Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 5, 29 January 1904 — Page 1

Page PDF (1.57 MB)

This text was transcribed by:  Dee Dee Doi
This work is dedicated to:  In loving memory of ... Lisa Lokomaika'i Tamanaha

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

Hoopukala I na kakahiaka Poalima apau

 

NUPEPA KUOKOA, POALIMA, IANUARI 29, 1904

 

BUKE N@II HELU 5.

 

Kiaaina Carter ma ka Mokupuni o Hawaii.

 

Ohaoha Nui ia Oia ma Kana Mau wahi I Kipa Aku ai.

 

HAAWIIA HE AHA HULAHULA NUI NONA MA KOHALA, A MALAILA OIA I HAIOLELO AI IMUA O NA OIWI HAWAII ME KE OHOHIA NUI IA.

 

Ma ke Kinau o ka pule i hala, i holo aku ai o Kiaaina Carter ame kana kakauolelo, Frank Greedon, i hui pu aku @ A. L. C. Atkinson, ke Kakauolelo @ ke Teritori, ame kekahi poe e ae mawaho no ka Mokupuni o Hawaii. Eia @ho malalo nei na mea hou o kana huakai i loaa mai nei ma Honolulu nei:

Paahue. Ianuari 20. – Ua hookipaia mai o Kiaaina Carter, me ka hookani@ ana o na dainamaita no umi-kuma@ahiku manawa, i ka moku i hoea ai @awaho o Mahukona. O keia huakai @ Kinau ola kekahi o na huakai okai@a loa nolaila ua kuululu loa no ke Kiaaina ame kona mau hoahele i ko @kou hoea ana mai maanei. Ua hoike @e o Akimarala Beckley o kela kekahi @ na huakai inoino loa a ke Kinau i @olo ai, eia nae ua haaheo no oia i ka @olo ana o kona moku me ka maaiahi. @a Kawaihae i lele aku la me Makai @ui Anaru, a mailaila aku e hoomau @ku ai laua i ka hele ana ma ka aina @o ka Ua Kanilehua.

Ia iakou i lele aku ai i ka aina, ua hookipaia mai la ka huakai ma ka ho@ilona hae me kela mau huaolelo. “Aloha” ame “Aohe wai inu o Kohala @ei.” Me ka puikaika i lele aku ai ke Kiaaina ame kona mau hoa, oiai aia ke kai ke hana la i kana hana hoona@eue a i ka waapa i kaawale ai mai ka moku mai ola no hoi ka manawa i hai @e ai he elua hoe o ka waapa, ame ka @ana nui i hooikaika ai ne sela a pili @ou ka waapa ma ka aoao o ka moku @ loaa ne hoe hou. I ka waapa e hoo@okoke aku ana i ka uwapo, oia ka manawa i hookan@a mai ai na dainamaita, e @ke me ia i hai mua ia ae @. Maanei i hui aku ai o Senatoa @ Wood, Frank Wood, H. L. Hol@ ame A. B. Loebenstein me ka @ a ke Kiaaina, a hookipaia aku @ kamahele ma ka home o Frazier, @ i panaiia mai ai na mea e @o ai ke ola kino o na kamahele.

@ai nei aku i hoomaka aku ai ke @aina i kana huakai no ke kula o @ a kipa aku la e ike ia Mrs. @ a hoomau aku la i kana huakai @ ke kula hanai bipi o Kohala. No @ la ka noho ana o ke Kiaaina ma @ o Palmer Wood.

 

@A AUWAHA WAI O KOHALA

 

@ hiki ana aku nei o ke Kiaaina ma Kohala, ua hai ae o Mr. J. T. @, ua makaukau iakou no ka @ann koke ana aku i ka auwaha @ o Kohala i ka wa a ke Aupuni e @wi aku ai i ka pono ia iakou. Ua @ aku ka lohe i kekahi manawa i @ ae nei ua makaukau ke Aupuni @iho aku i keia auwaha ma ke ku@ a ua hoikeia mai ka manao o na @ i makemake e lawe i keia pono @ ma o McCrosson la, ua manao la@ hoomaka koke aku i ke ana ana @hi i manaoia ai no keia auwaha. @ Hui Auwaha Hawaii, oia ka inoa @ hui i kukulula he ekolu maka@ kaa hope ae nei, a ua komo nui @ keia hui ma na hana e pili ana no @ pono wai, a o ka palapala hope i @aia ai no keia pono wai ola ka mea @popola e ua hui la. Aole i manao @ hui, ke moe keia auwaha, e hoo@a wale no i na mahiko o Kohala, @ona ame Hawi aka e hoolawa like @ i na kula mahiko ma ka huli Hamakua. Ua hoike pu ae o McCrosson @makaukau lakou e waiho mai i ka @ou koho no keia pono me ka nana @ ao i na hana a kekahi poe e ako nei @lo aku kela pono wai ia iakou. @ loaa pu ae keia lohe, ua oi aku @ikaika o keia hui e paa i keia pono @ ala malalo o keia hui na aina @hopa ame na aina o ka Hale Ho@ o Kamehameha, malalo o ke@i hoolimalima loihi e paaia nei @ hui@ ina aole keia mau aina aole @waiwai i keia hui e hooikaika ai e @ aku keia pono wai ia iakou. O keia @ ia oia no ka hui a Samuel Paka, @ ike nei ia i na wa i hala ae nei @ hooikaika ana iloko o ka Aha@o o Amerika e hanaia i kanawai @oomana ana i kekahi hui e hoomoe @waha ma Kohala. Ua loaa pu mai @ ike ua hana aku o Paka i kekahi @a i na mahiko o Kohala, a ua ae @ keia mau hui e lawe ana iakou i @ana wai no iakou mai keia au@ aku ke loaa ke@ pono ia Samuel Paka ame kona hui.

 

KA HOOKIPA I KE KIAAINA.

 

            Ma ke kakahiaka o ka la 21 ae, ua haaelele iho la ke Kiaaina ame kona mau hoa i kahi o Wood, a kamoe aku la ka lakou huakai no Kohala-loko, maanei i hookipaia ai ke Kiaaina ame kona mau hoa me ka ohaoha nui. Wahi a kekahi mau kamaaina o Kohala, aole i ikeia kekahi hookipa nui e like me keia mai ka hala aku ana o ka Moi Kalakaua a hiki i keia manawa. Ma kela ame keia wahi o ko ke Kiaaina alahele i halawai aku ai oia me na kanaka Hawaii, a ua hooleiia aku oia i na pua nani o ka aina, a mamua o kona hiki ana aku i ka hale hookokolo, ua piha oia me na lei a hu aku hoi mawaho o ka mea kupono. Ua hoike pu ia ae no hoi, aole i loaa aku i ka Moiwahine Liliuokalani ka hoohanohano a ko Kohala poe e like iho la me ia i panaiia aku ia Kiaaina Carter. O ka hapanui o ka poe i naue ae e hoike i ko lakou mau ohaoha no ke Kiaaina he poe kanaka Hawaii. Ua malamaia ae kekahi luau nui i ke awakea o ia la, a i ke ahiahi, ka aha hulahula ame ka ike.

 

KIPA MA KE AWAWA O POLOLU.

 

            Mahope o ko Kiaaina Carter hoomaha ana ma kahi o Kauak Wight no kekahi manawa pokole, ua hoomau hou aku la oia i kana huakai makaikai no ke Awawa o Pololu, ola aina hoi o ke Aupuni. He 3500 eka o keia aina, a eia imua o ke Aupuni kekahi noi mai na kahu waiwai aku o Bihopa no ke kuapo ana i ua awawa la me kekahi aina o Bihopa e waiho mei ma Honolulu nei. O ua noi la ua like aku no ia me ko Boardman kuapo aina i hanaia he manawa i hala ae nei, a ua kue ke aupuni ia lawelawe aina ana ame keia nei no hoi. He elua eka ame ka hapa oia ka nui o ka aina a na kahu waiwai o Bihopa i hookomo aku ai ma keia hano kuapo aina, a o keia no hoi ka aina ma ke Awawa o Nuuanu, maluna aku o kahi o Makinikaea, Mawaho ae o keia pa, ua makemake na kahu waiwai o Bihope e loaa aku ia lakou he huina dala o $600 ma ke kuike a i ole o kekahi mau aina mahi kalo o uka o Manoa nona hoi ka waiwai io e hiki ana i ka huina o $600 dala.

            O kekahi hapa o ke awawa o Pololu, eia ke paaia nei a Akina, he Pake, a ua paa hoi ua wahi la i ke kanula i ka laiki. O ka hoolimalima a ke Aupuni me ua Pake la e pau ana i kekahi manawa o keia makahiki, a ua hoike hou ae ua Pake la, ke makemake nei no ola e hoolimalima hou i ua aina la. O kekahi hapa o keia 3500 eka, he aina kuahiwi i kupono no ka hanai holoholona. Ke manaoia nei aole e ko ana keia kuapo aina a na kahu waiwai o Bihopa.

 

KUKAI ME NA KINI O KOHALA.

 

            Mahope o ka makaikai ana ia Pololu ame ka auwai a Kamehameha. I huli hoi aku ai ka huakai a ke Kiaaina no ka hale hookolokolo, kahi hoi o na hana hoolaulea i hoomakaukauia ai. Maanei i malamala ai kekahi halawai nui i noho lunahoomaluia e Lunamakaainana Kaniho, a nana no hoi i hoolauna aku i ke Kiaaina me na makaainana. Penei kekahi mau mamala olelo o ka haiolelo a Kiaaina Carter i haawi ai.

            “Ua piha hauoli loa wau i ka loaa ana o keia anaina hookipa no’u mai na makaainna mai, ola hoi ka hapanui o na Hawaii, ma keia kulana e kau nei maluna o’u, ke Kiaaina o Hawaii, oiai ke ike nei wau ia’u iho iwaena o na kanaka Hawaii, a aole hoi wau e hilahila ana a hookananuha iho hoi i ko’u noho ana iwaena o oukou, in a no he nui na haole e noho pu ana me a’u. Eia iloko o’u na manao e like aku me ko oukou, nolaila mai makau mai no hoi oukou ia’u. I ku ka makemake o kekahi o oukou e hele ae e ike la’u, hele pololei ae no i ka Hale Aupuni, ma Honolulu, a e hauoli loa ana wau a hookipa aku joi la mea ina wa apau ana e makemake ai e hui me a’u.” (Paipaila.)

            “O ka hookele aupuni hou e ku nei i keia manawa ke ake nei e hana aku i ka pono no na makaainana. He poe kauwa makou na oukou, a owau ka oukou kauwa nui; na ike no hoi oukou o ke kauwa he nui loa kona mau haku aole e hiki ana iaiai ke hana aku i na hana apau a kona mau haku e makemake mai ana nana e hana aku, eia nae ke manaolana loa nei wau ua hiki ia’u ke hooko aku i ka makemake o ka hapanui, a ina eia kekahi kauwa a oukou, he kanaka hoi e ukuia ana e oukou, e hana aku ana i kekahi hana maikai ole ia oukou, ka poe lopa loa a o na mea no apau, a hookuukuu wale ia oia me ka ao ole ia, e noonoo no wau no ia mea ina oukou e hoike mai ana ia’u ia mea, oiai he mea maikai ole ia kakou e pulama aku i kekahi poe o keia ano ma na hana aupuni.

            “Mahope o ka pau ana o ka’u mau kamailio, ua makemake wau e lohe i ko oukoumanao, aole wau i manao e mana nui aku maluna o oukou a hana aku e like me ko’u makemake, aka ke makemake nei wau e lohe mai ia oukou mai i kekahi mau mea a oukou a owau no hoi i makemake ai e loe – ke makemake nei wau e lohe mai ia oukou mai i ka oukou mau mea e makemake ana.”

            Maanei i hoakaka aku ai oia i ka like ole o na hookele aupuni o keia mau la e like me ko na la i hala, ka hukihuki o na hale kau kanawai me ke poo aupuni, a ua makemake oia ke hiki mai keia kau ae e pono e like keia mau mana me ko ka mea e hookele ana ike aupuni maluna o na kanawai. Ua hai aku oia i ka nui o na pohihihi e kau nei i keia manawa, a o kona makemake e hoopau ae i na pohihihi i hiki ke hooponoponoia. Ua hai aku oia o ka lokahi o na mea apau me ia oia ka mea nana e hoopau ae i na pilikanaka i kona hui ana me Peresidena Rusevela ame kana mau olelo no Hawaii nei, a waiho aku la oia i kona aloha i na poe apau i akoakoa mai.

            Mahope o ka pau ana o na kamailio ana a ke Kiaaina i ku mai ai o Naiili a hai mai la i kekahi mau pilikia e pili ana no Pololu, a ma ka hoomaopopo loa ana i kona mau manao, aole oia i makemake i ka hoomau ole ana o ke Kiaaina i kana huakai o ia la a hiki i kahi ana i makemake ai e hoike no keia pilikia. Mahope aku ona, o Senatoa Kaohi, a penei kekahi mau olelo mai iaia mai:

            “Mai lawe mai kakou i na noonoo ana i keia manao o ke Kiaaina hou o kakou he hanauna mikanele ia. Ua hanaula oia ma Hawaii nei a he Hawaii maopopo loa oia.”

            “Ke makemake nei wau e ninau aku i hookahi ninau,” wahi a Ben, “oia hoi, heaha la ke kumu o ke kiolaia ana o ke kanawai Kalana? Ua hiki anei i ke Kiaaina ke hai mai i ke kumu?”

            “Mai pono loa ina i maopopo ia’u,” wahi a ke Kiaaina i pane aku ai. “Ina i maopopo ia’u, ina paha ua hiki ia’u ke huli aku i ka hana pono e hooponopono ai i ua kanawai la, oiai oia ko’u makemake a ua ku mau wau mahope o ke kanawai Kalana. O ka manao iloko o’u i na wa apau ke kau nei ke aupuni ma kahi hookahi, a ina aole e loaa mai ia kakou ke kanawai Kalana mai ka Ahaolelo mai o Amerika e hana hou aku no kakou. I haule mai kakou iloko o ka Ahaolelo Amerika, e like me ke kanaka i hina ilalo, o ka hana pono wale no ia kakou oia ke aia hou ana iluna a hoao hou.”

            “Ua lohe aku la wau i ka manao o ke Kiaaina,” wahi hou a Ben, “a ke ike aku la wau eia ke Kiaaina mahope o makou, i aupuni kalana ko kakou a ke manao nei wau e huikalaia mai ana keia hoohuahualau aku nei a’u.”

            O Lunamakaainana Kaniho aku mahope, a’i ka pau ana o kona mau manao i hoolauna aku ai oia ia Kakauolelo Atkinson, a penei kekahi mau olelo mailoko mai o kona hai manao ana:

            “Ke makemake nei wau e hai aku ia oukou i ko’u kumu o ka hele ana mai nei a oia hoi keia, i hele mai nei wau e kiai aku i ke Kiaaina. Ke nana nei wau i ko oukou mau pono, a ina e hoopaa aku ana ke Kiaaina ia oukou, ma ka hai ana aku e hana mai ana oia i kekahi hana no oukou, e kiai aku ana wau ia mau olelo hoopaa ana me oukou a ike hoi i ka hooko ia ana mai.

            “Ua hai aku nei ke Kiaaina ia oukou e hooikaika ana oia ma na ano apau e hooholo mai ka Ahaolelo oAmerika i ke kanawai Kalana. Mahope o ka hoike ana mai o ka Aha Kiekie i ka olelo hooholo e hoopau ana i ke kanawai Kalana, ua kauohaia mai wau e hoouna aku i telegarapa i ko kakou elele e hooikaika oia ma na ano apau e hooholo ia mai ua kanawai i Ano, e na keonimana, oia iho ia ke hala o keia kau hookele aupuni hou e pili ana no keia aupuni o na makaainana, a o keia ana ke ki o keia kau hookele aupuni e nee nei.”

            Maanei i hai aku ai oia e like me ka manao a ke Kiaaina i hai mua ai, oia hoi e lokahi like na mea apau ma na hana no ko kakou Aupuni Teritori nei, a oia wale no ke alahele e hooko ia ai na makemake o na mea apau. Hoomau hou aku ia oia penei:

            “Ke manao nei wau ua pono loa ko makou komo ana iloko o keia lawelawe aupuni hou i keia manawa. Eia he huina o $3,400,000 e hoolilo ia aku ana i keia mau makahiki elua e nee aku nei: e hoomaopopo pono oukou e hoolilo ia aku ana na keneia apau o keia huina dala. He hookahi millona oia heluna e waiho nei iloko o ka waihona: ala ia Kepoikai ke ki. O keia elua millona aole ia o na dala i loaa mai na auhau mai aka oia na loaa o na hona i kualia ai: mawaho ae o keia he mau loaa e ae. I heie mai nei maua lanei e ike ai heaha ia ka oukou i makemake ai e hoohana koke ia aku. Ina he iwakalua pa-keneta o ko oukou haawina i hookaawaleia ai ola ka oukou i makemake ai e hoolilo aku, alaila oia pa-keneta hookahi no ke hooliloia aku ana ma Oahu, Maui ame Kauai. I ko’u hiki ana mai nei ianei i ike iho ai wau aohe he lumi moe o ko oukou luna halepaahao. Eia oia ke moe nei iloko o kekahi o na lumi hoopaa lawehala. Aia iloko o ka bila haawina he huina o $400 i hookaawaleia no ke kukulu hale ana no ko oukou luna halepaahao. Ke ike nei no hoi wau aia he huina o $41,000 i hookaawaleia no na hale kula o Hawaii nei.”

            Mahope iho o kona kamailio ana maluna o kekahi mau mea e ae i haawi mai ai oia i kona aloha i na poe i lohe i kona leo, a o ka panina no hoi keia o na kukai kamailio ana o ia po.

            Ma ka la 23 ae i hui aku ai ke Kiaaina me na poe mahiko a kukakuka no na mea e pono ai ko kakou Aupuni ame ka lawelawe oihana ana. Iloko o ia mau kukai ana i noonoo ia ai no kela auwaha wai o Kohala ame na aina e waiho nei ma ia mau wahi. Ma ka Poaono ae, la 23, i hoomau aku ai ke Kiaaina i kana huakai ma ke alahele o Waimea a e hiki loa aku ana i kahi o ka Mea Hanohano Samuela Paka, a ke loaa ole mai na kula ma kona alahele, e hiki loa aku ana oia i Hilo ma keia Poaono ae.

 

Ki ka Wahine i kana Kane i ka Pu

 

            Ma ka po Sebati nei, Ianuari 24, ma kahi noho o Mrs. Frank Turk i kana kane i ka pu, a eia ua kane la ke moe mai nei iloko o ka eha nui. Ma ka Poakahi ae, ua hoea aku la o Mrs. Turk ma Kuapapanui no ka hoopii ana i kana kane no ka hooweliweli me ka manao e lawe ae i kona ola.

            Wahi a Mrs. Turk, ua kaawale laua no kekahi manawa, a i keia wa eia kekahi hoopii oki ke waiho nei imua o ka Aha. Ma ka po i halia ae nei ua kipa aku o Frank Turk i ka hale o ka wahine a kipaku aku la iaia mai kona noho ana malaila me kona hai pu ana aku e ki aku ana oia iaia i ka pu. No keia mau olelo hooweliweli a kana kane i hoohana aku ai oia i kana pu.

            Mahope o ko Frank Turk ku ana i ka poka, ua hoi mai ia oia no kona lumi ma Queen Hotel, a ua papa aku oia i ka luna hotele aole e ae aku i kekahi mea e hele aku e ike iaia. I ka loaa ana ae o keia lono i ka poe kakau nupepa, ua hoao ae la lakou e loaa ka moolelo o keia hana, eia nae ka mea apiki aole he ae ia lakou e hui aku me ka mea i poino. Ua hoouanaia aku na makai e kii aku ia Turk malalo o ka hoopii a ka wahine, eia nae i kona loaa ana aku aole e hiki i na makai ke lawe mai iaia mamuli o kona nawaliwali. E hopuia ana paha ka wahine no keia hewa ki-pu.

            O keia Mrs. Turn, oia no keia wahine haole i hihia ai na umiumi o kekahi mau hoa o ke kau Ahaolelo i hala iho la, a he wahine hoi i kohu uhane haukae e hokake ana ma Honolulul nei. He wahine haole keia, a nolaila no paha i maa ai i ka hoolele poka iki.

 

Waiwai Aihue i Haawi Makana ia.

 

            Ua kipa ae ma Kuapapanui ma ka Poakahi o Otto Gertz, no ka hoopuka ana i palapala hopu no kekahi haole ma ka inoa o Stanton, ma ka hewa komohewa. I America aku nei ka mea nanan ka hoopii a o kona hoi koke ana mai nei no ia.

            Wahi a ka mea nana ka hoopii, mamua o kona holo ana aku nei, ua hele aku o Stanton a hui me kona mama a hai aku iaia he limahana oia no ka Hui Alahao Oahu. Ua makemake oia e hoolimalima i ko Otto Gertz hale. Mahope o ka aelike ana mawaena o ka makuahine ame ka mea i hoopilia ua noho iho la o Stanton no hookahi mahina. Mahope iho ua nalowale honui iho la ua haole nei me ka uku ole i ka uku hoolimalima. Imi iho ia o Mrs. Gertz a loaa iho la ka ike lalal ua hoopunipuni ka mea i hoopilia a aole hoi ola he lima hana no ka Hui Alahao. Imi iho a oia i na pono hale a ike iho la ua lawe ia kekahi mau moena a ua nalowale pu no hoi kekahi mau pahi pakaukau he mau o a he mau pa. Ma ka huli ana a Otto ua loaa aku la kekahi mau mea i nalowale ma kahi o Mrs. Kidder, e noho kokoke ana no me Otto ma. Ua hoike ae o Mrs. Kidder, ua haawei aku o Stanton iaia ikela mau waiwai ma ke ano he mau makana Krisimaka. Aohe oahe he hilahila o keia lapuwale aea haukae i ka a pa i ko hai waiwai?

 

E Hiki mai ana Ianei.

 

            Ma kekahi o na mokuahi lawe koa e hoea mai ana io kakou nei i keia mau la iho e hiki mai ana he elua mau generala o na pualikoa America lanei mai Manila mai ma ko laua alahele no ka aina makua. O Berigadia Generala Lee ame Wini ko laua mau inoa. Me ke kauoha i kaa aku ia laua mai ka Oihana Kaua aku i maopopo ai e hoi aku ana o Wint no ke Keena Kaua a o Lee hoi e komo aku ana iloko o ka pualikoa i manaola ai no Colomebia, malalo hoi o ke alakai ana a Generala Bell. Ma @tangas Manila ko Generala Lee kahua i noho hana mai nei a o Wint hoi @ Ilolio Pa@ay e hoomalu @ hoi i ka oihana ma Visayan.

 

Ke Elele Hawaii ma Wasinetona.

 

Hookomoia i ka Ahaolelo he mau Bila Kanawai.

 

NA KANAWAI PILI HOOHALAHALA NO KE KOHO BALOTA A NA HOME RULA – NO KE KUKULU ANA I HALE AUPUNI NO HONOLULU ME KEKAHI MAU KANAWAI E AE.

 

            Eia iho malalo iho nei, e na makamaka heluhelu o ke Kuokoa na kanawai a ka Elele Hawaii, Jonah Kunio Kalanianaole, i hookomo aku nei iloko o ka Ahaolelo Amerika, e pili ana no na hana o Hawaii nei. Me ke kilohi ana iho i keia mau kanawai, e ike ana kakou, aole i noho wale ko kakou Elele, aka ela oia ke hana mai nei, e like me ka kakou i hoohanohano aku ai iaia, a ke ku mai nei ola ma ka Ahaolelo o Amerika a kiai i ko kakou mau pono. Penei na mea i loaa mai:

A. – He bila e pili ana no ka hoohalahala koho balota ma ka Teritori o Hawaii.

            E hooholola e ka Hale o na Senate ame ka Hale o na Lunamakaainana o na Mokuaina Huila o Amerika e noho nei. Oia hoi o na ninau apau no ka pono o kekahi balota e hooholo koke ia a o ka manao apono a ka hapanui o na lala o ka papa nanan oia iho la ka olelo hooholo a e mana ana hoi, e ku ana no nae me ka hoololi a ka Aha Kiekie o ka Teritori, e like me ia e hoakakaia aku ana mahope.

            Paku 2. O kela ame keia moho i kuleana, a i ole o kekahi huina o kanakolu poe kupono i ke koho balota o kela ame keia apana koho ua hiki ke waiho ae i kekahi palapala hoohalahala imua o ka aha kiekie o ka Teritori e hoike ana hoi i ke kumu a mau kumu paha e hiki ai ke hoololi ae i ua olelo hooholo la a ua papa nana la, hooponopono, a i ole hoololi paha.

            Pauku 3. E waihoia ae ua palapala hoohalahala la ma ke keena o ka Kakauolelo o ka Aha Kiekie iloko o na la he kanakolu mahope mai o ke koho balota, no ka manao e hoolohe ia, a e waiho pu ia aku hoi ua hoohalahala la me kekahi huina dala no na lilo o ka aha e like hoi me ka manao ana o ke kakauolelo.

            Pauku 4. Na ke kakauolelo e hoopuka aku i mau palapala kii i ua poe la no lakou na inoa i paa maluna o ua palapala hoohalahala la, e hoike ae imua o ka aha kiekie iloko o na la he umi-kumamaha mahope o ka hookomoia ana aku o ua hoohalahala la, a nana no hoi e hoopuka aku iloko o kekahi nupepa e hoopukaia ana ma ua apana ia i hoolaha ia aole e emi iho malalo o umi la mamua o ka la e hoolohe ia ai.

            Pauku 5. E hoolohe ia ua hoohalahala la e ka aha i ka wa e hono ana, a i ole i ka wa e hoomaha ana.

            Pauku 6. Ma ka la a ua aha la e noho ai, malalo o ke noi a ua aha la, a i ole ma kekahi ano okoa ae paha, e kauoha aku e kii i kekahi mea a mau mea paha i loaa na pono o na hana e hana ia ana.

            Pauku 7. I ka wa hoi e hoolohe ia ana ua hoohalahala la e kauoha aku no ka aha e hana ia mai na hoike ma ke kakau ana, a e haawi aku no hoi i ka ike e hoakaka ana i na mea i ikeia ka olalo a me ke kanawai. Oia ike ana paha oia na mea nana i hoomana ole i ua koho balota la mamuli o ke kumu aole e hiki ke loaa ka olalo o na balota i hookomoia mamuli o ka hewa a apuka ma ka aoaoa o na luna nana koho balota a i ole o kekahi moho a mau moho paha i loaa na heluna balota oi a huina kiekie paha a ma ia ano i kohola ai. Ina o ka hooholo e hoike ana ua pono ole ua koho balota la, e waihoia aku no ke kope oia hooholo i ke Kiaaina o ka Teritori, a e kahea hou no oia e koho balota hou iloko o na ia he kanaolo mahope iho o ka waihola ana aku oia hooholo: ina hoi e hooholo ana ka Aha i ka moho a mau moho i koho pono ia e waihola aku no i kope oia hooholo imua o ke kakauolelo o ka Teritori a mahope koke iho ola manawa e kakau inoa iho ola a e haawi aku i ua moho ia i kona palapala hooia koho balota a oia no hoi ka panina o ka pono i loaa aku i ua moho la no kona noho aka aole he mea maloko nei e papa ana i ka ahaolelo mahope aku oia manawa no ka hooholo ana i ka pono o kona mau lala iho.

            Pauku 8. O ka olelo hooholo a ka Aha Kiekie e pili ana maluna o kekahi ninau i kupono iloko o kekahi palapala hoohalahala ame ka hopena i puka mai e pono no ia a e pili hoi i na aoao apau koe @ mea i hoikela maloko nei.

            Pauku 9. E loaa no ka mana i ka Aha e koi aku i na hoike e hiki mai iloko e ka aha e hoopai i ka mea hoowahawaha aha, a e hana hoi i na mea e ae e pono ai ka hoolohe ana.

            Pauku 10. O na ilio e like no ia me ka hookolokolo ana ma ke Aha Kaapuni e noho ana make Keena Hookolokolo.

            Pauku 11. Ua hiki no i ka aha ke hana i mau rula Kuikawa e like me ka manao ana o ka Aha ina ua pono ia.

            Pauku 12. O na Kanawai a hapa paha o na Kanawai e ku-e ana i keia Kanawai ke hoopau loa ia nei.

            B. – He Kanawai e hooponopono ana i ke kuai ana i kahua ame ke kukulu ana i hale Aupuni ma ua kahua la ma Honolulu Mokupuni o Oahu, Teritori o Hawaii.

            E hooholola e ka Aha Senate ame ka Hale o na Lunamakaainanana o na Mokuaina Huiia o Amerika ma ka Ahaolelo e noho nei. Ke hoomana ia nei ke Kakauolelo o ka Teritori a ke kauohaia nei e lawe mai ma ke kuai ana, ahewa ana a i ole ma kekahi ano okoa ae, i kahua a e kauoha hoi e kukuluia maluna o ia kahua i hale kupono, e pau pu ana hoi me kekahi wahi hoahu i hana pale ahi la, wahi hoomahana ame na puka hooluolu, ame na alahele, no ka pono o ka oihana leta o na Mokuaina Huila, ke Keena Aina o na Mokuaina Huila, ka oihana dute awa o na Mokuaina Huila, ko na Mokuaina Huila oihana ana aina ka Aha Hookolokolo o na Mokuaina Huila ame na oihana Federala e ae ma ke kulanakauhale o Honolulu. Mokupuni o Oahu, Teritori o Hawaii, o ka lilo no ua kahua la, ka hale e pau pu ana me ua wahi hoahu la i hoike mua ia ae nei, hoomahana a puka hooluolu ame na alahele, aole e oi mamua o ka huina dala hookahi miliona: Ina nae hoi. Oia hale e kukulu ia aku ana maluna o kekahi aina aupuni iloko o ua kulanakauhale ia i olelola, ina nae hoi aia iloko o ua kulanakauhale ia he kahua aupuni kupono no ua hale aupuni la i olelola. Ina aole he aina aupuni i kupono, alaila e hoopuka ia kekahi hoolaha manao kuai aina ma ke akea iloko o kekahi nupepa a mau nupepa iloko o ua kulanakauhale la i loaa ka huina kiekie o ka poe e lawe ana he iwakalua la mamua o ka ia i hoikeia ma ua hoolaha la oia ka la no ka wehe ana i na manao kuai aina. O na palapala manao kuai aina apau e pane ana no ua hoolaha ia e hoouna ia ae i ke Kakauolelo Keena Waiwai a nana hoi e waiho ae i ua manao la a me kekahi mau mea e ae ana i manao ai ua pono, e nana la e kekahi agena o ke Keena Waiwai, a nana hoi e waiho ae i ka hoike ma ke kakau ana i ua kakauolelo la i oleloia no ka nana ana i oleloia ame kana i apono ai ame na kumu hooia maluna oia mea, e hoopili pu ana hoi me ia ka manao kuai aina i waiho mua la ai ame na palapala aina apau ka iliwai ame na hoike i loaa mai lala e pili ana no ua kahua la i manaoia e kuai.

            Ina ma ka noonoo ia ana o na hoike la ame na pepa i hoopili pu ia a ua manao ke Kakauolelo o ke Keena Waiwai e huli pono hou aku ua hiki no iaia ke hookohu aku i komiaina aole e oi mamua o ekolu lala hookahi o lakou he luna aupuni no ke Keena Waiwai, a na ia komiaina e huli pono i na kahua ia a mau kahua e ae paha e like me ke kauoha a ke Kakauolelo Keena Waiwai a haawi paha i na hoolohe ana e pili ana no ia mea e like me ka lakou i manao ai he pono: o ua komiaina la iloko o na la he kanakolu mahope e ka lakou huli ana e waiho ae i ke Kakauolelo i ka lakou hoike me ke kakau ana i ka lakou i hooholo ai e pili ana no na kahua la e hoopili pu ana hoi i na hoike apau na palapala aina na iliwai a i ole mau palapala paha i waiho ia aku ia lakou e like hoi me ia i hoike mua ia ae nei e pili ana i ka hana a ka agena o ke Keena Waiwai i olelo mua ia ae nei a maluna olaila e hooholo ai ke Kakauolelo Keena Waiwai i kana kahua o ka hale e kukuluia aku ai.

            O ka uku oia komiaina na ke Kakauolelo o ke Keena Waiwai no ia e hooholo aka aole e oi aku mamua o eono dala o ka la ame ka uku no ke kaahele ana: Ina nae hoi. O ka lala oia komiaina i hookohula e ukuia ana kona lilo kaahele wale no.

            C. – Ke Kanawai e hooponopono ana i ka hana ia ana o kekahi moku kiai

(E nana ma ka aoao 5.)