie pae~ puu k'ahi i inoa, a ina i ku kinikini ma kahi hpokahi, lie kmikini puu kalii inoa, lie olowalu puu kahi inoa, ina ij liaahaa iki iho kau wahi, he aliua ia, he oliukū' kalii inoa, he kaliua kahi inoa. A o na wahi kiekie o ka honua e moe ololi ana, lie lnpa ia, a lie.]viyi!apa kali* inoa, a ina ku kinikini ka lapn. he. oiapalapa no. ia, a o na wahi poopoo o ka lionua e moe loilii ana #l lie kaliawai ia,' he awawa a lie oawa kekahi inau inoa. Ao na wahi o ka lionua e kie.oe kala haie ana ma kahi aoao, lu' pali ia. a ina iiaahaa iho lu? opālipali 110 ia. A o kalii e ueoneo ololi a loihi li<» alanui ia, he kuaiuoo kahi inoa. ina i tiioe loihi ma ke iiiiapuni b l;a moknpuni. he. ala loa ia, ma kahi \ kiekie' ai ke ala, lie piina ia, he hoopiina kahi inoa, lie kooku kekahi inoa, a he auku kahi inoa,-uia kahi e haahaa ai ke ala, iie ihona ia, he alu, a lie kaoio, a lie kalua a hooihona kahi mau inoa, a ma kahi a na kanaka e hoomaha'i lie _oioina ia, o kalii o ka. wai e holo mai ai, he kahawai ia. o kalii he kumuwai ia, o kalii makai/he nuku wai ia, o kahi e liol'o ana ka wai ma kahi nialiiai lie, auwai ia; o kalii e liuipu ai ka wai me ke kai, iie muliwai ia, a o na wai e lami poe]>oe ana maloko o ka niokupuni. lie loko 110 ia. , - * MOKUNA IV. > ' / ' ' ; 1 NA KAI. l T a kapa aku ka poe kahiko i kalii makai, he kai, a o kahi i po'i ilio ai ke kai, lio aekai kona inoa, a o kahi o ka milu i po'i īho ai makai ak.u o lie po ana kai ia, a he pueone kalii inoa, o ia wahi, makai aku o ka po-i ana kai v he kai liele ku, he kai papa'u, ti lie kai oliua, 'ekolu inoa no ia. wahi liookahi, a ma kai aku olaila, he kuaau, oia kahi e pau ai k#-fcai papa'u, a lie kai au ka inoa o l:ajii makai aku o ke kuaau, a lie hohonu, he ;kai o kilo hee, a lie kai heenalu a kohola kekahi nnlu inoa o a makai aleu olaiia, he kai malolo, he/kai opelu, a uta.kai aku o ke kai uli, ua ike ia he kai hiakn a makai aku olaila, he kai kahala, a, makai aku lie moana, he wahi lilo lie lepo, he lewa, he lipo, oia mau wahi kai pili aku i Kahikimoe. Eia kekalii, o kalii o ke kai e liooluli ia e kahnakani, lie ale ia. a o kahi e aui ana, he njalu no ia; aka, o kalii e wili ana, he au ia a he wiliau kahi inoa, a o na kai e komo ana ma na wahi kuono o ka mokiipuiii, he kaikuono 110 ia, a o ka nalu e po'i poepoe ai ma ke alma papa'u. lie puao, a he koaka no ia, o kalii o na kai e lele ai iluim, mai ka puka poliaku mai, he pulii ia, a o kalii e hoi ikaika *H\ilalo nia ka iua pohaku, lie mimilo ia, he mimiki hoi, a he aaka kalii inoa. ' I ka pii ana mai o ke kai, lie k<ii pii ia, a i ole ia lre kai uuL he kai piha, a he kai apo, a .ina i ku malie ke kai,aole i'pii mai aole i eiui aku, he kai ku ia, a i ka hoi ana aku o ke k-ai, he kai moku ia, h • kai emi lie kai hoi, ahe ka'i make palia. Ina. i po'ipo'i pinepine mai ka nalu, he kai koo ia, o ke kai e po'i ana ma kahi oioi o ka niokupuni, he lae, lie kai ma Ha lae, a o kalii o ke kai e nioe ana me he alanui la lie kanai ia, a o ke kai e lana malie lana, lie ai ia, he maljTno, he kai paeaea, a he pohu. XO KA LAWAI'A ANA. Ua akaiiiai kekahi poe kanaka Hawaii i ka lawai'a, 110 ia njea, ua kapaia lakou lie poe lawai'a. 0 ka makau kekahi mea e lawa'ia ai. O ka upena kekahi, a o ka liinai kekalii. Penei ka 'lawai'a ana me kaT makau. E liilo mua ke kanaka lawai'a ana nie ka makau. E hilo mua ke kanaka.lawai'a ike aho, ke ano oke aho e hilo 'ai, he aho kaa ekolu, ekolu maawe oia aho, he aho olona, ekolu kaau anana o kekahi aho, eha kaau anana ka loa o kekali: alio, a nui aku no hoi, aia i ka manao o ke kanaka lawai'a. a loaa ke aho, alaila, liana i ka makau, a lako ke kanaka i ke'ia mau mea, alaiKi, kaena iho la ua kanaka lawai'a nei me ka olelo ana, "i kahi e ka ua liana e ka hale, pela hoi keia, i kalii e ka malie hana e ka inakau me ke alio." Pela ke kaena ana o' ua kanaka nei, a hiki ma ka malie, alapa, liele ua kanaka nei e luu liee, a. loaa ka hee, alaila hoi oia a hiki i ka liale, ai a. maona, alaila, papa aku i kana wahine niaMilo oe i ka lealea, mai paani. oe ma kq kaua liale no'u hoi keia la hookahi, e kapu oe ika lealea." Ae mai kana wa-liine,-alaila, liopu ua kanaka lawai'a nei i ka liokeo alio nfe ka (hoe, o ka hele aku Ui no ia a hiki i ke awa, hoa ka waa a paa-, alaila, hapai a lana ka waa i ke kai, ee ae la ua kanaka nei, hoe aku la-no hbi a hiki i ke ko'a ana i lawai'a ai, alaila, nana ka maka iuka, aHke i ka lioainoa ana i ike.ai mamua, alaila, liana ka makKii a paa.i ka maunu, mama hoi ka palu a loko o ka aaniu, alaila, liauhili i ka aaniu me ka pohaku a paa, hookuu aku i ke aho iloko 0 ke kai me ka \makau pu 110 hoi ke kuu "aua ilalo, aku ka poliaku ilalō, alaik(; pueliu aku la ka palu ana i wa-hi ai iloko o ka aaiiiu, alaila, honi mai ka i'a i ka liauna o ka palu muimui mai la lakou ma kalii e leAvalewa ana .0 ka makau me ka maunu, ma ia liaule ana 0 ke aho me ka makau ilalo, pule aku la ua kanaka nei i ka pule i'a. Penei ka pule ana ika pule i'a: "E ala eka ulua, e ala e ke kahala. e ala e ka ulaula, e ala e ka hananui, e ala' eia mai ka Hee, he maunu palupalu, he ono, a i ai oe, e ke Kaliala, ai 110 v a moni, moni no aka opn, e Ku, e kuu akua ika moana nei la. ea i | ai ka i'a i ka maunu a kaua, ae a paa i ka hoau ke aho a kaua, j ea, e Kll, kuu akua i ka moana nei la e, aniama oe, e Ku, aka lialiua j ko nuku i ka i'a halapa i l(a ikuwai la." Pau'ka pule ana, kakalj ua lawai'a nei, ai mai Ia ka i'a i kana makau, kaliea ae la ua kanaka nei, U E Ku e, paa ia i paa ka i'a a huki mai la no ia ma ke alio, a hoouka i ka i'a i ka waa, ina he Kahala, he i'a maikai loa no ke aho hou, ke hoi a imku. Ina lie nui na waii lawai'a e lana ana, alaila, kuu aku la ua kanaka lawai'a nei ewalu makau ma ke aho ; hookahi, maunū ia keia niau makau, a paa i ka maunu, kuu hoiLilalo, a ai mai la na i'a apau loa na makau, alaila; kaena ilio la ua kanaka nei me ka olelo ana ka, lianau aku nei palia kuu mau wahi kumulau puaal Ke aha la? Ke ekuēku nei lioi i kuu 'lima," pau kona kaena ana, huki mai la ia i kana aho, e lik'e me na makau i kuu ia, pela no ka nfri,o na i-a i loaa mai, pela mau 110 keia kanaka e hana ai, a nui na i'a i loaa iaia, hoi mai a pae iuka, auau i ka wai, hoi a ka liale aalin kahi kapa maloo, lio a ka imu 0 ka i'a, o ka i'a mii{v i ai i ka niakau, kalua ia ia, apau loa i ka iniu a 111011, alaila kahukahu ke kanaka a, he'pule okoa no hoi ia. Penei ke kahea ana, "E ka liilyina,- e ke komoliana, e ka akau, eka liema, e luna, e, lalo, eka la, e ike ia'u ikā lawai'a,-e nana ika ohumu. i ka hualiua, lie mua kaua, he liope ka kaua,.e ike oe ia'u eka ua, eka la mfrkani, > V ka la malie, o ko'u la hoi ia?, ko ke kanaka lawai'a i laleo i ke aho me ka makau lioi, e ka la e, e ola ia'u, i ka'u wahine, i kuu keiki, i ko'u mau makua, amama, ua noa, aka haliua ko nuku i ka i'a i ka ikuai la auai ia, alaila, ai ka poe apau o ka hale, a maona, haawi ka i'a, okioki ka i'a, kopi i ka paakai, wailio iloko o na ipukai pau ke kajytff ua noa wale no. Eia hoi kekahi, i ka wa i liolo ai ua kanaka lawui'a nei a hiki i ke ko'a lawai'a, alaila, kuu ke aho ilalo, me ka makau pu no lioi, a i olaia māi ka luakau e ka i'a, alaila, kuhikuhi ka nele a ka lawai'a iuka/alaila, olelo ae la penei, "lie' kuko paha, makalahia palia, lia paha no ka poe o kou hale, he liele paha no kuu waliine i ke kolohe, ka no nae i ko oukou waha e ai ol& i ka i'a, ua ola au ka lawai'a i kahi p»oo maunu." Pela oia e liana mau ai, huki mai oia 1 ke aho, kauniaha ka lima no ka nele i ka i'a, o ka pau ia o ka lawai'a ana ma ke aho ame ka makau. Oka lawai'a ana me ka npenaiame ka hinai i koe.»

j XO KA LAWAI'A UPENA. Aole hookahi aiio upeLa wale 110 i ike ia ma Hawaii 11. i. i ka wa kahiko, nui wale lakq.u, upena nui kekahi, a upena liilii kek.ihi, ma ke ano o ka i'a i manao ai e lawai'a, pela 110 ke ano 5» ka upi*ua. Eia kekalii mau upena, upena Akule. upena Opelu. npeua \N'«*ke, up«.lia Malolo. upeiiil Uhu, upena Kala, upena Amaama, iiK-na Ki>ki, a I'apa kekahi pela no. Ina palia hi;Papa ka upen'a. he m:i ne, k? ano o ka iawai'a ana īna ia upena, he-lau, akahi nu-a. iK)iio ma ia upena. he luu, ;»lua niea ])ono malaila, a ma na lawai'a e aku i kupono i keia upena. Ina lie upena luu, alaila, liana īnua ke kanaka lawai'a i kt- kahua maikai e kuu ai ka upena. alaila. kuu ka laau ona ia i ka i'a. k.- :nu> īa iaau, ua kau m i.ka uwalii, a eleele, o kona inoa o Malal»'.-h kuu ia ua -aau jiei, alaiia, paapu mai la na i'a he nui loa. no ka iU»» ana ī ka laau i mak.make ai« alaila, kena ae la ka lawai'a i ki- kanaka e.noho ana mah ( ina oka waa upona, ka lipena, ala.ila, k<iu ka upena, naki.i ia ka upena. i ka pohaku nui ma ka moh- o ua nei, a moe ka upena, alaila, liuki niai no ke kauaka !a\\ai'a 1 na iaau nei, a kokoke i ka walia o ka upena, alaila. keua ae la ka lawai'a i ka. ]>oe luu, penei nae ka lawai'a e olelo ai i na lun, a i luu oukou, mai lim ino. e luu 'like, i Hke hoi ka umauma." lVla oia i olelo mua ai, a lohe kona poe luu, alaila, kena aku la <»ia nuua. leo nui, e luu iioi, aiaila, liwi niai la ka poe lwu. mania ili.i la ua kaaaka lawai'a neH ka hua kukui, a pupul.i iho ia i ke kukui i ka īii Kai, a ike iho ia oia i na nui loa e komo ana iloko <> ka ilpena, liuki uiai !a»i kekahi a6ao o ka upena, a huli pono ka waha o .ka npena. iluna, ī.ui ka leo na kanaka 110 ka piha oloko ika lioihoi 110 ka inii loa o na i'a maloko oka upena. Ina elua puali 0 ka upena, alaila, elr.a waa e komo i ka i'a, a ekolu paha. ke nui na puali, lioi a pae 1 ke awa, haawi ka i'a apaui, ka hof uo ia a i ka hale, okioki a piiia.ke pa, ka hoonuunuu iho la 110 ia. o ke kane •> I*l wahine, o- na ieeiki. X0 KA LAWAI'A HINAI ANA. mau la ok(|{i, na īa e pii ai i ke le, a loaa ke le.'aiaila, hel«» i ka hale o ka -\umakua lawai a, ilaila ke kahua e nala ai ka hinai. he hinai nunui 110 hoi. lle kapu loa ke nala ana. lua he kupapau make, aole hiki k.; . hele aku ka poe nala hinai e uwe, ua liaumia i ke kanaka niake. j noho oia a haia iia iu*bedoma ekolu, alaila, pau ka haumia o ke kanaka. I ka hili ana. o ke kaula o ka kapu 110. aoie e a'»» kekahi maluua o ke kaula 0 akua i'a. A paa ka liina.i, alaila, lele ke Api i kai. ua like kona ano me ka hinai. lie liamania n,o nae o luna oke Api. l*a uhan ia olok,, a piha i ka Limukala, oia hoi ka mea hanai niua i ka i'a. a nanea ka i'a i ka ai i ka Limukala, alaila, lawe ka liinai a kahi i kuknlu ai Ke Api, a kukulu ka hinai, lioihoi ke Api iuku. l'a uhao ia ka hinai a piha i ka Lumikala, kukulu no«hoi i kai me ka niouo e lana ana maluna 0 ke kai, i hoailona e nalowale ole ai. A awakea, kii a e liuki, ina he'nui ka i'o maloko. huki ae a ka 1 i°, kai ' e ana lakou maloko oka hinai, e like me ka haluku ana 0 na kao maloko o ka pa. pela na i'a e kupaka «li, ohi mai a pau. Ku ke ahua mamua oka iliu o ka waa, ka hoi mai la 110 la a pae iuka. Hopu iho la i mau Kala eha paha, a elima paha,.puholo ua niau Kala nei a 1110 a, alaila, kii aku i ka Aumakua lawai'a. liele mai hana oia a pau kana liana, alaila, ai a pau ka i'a, ina koe. haawi na' -ka 1110, ame ka puaa palia a pau' ilio la 110 ia. \ MOKUNA V. . \' . • v NO KA MAHIAI ANA. He poe mahiai ko Hawaii nei poe mai ka wa kahiko mai, no ka mea, malaila no e loaa ai ia lakou na mea e ola ai a e pono ai ko lakou nolio ana, ame ko lakou mau oliua. Aole nae makaukau loa na kanaka kahiko ma keia hana, 110 ka mea, ua nele lakou i na mea paahana ole, aoje a lakou oohao, aole hoi na .mea paahana e ae. O ko laleou.mau lima, oia ka 00 kope, ka 00 palahalalia. 00 palau. halo, ame ia mea paaliana aku ia mea paahana aku. Ina he 00 ka lakou lie 00 laau wale 110 ia, 110 ia mea, hemahema maoli lakou. a hakalia wale iho 110 kamaliiai ana. like loa ka maliiai ana ma na wahi apau. okoa kekahi, a okoa kekahi. I'enei ke ano oka mahiai ana ika wa kahiko. N Kalai mua ke kanaka mahiai ika 00. Eia na laau e kalai ai i 00, ka Mamane, ka Oi.ha, ke Aa'lii, ame na laau paa e ae. Kua ilio la. a inoku kahea akli la 1 na akua oka mauna. Penei ke kahea ana. MKuinokuhahi, Kupulupulu, Kualanawao, Kūpaaikee. kua j ke kuinu. kua 1 kaelau, kua i ka lala, e ike, e nana i ke kalai ana o ka 00. he lapa a 00 inahi au i ka aina kula, he uwala ka ai: he uhi ka ai.'lie kalomaloo nie na ai kupono ika aina maloo ke kanu." Penei ka hoomaka ana i ka niahiai, ua pulii mua ke kanaka i ke ahi. waiho aku a haule ke kuaua mua, helu mua ka mahiai, akahi kuaua. Imokahi Kiiaua i koe ma-u kuu wahi wela, a haule hou ke kuana. ahiahi oia la. liele i k».f ako lau, a loaa. ka apana lau, ka inoa o na lau «• ako ai he Hualani, he Hokeo, he Kawelo, h<» Lapa, he Likolehua. a nui aku 110, a ope a paa waiho a kakahiaka o kekahi la. pii aku a hiki i k a ana a kanu, a pahu mua i ka lAakalua,. a nui 110 hoi ka makalua, alaila, kanu ka lau, a paa ka wela pau ke' kanu ana. Noho ua kanaka nei a loihi iki, alaila. alaā i ka niauu, a pau ia. alaila, ka uwala, j»au ia, kueliu hou i ka maiiu. a pau ia, o ke 00 no ta oka ai. alaila, waiho aku a loihi na la, alaila, kii aku ke kanaka mahiai, hooili i ka ai, alaila, haha'i oia i ka uwala mna a pau i:a uha'i ana i ka ai, alaila, kahea aku ia i ke Akua. Eia kkahea ana, "kela ao nui eleele i ka maka o ka opua la olalo iho. e malu, malu kiai, kiai qe i ko kana waena nei, la e Keaonui, malu oe 1 ko i?ana waen.. nei la, e Keaonui, e mai kola, kilii a -keia kihi. e nialu oe mai kela iwi a keia iwi, mai malu oe i ko ha'i waena o liuhu ia oe i ke pani i ka La, koekoe ka inea nona ia waena nei e Keaonui e! e malu 110 oe i ko kaua waena nei, malu oe i ka pue, nialu oe ika lau oka kaua. ai, i ulu, i piha ka pue ika uwala. E Keanonui e! i ko kaua waena mai uka a kai, niai nae a lalo, pau kou, e Keaonui, ā Kanepuaa i koe. Kahea liou aku ua kanaka niahiāi nei ia Kanepuaa. Pi-imm e kahea ai, "e Kanepuaa, ekua i uka, ekua i kai, eku.'Ki nne ekua.>kua ikilo, ekuia iwaena o ka kaua mala liwala nei la, efvanepuaa. i kuia, eku oe mai keJa kihi a i keia mai kela kaika, a kUa kaika ekuia, eku oe niai kela iwi a keia iwi. i hua i ka mole. i hna i k»' kano, i liua 1 kh lala, i hua i ke aakolo i ka wa, mai eku oe i ko ha'i waena. o 11011 ia oē i ka pohaku. a pa. eha oe. o hou ia oe i ka 00 a ku, piika, eha'oe, e lvanepuaa e, lioi mai 110 a ko kaua waena nei la eku ana, malauia i ko kaua waena, i ulu, i hua, i ola na oliua o ko kaua hale me ka malihini kipa mai i ko kaua hale nei, pau ke ka[>akai»ii ana, he hoouluai, he hoohua ai na Kanepuaa." Hoi ke kanaka me ka ai a liiki i ka hale, kaka ka wahie. kalua ka puaa ine kekahi niau uwala, a mo'a, alaila, kaumaha hou he wahi pule uuku, penei k?i hana ana, 4I E Kukulia, Ua 1110 aka ai. ka uwala hon, ua 1110'a ka puaa, Eia ka ai, eia ka i'a, e hoi e ai i ka ai a'n. a-a mea, ka inahiai niii, e ola ia'll ame ko'u mau oliuu ainania. ,r Ua noa l'Olo wale hoi. E Ai O ka pau keia o na mea pili i ka mahiai ana īuu ka aina kula. Eia hoi ke ano o ka mahiai ana ma ka aina wai i ka wa kahiko. Hele ke kanaka mahiai, a kona loi, kulapa mua oia i ka nahelehel*» a4>au, waiho aku a pulu ka mauu ana i hana'i mainua. alaila, kupele hou ka loi, a ike oia f ke ano kupono ke kanu. alaila, kii ka puahuli, lawe a hiki i ka loi, puepue mua oia a pau ka loi, alaila, kanu ka huli kalo a paa ka loi, alaila, nolio aku a liuliu. Ulu ae la ka nahelehele, hele ke kānaka e mahiai, o ka inoa o ia mahiai ana, lieau loi, a ekolu lau.o ka ai i mohola ae, alaila, laupai ka ai, alaiia. kii ke kanaka, ako i ka lau 0 ka ai a nui, alaila, ope a paa, ho-a ke ahi, pulehu i ua ope luau nei, a mo'a, wehe oia i ka mea ino a paa! alaila, wehe ka poi o ka uiVieke. pule aku i ke Akua. * (Aole i pau.)