Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 3, 15 January 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

Penei ka pule ana, "E Kane i ka wai e ola, Eia ka luau, ka lau mna o ka ai a kaua, E Kane, e hoi, e ai, e ola ia'u i ko pulapula, i mahiai, i kukulu hale, i lawai'a no hoi a kanikoo pala lauhala kanaka i ke ao mau loa, kau ola, e kuu Akua, amama, ua noa, lele wale hoi." Pau ka pule, alaila, ai ka ai, a maona, noho a hiki i ka wa oo o ke kalo, alaila, hele ua mahiai nei a hiki i na lo'i kalo ana, ku iho la ua kanaka mahiai nei ma kekahi kuauna, kahea aku la i ke Akua hooulu ai. Penei ka pule ana, "E Kukeolowalu, he olowalu ke kalo, ha pumaia ka ha o ke kalo, laumaia ka lau o ke kalō'-a kaua la, E Kukeolowalu, nalowale kanaka iloko o ka kaua kalo la, E Kukeolowalu kuu Akua i ke, oo ana ke kjdo, E Kukeolowalu, e uhuki ka ai a kaua la, E Kukeolowalu, lawe au i ke kalo nie na o-lia, me na kamau, koe aku ka puu i ola, i hūli iio ka Amau a kaua ia, E Kukeolowalu, huiliui ka ai a kaua la, auanio ka ai, lio-a ka imu o ka ai a kaua la, kalua ka ai, a mo'a, a ku'i, a wali ka ai a kaua la, E Kukeoiowalu, hahao i ka umeke, a lioowali a wali ka ai a kaua la, E Kukeolowalu e, kaka ka wahie, ho-a ka imu, uumi ka puaa, kau i ka imu, unuunu ka liulu, kuai ka puaa, kalua ka imu o'ka puaa a kaua, ea, e Kukeolowalu, a nio'a ka puaa okioki a piha ka pa laau, e ai ke kane, e ai ka wahine, e ai ke keiki i ka puaa, i ke kalo a kaua la, ea, e Kukeolowalu, a papaiki, a papa nui, elieli kajTn. elieli noa, iae uo honua, ua noa, pau ke kapu, ua noa, a pau keia, e kii e ohi i ke kalo. M MOKUNA VI. XO KA MAHELE IA O NA WA. Mai ka manawa ia Papa mai ka mahele ana o na wa. ame na maiama ame n<a po. Penei i mahele ia: Elua wa o ka makahiki hookahi, o ke kau, o ka hooilo. I ka wa i kupono ai ka la a n» j e aku ma ke kukuluhema, a lolie ka po, a make na laau ai, ua hiki mai ka Hooilo. Akawa i kupono ai ka la, a nee aku ma ke kukulu akau, a loihi ke ao, a ulu ae na laau ai, a hiki mai ka mahana, oia no hoi ke kau. ]\faloko o ke kau eono malama, a maloko o ka hooilo, eono malama. Eia na malaina oke kau, o Ikiiki, o Kaaona, o Hinaiaeleek'. o Kamahoemua, o Ikua. Eia hoi na malaina o ka liooilo, o AVelehu, o Makalii, o Kaelo, a KauTiia, o Nana, Welo. A i hui puia na malama lie umi-kumamalua, hookahi ia makahiki, o Welehu ka malaiua e makaliiki ai, a i'ke ku o Makalii e helu ai ka makahiki hou. Maloko o ka makahiki eiwā kanaha po; ma ka mahina ka lielu ana i' na po o ka m ( %ama.

He 30 po o ka malama liookalii, he umi-kniilamahiku po liuihui, a lie iuni-kiimamakolii po kaawale, ua hoopili ia ke ano o ua mau po la ma/ke ano o ka inahina. Ekolu no ano o ka niahina, o ka huonui ana ae o ka poepoe ana, a o ka emi ana. Ma keia inau ano ekolu ke kapa ana o na inoa o na po, a pela 110 ka emi ana aku, e like me ka lioonui ana ae o ka mahina, pela 110 ka hoonui ana ae o ka 'inoa o ka po ame ka emi ana aku, o Hilo ka pomua , 110 ka pualiilo ana o ka mahina, a akaka ae la ka maliina, o Hoaka ia, a panee aku o Kukahi, pela no o Kulua, aine Kukolu, ame Kupau, a o Olekukahi, Olekulua, Olekukolu, Olekupau. A nalo ae la ka oioi o ke-kihi o ka maliina, o Huna ia, a. hooinaka ae la'ka poepoe ana o Mohalu ia, a mahuahua ae ka 'poepoe ana o Hua ia. a maopopo loa ka }>oepoe ana, o Akua ia. A i ka ili ana o ua mahina ki,' o Hoku ia, a o ka lua o ka poo i ili ai, o Mahealani ia, a hiki mai ka mahina maliope iho o ka pouli ana, o Kulu ia, o ka lua o ka pouli ana, o LaaukukaM ia, oia ka po i hoomaka ai ka emi ana aku. A panee aku o Laaukulud, Laaupau, Olekukahi, Olekulua, Olepau, Kaloakukahi, Kaloakulua, Kaloapau, a i ka uuku ana o ka niahina, o iiv:me ia, aimku iho o Lono ia, a uuku loa o Mauli ia, a i ka po i na|owale ai ka maliina, Mnku ia, alaila pau ae la ka malama, ]ie 30 po. A maloko o keia mau po kanakolu i unuhiia mai ai na po kapu, eha.no kapu ma ka malama hookahi. Eia na inoa o ua man ka]>u ln, o Kekapuku, o ka lua o ke Kapuliua. o ke kolu, o ke Kapukaloa, a o ka ha, o ke Kapukane. ISIa ke Kapuku, po ekolu k'e kapu ana. i ka po o Hilo e kapu ai, a i ke'ao o Kulua e noa ai; o ke Knpuhun, poalua ke kapu ana, ma ka po o Mohalu.e kapu ai, a i ke ao o Akua e noa a.i; o ke Kapukaloa, poalua ke kapu ana, i ka po o (>le])au e kapu ai, a i ke ao o Kaloakulua e noa ai;\a o ke Kapukane poalua ke kapu ana, i ka po o Kane e kapu ai, a i kē-ao o Mauli e noa ai, pela 110 ke kapu ana ma na malama a pau. / . ]S T O IvA MAKAHIKI J He wa hoomaha ka' makahiki. Ua kapu loa na hana apau n«a ia wa, pau na alii, na kanaka, na wahine ame na keiki i ka uolio w 7 al(? ana. Aole maliiai, aole lawai'a, aole liaipule, aole o liikou hana aku i ka 'walii liaim e ae. O ka lioomaha wale no, oia ka hana. Eha mau la ka hoomaha ana, alaila, liele lakou i ka nialiiai, ame ka lawai'a, aole nae nia na walii e ae; aka, ma ko lakou wahi ponoi ka mahiai ana, ame ka lawiii'a ana paha. Aole nae noa ka makāliiki ke liala ae la ua mau/la elia la, no ka mea. Eha malama iloko o ka oihana makahiki. Eia keia mau malaina, 0 Ikuwa ka inalama liope loa ia o ke kau, ma ia malama ka lioomaka aua o ka makahiki. O Welehu, o Makalii, ame Kaelo, oia kekahi mau malama o ka hooilo. Ka Lono ka makahiki i hookumu. Ile akuā nui o Lono, i ka manao o na kanaka kaliiko. Aia ma Kealakekua i Hawaii kona wahi i me kana wahine o Kaikailani. ]S'o ka launa malu ana o Kaikilani me kekalii kanaka. Ua ili o Lono, a liuhu loa, a pepelii ilio la i kana wahine a make oia, a ike oia, ua'make kana wahine, kaumalia kona na&u, milii a lilo i pupule, a pupule maoli no ia, kaapuni oia i na Mokupuni,"a liana aku 1 iiu liana lealea a hookaawaleV ae i ka makahiki. Penei i oleloia no ka makahiki. I ka liele ana o ke akua paani, o kana mau liana, oia na liana lealea, ke kuikui, ka loulou, ka ooilie, ka honulionu, anie ia lealea aku, ia lealea aku i kupono i keia wahi akua k e hana. A poioli kona mau kanaka, alaila, liuhuki wale ka mala uala, amo ka mala kaJo, kalua wale ka puaa, ka inoa, ka palahu, ame na inea ki pono, ai, ame ka ai a puni ka Mokupuni ana i liele ai. 0 na kanaka i liele pu me ia oia na kanaka puni leaela. O ka poe ik.iika no lioi i ke kukikui, o lakou ka poe liele pu me keia wahi aleia, a liiki ina ole kauo nui, alaila, kauo ke akua, huliu, alaila, hele mai ke akua makahiki o Lono, kona inoa. I kona liele ana mai e kaapuni, alaila, lialiai no na kanaka he nui loa i keia akua, no ka mea, oia ke akua nui, o ka mea i liahai nui ai na kanaka, no ka mea, nana i hookupu* na moku eono o Hawaii. Hookupu ka ai me ka i'a, me*ke kapa, me ka malo, me pau i kupono i ka hookupu, a ku ka puu o ka waiwai, alaila, hookaawale ko ke akua, a koe ke k«!ena o ka waiwai, a haawi ia koena no na kanaka, a pau ia, hele uku no a ia Moku, hhokupu no ka waiwai, pela mau e hana'i a puni ki/iii Mokupuni ana i hele ai. Elua nae ka hele ana i ka makahiki liookahi. A o ka aina e .hookupu ole i ua akua nei, kena ae i kona mau kanaka, "e hao," lohe ae la na kanaka ona, ke kii aku .la no ia i ka ai e ulu ana iwaena, pau i ka uhukiia, pela hoi ka puaa nui e holo ana iloko o ka pa, pau ia i ke kalua ia, pela hoi ka waiwai e waiho ana iloko o na, hale he nui loa, pau no keia mau waiwa; i ka hao wale ia, olohelohe ka aina hookupu ole, a pau ka hao ana, alaila, kaena iho la lakou me ka olelo ana, "ua lealea no paha ka kakou apa ia Hawaii nei, he moku nui ia," pela ka olelo kaena ana o na kanaka. A pau keia, hoi ke akua a hiki i kona wahi 1 noho ai. N Alaila, kapu, aole ike liou na kanaka ia ia, o na kahuna wale nVj ke ike. A hiki ae i ka la ia Lono, kapu, aole aa ke ahi, ame na hana kupono e ae i kapu ia 1 a. I ka wa kakaliiaka, hiuwai na kapaka. oia hoi ka auau wai ana i ke kakaliiaka nui, a pau ia, hoi a ka hale, pau na wahine i ka pau maikai, hunie na kane i ka inalo, I

aku ka puali, oia ka hana o keia la i hai ia maluna ae iu4. P« la hoi ko Kane la, kapu no hoi kona poe, aole e hana a hala k»-ia u la, alaila pau ae la ke kapu, noa no hoi. Eia hoi kekalii, i ka noho ana o ke akua ilok«> o na heian. h oia a oluolu i na lau o ka naheleliele, i ka maih\ ka pala. k;i . a oluolu ka noho ana o keia mau akua, kan h«>i ka puaa ka ; ka ia ula. pela mau kii makahiki o Hawaii uei.

MOKUNA 7. NO NA lIANA LEALKA. He lahui puni lealea ko neM"ahui i ka wa kahiko. t*'ta um ame na makaainana, na kane anie na wahine. ua keikikar.«' . na kaikamaliine, pau pu lakou a pau i ka haliai uiaiuuli «> ua h.. leaka. O na liana lealea a lakou e hana'i, he uiau haua lak<poino wale ai na kanaka, no ka mea. lu» mau hana hmn.iia ; ka nui o lakou a pelapela. Pili no ka nui ua uiau h;u>M la iKa moekolohe. He hilahiia loa ka haua i hanaia. a«»U- ; •>; .» i: ki: hai aku.i ke ano o ia mau mea. Eia ua i«i» o kekuhi iimii lealea e pili ana ika moekolohe: he papuht»m- i ka p<». m 'l:.» •• i ka po, ame ke kuhi i ka po. aiue ka paaui i ka p«». aua* ka aaani ka po, ame na hana like oie he nui wa!r. h<- uun» ue.-a 1.i1.0 inoino ai ka ka noho ana. Aole nae kupono na liana lealea a pau i ka uuK koluh»'. kahi mau hana lealea, he mau lealea kupono i ka piliwaiwai. ) na inoa o ke kukini. ame ka o ka maik.i, «> ka pili wai, o ka lelekowali, o ka lelepinau, o ka j>ehu. nfa ka hal«-. «• kulakulai ma ke kai, o ka heenalu, o ka het*h«>lua o ka lei*-k.«u o ka liula. Eia kekahi lealea, o ka hakook«>«>, anie ka houh»>u. atu»* hanuhanu, ame ka uina. Ua eha na kanaka he lehulehu i kela t;; liana ;hia. Eia kekalii paani. he lealea wale no ka hana ana. t> k«- k;i paanl, lie hau ka ihe e kaua'i. he auhau kekahi ihe, h«* kaua kekahi, he kaua liuanoui kekahi. lie kaua ipu k«'kahi: ua p«»i llik loa kekahi i keia hana. a eha ke kino. a ua make 1«..: !. kalii. Aole e pau na hana lealea i ka haaia'ku. No ka !il«» :m . na'lii ame na kaliaka ma ia mau liana a īnake kekahi p«H- Ili;i L>:; a elia loa kekahi ]>oe. a ilihune loa kekahi poe. a pololi i>i \ no ka mea,.ole i mahiia ka aina, a inoiuo, ]H*la|>».'la. hilaly!a «•)«• ; uoho ana. I»oho pu na alii ame na kanaka ilok«> o ka Iok«» pii.i s . 'haaliaa loa lakou. Eia hoi kekahi; o keia hana lealea. ua lilo ia i metr'»* haua l««-\\ wale ai na 'wahine, o ka umi kainalii kekahi. n«> ko ua wahin.- .m: svale ana i na hana lealea, aole o lakou nana i ka lakou tnati k'-ii-aole alolia, liaawi aku i ka lakou keiki ia hai. pepWn paha. uin! i ke keiki a make. Aloha ino! 0 ka haalele wale ana o ke kane i kana w:rtii;i. a o ka wahine i kana kane, oia kekahi hua ino o na hana h-a1»... a moe wale lakou aole i ikeia ka niakuakaiie o ua keiki. {..« keiki poo ole no. uo ia niea aole he mea e īnalaiua p«»no ai ia lak.. iika, hele wale lakou a lilo i ka liana lealea e like nw k«> lako«s m;; makua, a ohi lakou i ka hua o ka lakou haua lu-wa «na. nolaila. " • inaopopo lea ka poino o na kane anie na wahim» aine na keiki. i k • lakou hooikaika ana nia ia mau liana lapuwale. Auhea oe e ka mea e heluhelu ana, k«' ik«» u«'i «>«' i k»* an«> «> k « m lio kaliiko ana o keia pae aina i ka poeleele. anu' ka lapii Aaanie ka ino.' ame ka kaumaha, ame ka eha, anie ka niak«\ 11.- lu.i meki, he lua pouli, he lua piha i na īuea i>elaj»ela a pau. he I»m ■make, he lua ahi aa mau loa, malaila kalii i n«>ln> ai k» llawai: pau i ka wa kaliilv/)! I keia ua puka uiai ka maiamalum • aka, ua makemake kekalii poe i ka pouli, no ka ui«*a. ua h«*\\a U; 1 lakou hana ana. Mahea la e liuli nei ko kakou aio. mamua aii« ke ao? Mahoj»e anei i ka po? yO KA PUUIIONUA.

Ho leluilelm na oihana e poino ai l<a uolio ana o na kanalo v ka pae aina o ilawaii m»i i ka \va knhiko, aolo u;t<* {;»•!:» k:i honua, lie walii niea ia e pomaikai ai ka nolio ana. ll.* walii i;, . īiakelo ai na kanaka i ka niako. Ina i h<»lo aku ka nit'a laueh.i'. ka ])(pohi kanaka paha, ka aihuo pah«, amo ka m»-a nana ka ha< ana i kekahi kolohe o ao, «*i komo aku iloko o na INni'.ionua ta, u , ila, palekana oia. aole pono iki ko konio ana o ka niou hoopiii h»-w iioke olaila, a o hoopai aku i ka lawehala, no ka m«*a. aia Ua law. hala nialoko iho oka nialu oke akWa oua wahi la. Ma ia w;:h: • hoi ka nolio malu ana o ka poe hele ole i ke kaua. O ka |mh n..!; kokoko ana i kahi o kaua ai. aolo nao koiuu ae lak«m i k;«n , 1k le lakou a komo aku i ka Puuhonua o na kaue, na wahiii»-. t 1 keiki, a noho maluhia lakou malaila a pau ko kaua. alaila. b«>; ! lakou i ko lakou aina ]>ouoi. U ka poe pio ma ko kaua. oia i.' v; poe (: holo ana malaila, a komo iloko. aua ]»ah*kana lakoii. I) :; . komo aku ke alii. a kā alihikaua paha ih»ko nlaila nu' ka mau.i.' hoopai i ka poe pio, a pepehi ]>aha ia lakou. alaila. pt'pt*hi k«»! - • kahuna nana ka malama ana i ka Puuhonua i ua alii la ,t iiu k. .. aole ona pakele, 110 ka mea, ua manao ]iaa ia oka poo pio k.». ana iloko oka Puuhonua, aia lakou malalo o ka main ok« iu* nona ka. Puulionua. a maloko o ia wahi kokahi man hah' a ia&ou noho ai a make ke alii, alaila, hoi lakou. a noho ma ko lakon au. Aia ma na Mokupuni a pau o llawaii nei ka Puuhonua. Ma Kai; ma Maui kekahi, ma Molokai kokalii. a ]K-Ia aku no. o hale o Keawe kekahi Puuhonua kaulana loa, ]H*la no ku Puuhoi; ma Waipio, aia ma ka Mokupuni o Hawaii laua olua. j He wahi-akea 110 ka halo. o Koawo. a ua ]>uniia i na ]»a kiokie a kiula. Ho huina aha loa ko ano ili a 1 lī> anana ka 07 anana ka laula, a 2 anana ke kiekie. a 2 1-2 aruiriu ka mam.ai. 0 ka pohaku. A maluna o ua pohaku uoi ua kauia na kii !i. r 'f\vale a puni, a maloko o ka pa okolu mau hoiau, lu* 21 an..;..i I loa o kekalii hoiau, a lio 10 anana ka laula. auu» koua ki. ki. I ! anana no ia. Ua ololoia. ua kukulu ia a»* keia l'uuhonua i k. k ia Keawo, lie 270 makahiki maniua aku i koia wa a kak*»u . • nei, iio ia mea, ua kapaia mai oia ka hale o Keawi'. i Eia kokalii: ma kokahi mau Mokupuni, ua h«M»kaavvah* ī . kalii mau aina, aua kapa ia lakou na Puuhonua. lVla » Ka! » i aific Mapulehu, ame na aina eae o Molokai. Ikawa ia K;i : meha 1., ua liolo mai kekahi po'e kanaka mai Hawaii mai, a p Molokai, ua ])epelii wale ia kekahi poe o lakou, a ua hoio aku - ; kahi poe ma ka nahelehele, a pee aku no ka makau i ka uiak**: ai-.- [ i kekahi poe, ua holo aku lakou nm Kaluaaha. a komo nia ua e j la, ua pakele no lakou, aole make, aole hĀopai ia, uo ka mt*a. i Puulionua o Kaluaaha. ' j O Olokui, oia kekahi Puuhonua ma Molokai. aia m» ia ma K- | lau o Pelekunu, he wahi puu ia, malaila no e j»akele ai kekahi ]" • j ina ke kaua ana. Penei i olelo ia, i ka wa i kaua aina kanaka n Pelekunu, o Molokai nie ko Maui, i ka inanawa aole i huipa ia «• Molokai me Maui, ia wa holo aku na kanaka o M*ui i Molokau kaua pu no a hiki ma Pelekunu, a hee ko laila poe, pii aku bo w iluna o ka puu, hahai aku lakou mahojK\ a i ko lakou j»ii ama ak-: īnahope, olokaa mai na kanaka maluna i ka pohaku. alaila, po»t !«>.' 1 make ka ]>oe e pii ana mahope, a pela i pakele ai a nolaila, kapa ia mai ua puu la ka Puuohnua. O ko Maui poe Puuhonua, o Lahaina kekahi. a o Olowain kkahi. a o Poopuupaa ma Waihee kekahi. Ma iu mao wahi no e pa kole ai na kanaka ke koino. Aia ma Kauai o Keoneakahaamaluiii ka Puuhonua no Waimea, ame Mana, ame na aina e pili aim nsa Kona( O Wailua ka Puuhonua ma Puna anie Koolaa ame Haal» lea, ame Napali. (Aole I pau.)