Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 6, 5 February 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUNA IX. X0 KA LAPAAU ANA I Ka POE MA'L O keia mau mea a jvio i komo ia e ka I'hane o ua kanaka, e lilo lakou i mau men e alakai ai i ko lakou pw e ola aua. Penei ka hana ana o keia Uliane i komo iloko o keia mau mea, hele liou aku no ia» a komo iloko o kona mau makamaka. a no koua nobo ana iluna ona, a ai mai keia Uhane i ka ai maoli a maona. alaila, hoi aku, a pela mau ka hana ana. A o keia poe makamaka. ina he pilikia fco lakou ma ka aina T no ke kaua ia mai, na ka Pneo e aiakai ia lakou i kahi kupemo e pale ai. I A ina ma ka muliwai, na ka Moo ame na mea ano like e malama | ia lakou. A ina ma ka inoana ka pilikia. na ka Mano e malauia. ame i na mea ano like. Xo keia mau jiiea ko na kanaka hookapu ana i j keka.hi mau mea ai he nui wale. Eia kekahi: Aia ma ka aina maloo. kahi i noho ai ka Uhane j mahope iho o ka inake ana o ke kino. a ua kapaia mai keia mau wahi» o Kaleina aka Uliane. Ua lawa keia inoa "leina a ka rhane, v ma | kela 3fokupuni, keia Mokupuui o Hawaii nei i noho ia e ke kanaka. \ 0 kahi e noho ai ka Uliane o ko Niihau poe. aia ma Kapapa* j kiikii. a o Mauloku ma Lehua kekahi, oia thoi kahi i kapaia ka leina I a ka Uhane o ko >~iihau. | Peia no hoi ko Kauai, aia ma Hanapepe, kahi i nolio ai ko laiia! j>oe l'hane. a o ko Oahu poe. aia ma Kaimalolo. a ma Waianae ke* | kahi. A o ko Molokai poe. aia ma ka |>alena o Kooiau ame Kona,! mawaena olaila o ka leina a ka I r hane. o Wainene ka aina nui. i A o ko Lanai. aia nia Hokunui, wahi a kekahi ; aka, i ka manao o J kekalii aia ma Kananolu in. Ahe elua wahi e no»ho ai na Uhane o ] ko Maui, aia ma Kekaa kekahi, ama kula oka Maomao kekahi. j A o ko Hawaii. he ekolu walii e noho ai na t T hane o Hilo, a o; Waipio ame ka Palelua. O keia mau wahi apau. ua kapaia oka leina a ka Uhane. Ina e hiki ka Uliane ma kekahi o keia mau wahi, aole e hiki ke*hoi hou mai. Eia no kekahi: Ina make ke kino % hele uo ka Uhane me ke ano o.ke kino no, pela no ka Uhane e hele ai, ina aole kapa o ke kino i ka make ana, aole 110 hoi kapa, aole lani, aka. he ao pololiina wale | po, ane like me ka ohu e ulii aua i ka aina, pela ke ano o kahi e noho) ai na Uhane ma ia hope iho o ka make ana o ke kino: aole 110 «hoi! he po he ao wale no. Okoa 110 ko na alii wahi, okoa ko na 'koa. j Malaila na hana a pau e like me ka wa e ola ana, o-oihe. pu- j ihenehene, heeholua heenalu, moko, lua, nui ka ai, he ai ulu j uala, kalo, maia ape, hapuu, a no keia manao o lakou la, a i make ke j kino, e kanu pu ia ka ai, ia, wai, paka, kila ahi, o-o, ihe, koi, pahi, manao lakou e liana ka Uhane me keia mau mea ma ia wahi. Eia no lioi kekahi: Manao mai kekahi poe. he hele\wale no'na Uhane, a hoi, a nolio iluna o ke kanaka e ola ana, maluna o ka elemakule ame ka lualiine, maluna o ke kanaka a o ka waihine paha, Ua kapa ia keia Uhane, "he Makani, ahe Unihipili." Oia na manao 0 kanaka kahiko no ka Uhane maliope iho o ka make ana o ke kino. MOKUNA X. NO JvA ALII KAHIKO. 1 ' . Hookalii ano wale iho no na kanaka apau ma keia Paemoku i ka wa kahiko loa. Aole o lakou i mahele ia. e like me keia wa a kakon e noho nei. Mahoj»e mai o Wakea lana me Papa, ke kaaw T ale ana o na alii, na kahuna, na makaainana* anie na kauwa, Ma ke kuawhau o na alii mai ka wa kahlko mai a hiki ia pamehameha I, aole ike ia he alii hookahi no na Mokupnni npan. Aole hui ia na Mokupuni apau malalo iho oke alii hookahi. Okoa ke alii 0 kekahi Mokupuni» a okoa ko kekahi, a ma kekahi Mokupuni he nui na alii, pela no o Hawaii, aole hookahi alii no ia MokupunL Ua olelo ia o Hanalaanui, oia ko Hawaii kupnna alii, a o Hanalaaiki, ke kupuna o na alii oAlaui; a o Ua ke kupuna o ko Kauai poe alii, ame ko Oahu. Aole Hke ke kiekie o na mea apau i kapaia na alii, o na keiki j 1 hanau ia ua ka makuakaue alii ame ka makuahine alii, o lakon j wale no ka poe alii nui, Ina lie alii nui ka makuahine o kekahi} keiki, aole nae lie alii kona makuakane. aole kapa ia mai ua keiki la, he alii pui, he alii papa no ia, no ka mea, he alii nui kona makuahine wale no, A ina he alii nui ka makuakane, a aole he alii ka makuahine, Hekukaepopolo ka inoa o ka lana mau keiki. A ina he alii nui ka makuakane. a he alii iki ka makuahine, ua kapaia mai ka laua mau keiki ihe Kaukaualii, / | Aia mu ka lima ona alii kamana ma ka wii kaliiko. Na lakou ;na mea apau oka aina i hoopouopono. Oka manao oke alii, oia ke jkanawai o ke aupuni. Aole he lunakanawai e hoo[K>noppno ai ma- | waenu o na alii ame na kanaka, hiki no i ke alii ke pepehi aku i ka | mea ana i manao ai e pej>ehi a make, a hiki lioi ke hoopakele mai ka jmake ke manao oia peia. , I kekahi manawa. hoopii aku nae na makaainana i ke alii, a nana i hooponopono maw*aena o lakon. i He lehuU4iu ko ke alii mau mea make i ka wa kahiko. Penei, ina e pii ke aka o ke kanaka mainna o ke alii, make no ke kanaka nona ke aka; ina aahu ke kanaka i ko ke alii kapa, e make uo ia. Ina e pii ke kanaka i ko*ke alii pa haie.imake no ia; ina e komo ke kanaka iko ke alii moena laa, niake no ia. Ina i pii ke kanaka iko ke aiii hale, make no ia; iua e ku ke kanaka i ka anoho ana o ko ke alii ipu wai auau. ame ka % anoho aua o kona kapa. ame kona mak», make no.ia. Ina eku ke kanaka i ka hea mele ana oko ke alii inoa,! make uo ia; ina i heie ke kanaka malalo o ka maiu o ka hale o ke alii ! me ke poo hamo palolo, ame ka lei |»aha t make no ia. Ua nui loa 1 ko ke alii mau mea make. aole e pau i ka hoakakahu no ka mea. na i lilo kealii i 4 mea nui nialuna o na kanaka, no ia mea, hookiekie loa! na alii maluna o na kanaka. j ; Eia hoi. ina i manao ke kahuna e knkulu ia i heiau, -hoopii aku ! oia i ke alii, a na ke alli e kena inai l na makaainana, na na makaai- j nana e hana a i»aa. a kapu iho la ke aiii me ke kahuna, a i ka la e| jpii ai ka haku-ohia. niake no kekahi kanaka i mea e mana ai uai kiiohia !a. * ; Ai ke kau ana oka mohai ika lele, make kekahi poe kanaka, a kau pu ia me ka puaa, a make kekahi kanaka i ke ka paiua ana, a make no kekahi kanaka ma kekahi oihana e ae na ke kahuna ame ke alii. lm i lawehala kekahi kanaka, make no ia; ina he kanaka aia, make no ia; ina i hele ke kaoaka e moe me kana wahine I ka !a kapn, make no ia; ina walaau ke kanaka i ka aha, make no ia; ina i ai ka wahine i ka puaa paha. I ka niu paha. he maia paha, he ulua paha, be ia ula paha. make no ia; ina i lsolo ka wahine ma ka waa i ka la kapu, make no ia. Aloha ino! Popilikia maoli ka noho ana ona kanaka malalo iho o na a!ii ia " 1 a pono ke kapa mai ia wa, he wa koko. no ka inea, ua pepehi wale ia na kanaka* aole menemene akn na aHi ia lakou. Ua kau pa lakou kupapau me na pmaa ma ka lele hookalii, a pan pn lakon i ka palaho. Eia kekahi. ina I kukulu ka heiau. na na makaainana e hnna ka - W* ame ke kakuln, ame ke ako, ame lm hmkopa aku i waiwai no ka heiaiu I pnaa, l nln, i inala, i lioo!a ; I ia nla, \ pat i moa* a ia mea aku a ia mea akn,

» Nana ae la ke kahuna i ke alii. i ae la. "I kanaka na ke akua." jae mai ke alii—"l aua no ke akua," ae iuai ke alii—i hale no ke fakua." ae mai ke a!ii. Alaila. i hou aie la ke kahuna i ke alii, **I puaa \ kau na ke akua. o ka üba na ke akua. ke poo na ke akua, o ka ia {kahi na ke akua, o ka ia mua na kt» akmV ae mai ke alii. Alaila. olelo hoii ke kahuna i ke. alii. kapu ka aina o ke Ikahuna. aole auhau. e kapu ka wahine a ke kahnna. aole moe ia, e Ikapu ka hale o ke kahuna. aole komo wale ia. e nialuhia na mea a | ke kahnmO ae mai ke alii, aole aua iki. hana no e like me ko ke kahuna noi ana iaia. Eia hoi kekaKi. i kekahi wa kue na kanaka ike aiii a kipi. tna e apiki ke alii» paakiki ioa i ka hana ana i ua hana kolohe, alaila, luialele lakou 1 ua alii la. a haawi i kona aupuni ia hai. Pela ko lakou kue ana ia Owaia, ia Hakau, ia Kamaiole. auie Lonoikamakahiki. A mahope iho e ike auanei oukou i wahi inoolelo {H>kole no keia mau alii hana kolohe. XO X V ALII HAXA KOU>HE. t Ma ka j>epa mamua aku, ua ike kakou i kekaiii ano. ame ka hana a na alii i hanal ma ka wa kahiko. Eia koe kahi moolelo |H>kole o kekahi mau alii hana kolohe. O Owaia, ke keiki a Haloa lana iue Hinamaonluae. Ua oleloia, |he Aupnni hewa loa ke aupnni o Owaia, no ka mea, ua lilo oia ma }ka lealea, jia haalele ia i ka olelo a kona makua i ao mai ai e hai Ipule, a e malania i na inea e pono ai ke aupuui. ame ka imi i na mea j e pono ai na kanaka. i Ua oleloia ua ikea aku kekahi j>oo ma ka lani, ana ninau mai jua jh>o la maloko mai oke ao |>enei: Owai ke alii olalo i j>ouo ka |noho ana? Ilai aku la na kanaka olalo nei: O Kahiko ke alii olalo jnei i )>ono ka nOho ana. no ka mea. na akamai ia i imi al i na m«i |e pono ai ka aina ame na kanaka. Ninau hou mai la ua |k>o la: Owai jke alii olalo i hewa ka noho ana? Hai liou aku la na kanaka. Owaia jke alii olalo nei i hewa ka noho ana, no ka wea, aole ona haipule. jaole ona kilo. aole ona koa, aole ia i ike i ka imi i na mea e pono ai |ka aina ame na mea e oluolu ai na kanaka. Xo ka mea. aia kona imanao nui ma ka lealea ame ka puiii waiwai. I"a hookiekie oia | maluna o na makaainana. aole e hiki iaia ke hoolus>lu mai i na maka|ainana, aole loa ia i nialama i ka ]>ono o kona makuakane. Ahiila, ji mai la ua poo la, Ae, malie no ka i hewa ai ke aupuui o ia ali'i, ua )hewa no kona noho ana. Alaila, nalo aku la ua poo la. l a oleloia ji ka wa o ia alii, hiki mai ka mni ahulau, oia uo keia mai i hiki mai I nei ikawa o Kamelmmeha L Eia kekahi, na olelo ia ua lawe ia aku kona aupuni e kana keiki e Hiuanalo no kona noho hewa ana. O HAKI'. j O Hakau, he keiki ia a Liloa laua me Pinea. Ua oleloia. he alii I hewa loa ia. Penei kana hana ana, ina i ike aku ai 3ia i ka \Vahine ipuk-ai niaikai, ame ke kanaka lauoho nuiikai. ame ka lima kakau jiuaikai, kena koke aku 110 ia e oki i ke poo. auu» ka lima. Aole oia ji malaina i ka olelo mai a na hoahanau o kona makuakane. ua olelo |ino loa oia i na elemakule, ia Xunu ame Kakohe; he mau huaolelo | hoonaukiuki loa, ame ka hilahila, X*olaila, kipi na mau elemaknle la ma o Umi la, a pepehiia iho la o Ilakau e Umi. A oka poe weliweli keia o ke alii puni waliine maikai, ame ke kanaka lauoho maikai. A oko na kanukn mea nae i kipi aku ai ia ia, oia keia oka olelo ino ana i na elemakule. O PUIAKAIvVXI. He alii o Ilawaii o Puiakalani ma ka wa kahiko. He alii molowa, a hoowahawaha ia. ia wa hoopii pinepine mai na makaainaua i ua alii la, liooponopono ia ko lakou aiua eua alii la. Alaila, palanalelo iho la oia, i aku la i na makaainana j>enei, "Ua molowa wau i ka aina, aole na'u e malama i ka aina, penei ka pono, e malama oukou e na makaainana i ko oukou aina, a e malaiua no hoi au ma ko'u aina iho." Malama iho la na makaainana i ka aina aole nae i liuliu, ike iho la ua makaainana ua inmo ole ka aina ia lakou ke hooponopono, hoihoi hou aku la lakou i ka aina i ua alii la. nana 110 e malama hou, Pela paha ililo loa ai ka aina i na alii. aole nae maopopo lea keia, Aole akaka lea ko keia alii hooluhi ana i na kanaka. Aole hoi i luaopopo kona kolohe loa, aka, eia w;ale iho 110 kona ifiea e poino ai ka molowa, no keia ano, ua hui pn ia ine na alii hana kolohe o Hawaii. O KAMAIOLE, Eia kekahi, i ka -wa o kekahi alii o Hawaii o Kainaiole kona i inoa, hana ino iho la kona kanuka, lawe wale i ka w;ahine a na inaj kaainana i waiiine kolohe wale no lakou, huhu nni loa ae la na < makaainana ame ke kahuna o Paao, haawi ae la lakou i ka aina no Kalapana. O IjOXOIKAMAKAHIKI. Hoopunipuui o Lonoikaniakahiki i na elemakule a huhu ae la |laua iaia, a haawi i ka aina no Umi o ka lani. O LUUANUU, He w'ahi keiki o Luuanuu a Kahiko laua me Kaea. Ile alii maikai ia, ai he alii haipule hoi, aole ona like me na alii i ike ia nmluna ae T no ia mea. ua olelo ia mai. oia ke alii i j>ono kii noho ana. ua inake kuj»ap;\u oia ma kona aupuni no kona j>ono. nole kue na elemakule iaia. Aole o lakou kipakn iaia mai ka aina aku. Pomaikai maoli ke alii i pono ka noho ana, aole haunaele ka aina, aole poino ka noho ana. aole kue na makaainaua i ke alii, oluohi no ka noho ana a kuonoono. * O MAUIAKALAXA. | Eha niau keiki i hanauia na Akalana laua o Hinakaewa, o 3faui I jnua. o Mauihojn\ o Manikiikii. ame Mauiakalana. I T a olelohi. oia jka meji nana i ,he!e ka i La. a halmi ia kona mau knkuim no ka īhele wikiwiki ana. Ua oleloia. oia ka mea nnna i h<H>lou keia īwie {iiina i ka makan mai Maoi a Kaula. a hoe akn lakou ma ka waa; ina i pae lakou iuka o Hilo. ina ua pilipu keia pae aina me Hawaii. a no ka nana e ana o kekahi o lakou ihope, mokn aku la ka niakan. aole e pili pn keia pae aina t na oleloia, nana i imi i ke ahi a loaa i I ka alae. 7 o HIXAIAKAMALAMA. Ua olelo ia, na hanai o Hinaiakamalama i kana mau keiki t pan ke aJho, no ke kio ana o na keiki, alaila. lele iluna a noho ilok » oka mahina. A i kona lele aua iluna, oki ae la kaua kame i k«»na TOwae, no ia mea, na kapala kona inoa o Lonomukn. Xani ka wa IUIIIMM?. |. . O HĒMA. \ Kahiki l ,W,a oto 1 k»-*»tanuk«fo*ala kan •. w r f . n - 8 n,ak,> no ia ma Kahiki. i"a ofelo ia mi «w » H«m. nmlumi oka iiikai' kooa hele ana. Kuwalmhee no īa hele ana. i hn«S p Kal i a !. ,a,la me HWanl'iuhia, oia ke alii f i KaDa,elln ' oMoia, oa kaalana oia no koiia bnia ana, no ia mea, na kapaia ola ke aiii nani hnla \ o Ww o Jko ano aaa. * W«h! paa.)