Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 4, 22 January 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

5U NA HEiAI". I I Va niaa na kanaka kabiko i k« v kukuiu ansi i «a heiaa. Aole naej liko loa ke ano o na Ih'Īau a jviii. Ile okoa ka heian a kaeaka. iu* man heiao nui ka na aliua lu* iiilii ka ht*iau a na kanaka. Ina wa kahakai ka heiau i knkniuia ai. he Kuuia ia, a he Koa kekahi inoa, n ina ma ke kuia he Pohakuokane ia. I ka pii ana o na alii aine na kanaka e oki i na laau. o na kahuna ki» uu-a uona ke kuhikuhi ana i ua alii, a na na *iii i* olelo aku i na kanaka. a hiki na kanaka maiaio o ke kumu o ka laau, hoonun 4 i ka puaa, niu, aahu, ia-ulii. moku ka laau. kauo i kai. make ke kanaka lawehaia iiaila. a kukulu ka Pouomauu. oia ka pou nia ke kihi o ke kua o ka hale/a ako ua kauaka a ka heiau, hana ia ka unn. oia kahi e kau ai ka ieie o ke alii. I ka hana ana i ka heiau a kanaka, he j)a ae no i wahi pa poepoe. a o kahi o ke akua kii hookiekie ae ia wahi. a maluna o ia wahi e kau ai ke akua kii. ua wahiia i ka aahu ulaula. a i ol*> ia i ka lahu keokeo paha. A o kalii o ka mea nana e mohai aka, hoohaahaa iho ia wahi. Ina lu* hewa nui'ko ke kanaka, alaila. mohai aku i ke akua i ka aahu. ka puaa, ka niu. A penei ka piile ana, "Eia ka ai, e ke akua, e Kaueiiekili, e Kauewawahilaui, Kauilanuimakaehaikalani, eia ka aahu, eia ka uiu, e nana niai i kau pulapuia." 0 ka heiau a na alii, he heian nui ia, na' na kanaka i hana kekahi niau heiaw. Ua kapaia o walio o ka heiau. he Kipapa. a o Kahalepahu, a inaloko inai, ua kapaia o Kailiili, oia kahi kokoke mai i Kapaehumu, a maloko mai o Kailiili, ua kapaia o Kamana, oia 110 hoi Kapaehumu. a maloko mai o Kapaehumu, ua kapaia Kamoi, oia ka ae ana iluna o ka luakini. a me ka anuu. Ua hookaawale ia na keena oloko, okoa kahi o ke kahuna, okoa no hoi kahi o ke alii. 1 ke ahiahi e komo ai ke alii iloko o ka heiau, ua kapu loa ka heiau. aole kanaka mualo malaila. a ina maalo kekalii mea malaila 0 ka make no ia. A ia ahiahi a ke alii i komo aUloko o ka lieiau, ia ahiahi e ku ai ka aha, a i ke kai ana o ka aha, he kapu loa ia waln, aole ae ka ilio, ae no, o ka make no ia, pela no hoi ke kanaka, ae 110 ke kanaka, o ka make iho la no ia i ka pepehiia. A ina i kaui ka inanu, o ka hewa iho la no ia o ke kani ana i ka/aha. A ina holo lea ke kaui ana i ka aha. ahnla, moe kahuna ilato : a nana i ka lani. Ina i paapu ka lani mai o a o, a koe o waena, alaila, olelo ae ke kahuna, "popo kapi ka paakai, aole i akaaka ka mea e hee ai na kela aoao h()i paha, na keia ac»ao aku paha. v Aka, ina i nana ke kahuna 1 paapu mai kela aoao i ke ao, aole ao o keia ao, alaila, olelo ke kaliuna, aole pono ke hele i ke kaua. ■ v lua i kapu ka heiau a noa, Ina i hele i ke kaua a i make ke alii o kela aoao, kau ia ma kona wahi i hoomakaukau ia ai, oia ka lele, oia ka wa a ke alii i lanakila, e hoi ai i ke alii i pio iaia. I ke kau ana o ke alii i make ma ka lele, he puaa ma ka aoao akau, a pela no hoi ma ka aoao hema o ua alii nei, a apo ilio kona mau lima maluna o na puaa ma kela aoao keia aoao, haawi aku ke kahuna i ka puaa liilii i ka waha o ke kii, a i ka i'a palia, 110 ko lakou o ke alii a lakou i hoomana ai, ka moa nona ke kokua ana ia lakou, a lanakila. t O ko Hawaii kii i oi aku ka nui o Waialeele, o Kawalakii ko Mani. O I'uukohola, o Kupalaha. ame Mokini, o Kahna, na heiau ma Kohala, Hawaii. O Ahuena, o Keikipuipuiahueiia, ame Hikiau i Kaawaloa ma Kona, o Wailehua, Ilaliilukoakoa ma Lahaina, o Popoiwi, Kanemaloliemo, ame Loaloa, ma Kaupo, ame kekalii heiau ma Hana, Maui Hikina. MOKUNA VIII. XO KA AI KAPU ANA. He wahi hana kahiko ka ai kapu ma keia pae moku i. ka wa kahiko, he hana nui loa hoi keia, he ihana kaumaha, a lie hana pono ole loa i waena o ke kane ame ka wahine. Ua luhi loa ke kane i ka hana ana i ka ai. no ka mea. papalua na imu a ke kane e kahu ai,.he imu okoa ka ke kane he iniu okoa ka ka wahine. Penei ka haua ana, e kahu no ke kane i ka ka wahine imu ai. a kalua ia iinu ai, aiaila, hoi -hou mai i ka hale e huai i ka ka wahine iiuu, a ihi, a pau, a ku'i i ka ka waliine ai, a wali, a hahao ma ka ipu, a pau ka hana i ka ka wahine ai, alaila e hele hou oia e liana pela i kana iho, a j>ela niau no keia hana ana a ke kane ma ka manawo. apau o ko laua ola ana. Eia kekahi luhi o ke kane, o ke ako ana i mau hale no laua me }kana wahine, a okoa ko ke kane mau hale. a okoa ko ka waliine māu hale, e ako no ke kane innia i hale nona e ai ai, e ako hou no i hale heian i wahi nona e hoomana ? i i na akua kii, a pau hana i kona iho, alaila e ako ihou no i liale moe no laua me kana wahine iho. a paa iā hale, e ako hou no i hale aina no kana w r ahine iho, a paa ia e iiko hou no i hale kua no kana wahine e kuku ai, ua luhi ke kane i keia mau haua apau, ua kahu no nae kaua wahine i ai na . kana kane ilio, aka, ua oi aku ko ka wahine kauinaha i ko ke kane, ; no ka mea, ua make pinepine na wahine ma na la pule e kapu ai na ( hookaawaieia ka wahine ma ka wa e kahe ai ka wahine, ua ai j ua hookaawaleia ka wahine ma ka wa e kahe ai ka wahine. ua ai |kaawale ka wahine ma ka liale, pela no ke kane ma ka hale okoa, no keia hana ana, aole e pumehana ke aloha iwaena o ke kane ame .kana wahine, no ia mea, ua moekolohe ke kane ine ka wahine e, j>t*la no ka wahine me ke kane e, a poino ko laua nolio pu aua, a hakaka kekahi i kekahi, kue aku a kue mai, aole pono iki. » Eia hoi kekahi mea kaumaha, lie kapu ke kii 110 na kanaka aine na'lii. ina he laau ohia ke kii o kekahi, kapu ia kanaka i ka ohia. ina he ulu ke kii o kekahi, kapu ia i ka ulu. Pela ke kapu ana i na ia.au apau ke>hana i kii akua no na kanaka, a pela no i na ai. Ina jhe kalo ke kii o kekahi. kapn uo ia i ke kalo. Pela no na mea ai apau ke hana ia i akua. j He manu ke kii o kekahi, a iua he moa, kapn ia i ka moa. j Pela no na manu apau ke hana ia i akua. He hoioholoua ke kii o j kekahi, a ina he puaa. kapu ia i ka pnaa. He pohaku ke kii o kejkahi; kapu ia aole e noho i ka pohakn. He i'a ke kii o kekahi. « liua he mano. kapu ia i ka mano. Pela na i'a apau, a |H»la no ka ana i na mea apau o ka iani. ame ko ka honua, ame na iwi |apau o kanaka i akua. Pela ka hilna, Hme ka popilikia ame ke kan.uuiha uia na kapu he nu» loa. |»au ole i ka ha*i aku, | Aole i ha'i ia mai ka mea nana i hana mai keia mea o ka ai kapu. Mai a Wakea m«i paha, mai kahiko mai paha. he hon mai paha ka ai kapu ana. Aka. na lohe wale kekahi poe mai a Wakea mai uo ka ai kapu ana. a hoole mai kekahi poe, i inai la. he hon mai no ka ai kapu ana, na Luhaika(mwa i hana mai, aole nae i maojh>jio ka pono o keia mau uianao, aole »o i maopopo i na kauaka U|HIU* Ehla wahi mea i oleloia ma kekahi nioolelo no ka hoomaka ana o ka ai ksipu ana. A haiiai ia iho !a o Hoohokukalani, a nni ae Ia, v a he wahiue maikai ia, a ike ae ht kona nmknakane o Wakea. na maikai ia, makemake iho la kona «aau e moe maiu me ia, imi ilio ia m i wahi e nalo ai i ko I*ap4i ma« maka ke rnoe mahi aku me Hoohokukalaiii, aole i \wū kahi e iialo ai; alaila. ninau aku la »a i kona kahunapule i mea e nalo ai, ame ka ha*i mao(»opo aku i kona makemake. 1 mai la im kahnna la iaia; ina i makenmke oe e moe me kau s kaikamahine. ea, e iml kana i maw po kium nou. e kaawaie ae ai oe īuai o Papii mai, a e imi no hol iiuau po Wa e kaawale aioia S K U m ' v 'i" •* ' tt ia O,oa na ** akua miil keia «i J na . ' lol! V I* 1 !?. 0 0 1 a l >a - akiia ni»i keia lsap». hhU- mi ii j ? huhn mai. &a kekaliih«oknawa!« i* ih». a o|p « ai m ib« ia. I e ihookapu i kekahi i> na fa na ke akna. ame keki(hi L o na ai. anu- kekahi .> na holohoiona. Kia kokahi e kakulu i uian h«an im na akua no Kn no Ix>no, no Kane, aine Kanaloa. aroe k>. 1 „ x fcl ? *<*»«»• # »a wa ap»n i Ma ai i to b<> kanaka 1 lima e haa*i mua īa akn ka ke ako«. Pela ka Mi kahuaa olelo'l

ana ia Wakea, a ua |mno keia mau mea i ki» Wakea uiana«*. alail k hele aku la o Wakea i o Papa la. a ha'i aku la i keia mau mea hmnli aku la na ke kahuna wale no ka olelo. a h iua i kana :h \ »a ae uiai no o Papa i keia mau oh io ai*aa m».* ka ma< k ma\ hoi mai la ia o ha'i i ke kahuna: p* la ke kumu o ka ai kapu au. t i ik ia ma ia u»t>*>leio. E'ia kekahi mt*a i olelo ia. A i ka lua oka {m-kapu. ih » o Wakea nie lim»hokukahi;!i. olelo ke kahuna ia Wakea nana m - hoala i ke kakahiakanni, iuatok«> o kaua olelo puh\ a ike k»* kah ua inoku ka |Kiwa oke ao. pule mai la oia, a hookomo ika hua •• - hoiila iloko o kana puie. aka aole i lohe o Wakea. 110 ka nu a pauhia oia i ka hiamoe, wiki ae la ka la, alaila a!a o Wak>-a pn' iho ia ia i ke kapa puka aku ia iwaho. a h»*lo kiki :>ku b. » ik • 0 Papa iaia. aka aole ia i naio i*y Paj»s. a ike ae la o Papa - • laua moe aua, liuhu lo«i iho la ia\ia Wakea, holo kiki aka i.» komo imua e |Kiio me Wakea a hopu mai la o Wakea iaia. a h»mai iwaho e hooinalielie mai. aka aole oia i na: ilaila laua i oU-i-» no ko laua hemo ana. Hookaawale iho la laua ia laua iho uialaila. a ia la no. ho*A ae la o Wakea ika puaa, ame ka niulelo, ame na maia, aol< . . Papa ia mau mea. Eia na maia a Papa eai ai. oka poj»onlu. . Uiolena, ame ka ninhiwa. H»f>kapu ae la o Wakea i kekahi mau eia na i*a i hookapu ia o ke kumu, o ka mano, oka nlna. o ka 1 : paha auie ka ea. aole e ai o Paj>a i keia mau niea, na kaj>u Aole no e ai pu ke kane me ka wahine. maloko o ka hale i ii«v-' ia. imna eaiai ke kane ama ka hale eaiai ka wahine. A p;ni \ . olelo ana a laua, alaila kuha aku la o Wakea i ko lhijm mak i hooiiemo iho la ia laua. Eia keia wahi mea kapu. I10U» pono iki i ka wahine ke a: inau mea. o ka puaa, o ka maia o ka niu, o ka ulua, o ke kuiuu. «> ' mano niuhi, o ke kohola, o ka nuao, o ka hahalua. o ka hihimari ka hailepo. iune kekahi man mea e ae he iehulehu loa aole i |>jui i heluia e ke kanaka. e make no k'a wahine ke ai i keia inau nira kike ]K»no ia kana ai ana. £ia kekahi. ua hoolilo ia kekahi mau kanaka i mau ainoa a iia aliiwahine, ame na wahine koikoi kekahi. Ua ai mau uo ua kanaka la me na wahine, na lakou no e hana i ka na aliiwahin. «aau inea ai. ua kapa ia ko lakou niau inoa. he ainoa. he aipuhiu k»-k.ihi inoa, a he ai puupuu. O ko ke kane hale e ai ai, ua kapu ia; pela uo kona īn! hoomana. aku ai» a o ko ka wahine hale e ai ai, ua kapu ia, he hal« aina malaila ka wahine e ai ai, aole e ai pu laua nte kaua kaii»*. a ma ka mua ke kane eaiai a i»au ia, alaila ka ka wahine «» ai ai. Ma ka hale moe o ka wahine, malaila no ke kane me k.i wahiue e iiuhpu ai, e noho pu ai, e hana pu ai. a »> noho pu ai me ka laua man keiki. e hiki 110 nae i ke kane ke komo wale aku i ko ka wahiue hahaina. Ma ka hale kuku oka wahine. malaila ka wahiio- kiikn ai i kapa, i pau, i malo.no ke kauo, oia kona luile e hana'i. i jm»iu» «ūh mkana kane, ame ke keiki. ame kona mau makamaka, ame na kanak.i e ae. ame na hakuaina, ameLna'lii. Xa ke kane nae ka haua uu mawalio, a o na haua nui hoi maloko o ka hale. ua ka wahiue ia hana. Eia kekahi, i ko kakou noonoo ana e hiki ia kukt»u k»> hoomaopopo i na kapu kahiko, ame ka hoomana, he uiiku ia i haawiia aku i na akua i ae mai lakou i ka hana liewa ana. Manao na kanaka,\ ina e hookapu kikou i kekahi mau un a no na akua, a «■ haawi i na makana na lakou, a hoomaua aku, alaila. «' oiuolu mai na akua, aae mai no ika hana ana i kela mea ino keia mea ino. IL ano eka pouli nui! Pela pahu ka j>ouli oka uoho ino ana. mai a Wakea mai! Lehulehu ka poe mai ia ihanawa mai. i noho ma k* ia pae aina a i make nku laī He ano ino, a he pouli U»a ko lak.ui' Ua make aku la aole i ike Ika malamalama ame ka maikai. Aulu a lakou? Maule paha ko kakou naau ke manao iho i k<» lakou !i«*|h\ hilahila no hoi ka noonoo i ka ino, aiue ka panmaele o ko lakoii noho ana ina ka honua nei! A ina i liliha, ea, e haliu ae ka maka a nana 1 ka olelo a ke Akua io maoli, malaila ka maemae, ka maikai. ka pololei, ame na mea apau e hemolele ai a e komo ai iloko o ka Paiv daiso a ke Akua i hoomakaukau ai, no ka poe i maeuiae ia. a hemolele. { a akaka loa ma ka ke Akua olelo. he j>oe mamo na kanaka apau na Adamu laua o Ewa; a o na kanaka maho|N> mai o ke Kai akahinalii, he j>oe mano lakou a Xoa: o ko Hawaii kekahi, he poe nianio no a Noa. Aka, o Noa ame kana mau keiki. aiue kekahi mamo ana mahope mai. ua ike lakou ia lehova, me ka ona makenuike. Nolaila, ua maopopo, ona knpiina mamua loa oko Hawaii nei, ua ike lakou ike Akua io maoli. Aole mie pela lakon i ka wa i liiki mua mai ai ka moku liaole ma keia pae aina. Ile lehulehu wale na mea i .hooniana ia'ku ia wa. Aia iloko o ka malu o ka make ka noho ana ona kanaka. He poe hoomanakii lakou; a ma na inea lealea, a ma ila mea haumia a ma na mea ino loa apau. ua a'oia lakou, ua makauknu. ua alakaiia lakou e Satana e hana i kona makemake. Ua kinai loa ia ka malamalama, ua hoopouli ia ka naau, ua hiamoe ka Lunaikehala, ua hooiuiuioauoa ia ka imlaka. a ua polio lakon malalo loa; kiekie na holoholona maluiia. haahaa lakou ilalo. O Ixmo. o Ku, o Kane, ame Kaualoa. na akua i hoomana ia aku, He man akua kane keia. A o Pa|*i. llukoku. \\ a linu. anie Kahawahine. »he mau akua wahitif> lakou, A«le nae lik - na kii i hoomana ia ma na Mokupuni apau, okoa ua kii ko k. kahi okoa kekahi. Ua lioomana pinepine ia o Kealoewa ma Maui. h»- kii laau ia, i uhiia i ke kapa. A o Kilui, kekahi kii kaalana Ui i hoomana ia'ku e ko Maui poe; lie wahine no ia, aka. «» Keaowwa. he kane 110 ia, O na kii i malialo loa ia e na kanaka lawai'a. he maa jK>haku nui laua, aia ma Lnnai, ua manao wale ia, na laua i o«>h>» alii ai. a hooponopono ina mea oka moana. O K?ilaipah««i, kekahi kii laau i maka'u ia, a i hoomana ia hoi, a o Moalii kekahi akna. aia ia ma Molokai. Ua olelo ia, he inano ia. lna jn»hi k«> ano oka hoomami ma ia wa kahiko, eia kekahi wahi ninau nui. Inahea ko Hawaii nei poe poho loa ana iloko o k» ia pouli loa. a lilo lakou i poe hoomana i na akna lapuwale? IVhea hi hoi i ualowale ai ko lakou ike ana ia lehova? Aole i inao|H»j>«> lea keia. Uka, penei i oielo ia kekahi kaao kahiko. "O Paao he kaula, a be ano akua hoi ma ka manao o ko Hawaii nei. laia «• uoho ana imt kona hale, aia ma ka hakala o ka hale, he pali klekie Joa. he m«»a nui ia iaia ke kuhikuhi ana i na akua. i hoakua in lakou iho, e kle ma keia pali, a make no ka nni ona akua ilaila. Aia ia ma koo» hale ? hiki mai la kekahi mea i kapa ia, he akua. oia hoi o Lelekoae a he nui waie lakou, ike e no keia kanaka i ko hikoii auo. ma koua ano kaula keia iki ana, e hoole mua ana ia, aoh» lakou akui a hili lakou ma kona hale, i aku la ke akna mua o M,*uae. ti a*hoi au. Kinau aku la o Paao. tia hoi oe, heaha kau? IT«' aku«, alaila, kuhiknhi aku o Paao i keia akua e lele ika pali, ao ka Me ka m i make no. pehi aku uo ke akua o Makuepali kona inoa, peia '„1. akua he nui wale i make. A mahoj>e ilio hele hou mai uo he akoa o Maknakaumano kona inoa, a hana o Paao. aoh i aiaila, ioa nao ua Paao kona akn ia, a lilo o Makuakaumano i akua non!,. a mahojH- iho makemake uo o Paao i kahuna naua. a koi aku oi » i kona akua P holo i Kainki. ae mai ko,m akua.„ k» laua I..1» nu a maluua o ke kai a hiki i Kahiki. a loaa kē Kalun,.,. „ ka b,.i Ma f m . m . Hawai. m, t hana no kela Kahuna i Wau. hoowana no Ba kanaka m mea. o Howaii n.-i ka mamua. aole hoonnmakii. uo Kahiki ma. k.- kii a tnahop« iho. 1.010 l,„u no o l'aa-.. itm «. k„„a akw i Kahiki i Kahuna nana. a loaa h«u no k,- Kahuna. a hoi u.ai i Hawai. nei. ;i oia Kuhuna ka mea nana i ao awi i na kaimka i ka hoomaM ina akna tii. Ua manao ia. oia kekahi m» i hooinaiwkii 11 " ne '- ao ' e ° Hawaii nt-i booirfunakii mamua. Aol.. aa<kn likp na kaao kahiko apau me kria. no ka m. a. o M ku,.una M »ko Hawaii nei i kuahaua ia, ua ok*!o ia lakou. Iw liwmauakii, t "* P o * poe hnhn. be poe hana iuo no k«£aiii i k^kahi ko Hawaii nei poe mai ka manawa ia Wakea mai a mamioa aku «» (Aoiei pan.)