Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 9, 26 February 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

f ! MOKUKA XV. KE AU IA KAMEHAMEHA I. ! I •NO KA MAKE ANA 0 KALANiOPUU AXJE KA LILO ANA O j KAMEHAMEHA I, I ALII NO HAWAII. ! A i iia la i hoouka ai. o Keeaumoku ka i -hoonka aku i ko Kiwa--5 i»oe kaua. a liina iho la o Kt-t*iiaiiioku ilalo. no koua hlhia i ka ' pololu, Lopu ilio la ko Kiwaiao poe koa, a moku ke kua i ka pahoa, |a iho !a kekahi i ka pololu me ka i ana iho. ku aku ia ka laau i ka laauia kua lenalena. A ua nawaliwali o Keeiiuuioku, kokoke e make. ;Aole nae i make 10a.... j Ia wa, lohe aku la o Keeauiuoku i ko Kiwalao leo t i ka i ana niai, "e malama i ka niho palaoa. aole e uialaiua iaia." Alaila. uia]nao iho la o Keeauuioku i kona make loa. A ike o Ivaniauavra i ko jlveeaumoku nawaliwali. hoouka aku la ia. A lohe o Kamahoe. maha ;poko iho la ia. a pa iho la o Kiwalao i ka ]>ohrtku r *a liiua ilalo, ala |ae la o Keeaumoku nie ka hooikaika, a uumi ia Kiwalao. me ka lei 0 iuanu ma kona lima. a x moku ko Kiwalao ai; a make no ia. Alaila. hoouka nui iho la o Kamehameha, o ka liee iho la no ia. A laila, Hlo ke aupuni ia Kamehameha, o Mokuohai ka inoa o ia kaua, ! oia no ke kaua mua i lilo ai ke aupuni ia Kamehaiueha. ! A ma keia kaua aua ? lilo o Keoua, ma ke kai kana hoi ana iuai. ;a lilo no ia i alii no Kau, a ia 'iua-u la iho, maliuka malu o Keawe- ; fnauhili ma ka mauna, a lilo ia i alii uo Hilo ame Puua palia. a o laua 1 no na hoa kaua o Kamehamelia mahope iho. A noho alii iho la o ' Kamehamt-ha maluna o Kona. a o Kohala ame Hamakua, akolu |okana iaia, a noho alii no hoi o Keawemauhili ma Hilo, a noho alii 0 Keoua ma Kau. Akolu aupuni o Hawaii. akolu no hoi alii ia maNO KA KAUA I KOE O KAMEHAMEHA.—KAUA ELUA. Mahope iho o ka lilo ana o ke Aupuni no Kamehameha, kipi ae la kekahi alii o ko Keawemauhili Aupuni, o Kanekoa ka inoa, a kaua me Keawemauhili, a hee Kanekoa ia Keawemaulūli, a mahuka o Kanekoa a nolio me Keoua. A mahope iho, kipi hou iho la o Kanekoa a kaua me Keoua, a hee o Kanekoa, a pepehiia iho la ia e Keoua a make loa. Xo ka make ana o Kanekoa, kue ae la kona lioalianau o Kahai ika inoa, a wehe ae la i kona malo, a hele aku la ia me ke koa aai i o | Kamehameha la ma Kona. A ike aku la o Kamehameha iaia. e hele inai ana pela. alolia ae la ia, a hoolalelale ae la ia i kona mau Kuhina e hele ma Hilo e kaua, a ae mai no kona ix>e Kuhina iaia. Eia ka inoa o ua mau Kuhina la, o Keeaumoku, o Keawealieulu, Kameeiamoku, o Kamanawa, o lakou no ko Kamehameha mau hoa olelo no kela mea keia niea nui o ke Aupuni; nolaila, ua mau 110 ka olelo ana o ka lakou mau keiki, a mau moopuna, i ka Kamehameha mau keilei, a mau moopuua. A liuliu iho lakou, a hele aku la e kaua i kela mau aupuni ia Hilo ine Kau. Ma ka mauna o Kau ka hele ana. Ua kapaia ka inoa o ia kaua, o Kauaawa. 0 ka lua keia o ko Kamehamelia kaua ana i kona Aupuni. Aole i hee o Keawemauhili ame Keoua ia kaua ana. Hoi e ae la o Kamehameha a Laupahoehoe, a maliope ilio, hele liou aku o Kamehameha ma Hilo e kaua a hakaka ai me ka poe lawaia ina Keaau i Pnna, a pa iho la ko Kauieliameha lae i ka hoe a ka poe lawaia, a no ka nui o kona ikaika i pakele ai oia, mai make ia la. A ia wa, loaa ia Kaiuehameha ma Hilo na koa o Kaliekili i hoolinn mnln "\faui mai. o.i-olio im» Keawomnuhili o kaim iuoi ia Kamehauieha, a ike o Kamehameha i ko Kahekili hewa. i KAI'A EKOLU. —0 KA PANIWAI. A ike o Kamehameha, ua liewa o Kahekili, >holo mai la o Kaj mehameha e kaua ia Kalanikupule, i ke keiki a Kahekili ? i Oahu no jo Kahekili ia wa. A kaua iho la laua ma Wailuku i Maui, a hee o 1 Kalanikupule ia Kamehameha. a pakele o Kalanikupule, a holo i Oa<hu. Ua luku nui ia ko Maui kanaka ia kaua aua, ua paa ka wai o lao. aole kalie no ka nui o kanaka, a ua kapaia i ekolu inoa o lieia kaua ana, o Kapaniwai, o Kauapali, o lao. O ke kolu keia o ka Kamehameha kaua ana i kona aina. KAUA AHA. Ia manawa, kaua o Keawemauhili me Keoua. a make o Keawemauinli i ka pepehiia e Keoua, a hooke loa mai la o Keoua me ka inanao e kii mai e lnwe i ko Kamehameha man okana nona. ame ka pepehi i ko Kamehamelm makaainana. Hele mai la ia a Kokoliiku i na kalo o J\Vaipio. A lohe ae la o Kamehameha ma Kaunakakai i Molokai i keia |hana hewa ana o Keoua, alaila, aloha o Kauiehaineha i na makaainaua o Kona, o Kohala ame llamakua, nui ke kaumalia o kona naau uo ko lakou luku wale ia. Alaila, hoi o Kamehameha mai Maui aku, e.kaua me Keoua. a jkaua iho la laua ma Koapapa ma Hamakua i Hawaii, a hw o Keoua |ia Kamehameha. O kona hēe loa ana 110 ia, i noho pio wale iho no jia ma Kau, a hiki i kona make ana ma Kawaihae. O ka ha keia o ka Kamehameha kaua ana. K.VUA ELIMA. A ma ia hope iho, holo mai la ke alii o Kauai, o Kaeo kona inoa, | a P» me Kahekili ma Oahu. a holo mai laua ma Hawaii e kaua ;me Kamehameha. A halawai lakou me Kameliameha ma Kohala. a kaua iho la iakou ma ka moana, a hee laua ia Kamehameha, a pakele īaua, a pae i Maui, aka, o ka nui o ka auwaa. ua i>au i ka lukuia, ? n u ?; kapaia na kaua la i ehia inoa. o Kawai, o Kepuwahaulaula. O ka aiua keia o ka Kamehauieha kaua aiia. lUI'A AOXO. L„it! l^ i V ia i bol i < ' ih< i' make 0 Kahetn ' ma a noho iho Ia kana UiU ° Kalamkapule. ame na 'lii no 4oi ma Oahn, e kaoa me ka KahekiU mau ke.k«, e hoopai aka no ke kaua w-ale ana mai o Kahekili 181&» Alaila, hoomakaukau iho la o Kamehameha no ka holo i ka Hawsf ° n ' ° au^ua ka inoa o ua mahuua la i ka oieio a A hohraku o Kamehaineha a Oahu, kaua me Kalanikupule ma Nuuaiiii, a hee o kalamkupule ia Kamehameha, a puni o Oahu ame K f^ ai \ am V MauL ame a haawi wale mai aual no O ke ono keia o ka Kamehameha ka ua ana i kona aina. A noho alii iho la o Kamehameha ma Oahu hookahi makahikL holo aku ia nw Kauai, a no ka uui o ka uiakani, aole i pae i Kauai hoi I Mewah** n,<>ana ° k » » oa kapaia kela holo ana o ka | KACA EHIKI*. «H*. mai Oahu mai e k«aa h °' nUM 0 Kaineb »-1 M Kai^

*i h«K»kahi aapunt m«i Hawaii a Xiihau. Oke Aupuni o Hawaii uei no ia. MOKUNA XVI. XO KEKAHI MOKU I KU MAI MA HONUAULA, I MAUL O kekalū moku i ku mai ma Maui ia mau uiakahiki o Eleauora ;ka inoa. o Olohaua kekahi maluna. I ka malama o Keberuari ke ku :«na mai oia moku. \ka uiakahiki hoi 17!>0. Ma Honnaula kahi iku "mua mai ai ka uioku. | A lohe iho la na alii e ni»ho ana ma OKwlu. o Kalola, auie kana kane o Kaopuiki, ua ku mai la um Houuanla ka moku haole, make- ! make ae la o Kaopuiki ♦* holo e ike ia mokuhnole. j Alaila. holo aku la ia a hiki i Hoimaula. aole nae ia i holo a pii iluna oka moku. pae no ia mauka o Honuaula. A iho. kii aku la ia i ka-waapa e aihue, oia aiue kona mau kanaka. Holo aku la a kokoke i ka mokn, e naua ana i ka waapa o ka moku. na nakinakiia. ua hiamoe ke kiai waai*a. ooki ae la lakou i ke kaula o ka waa{Hi, aole i ike mai ka moku. | Ai ko iakou hoe ana. ala ae la ke kiai waapa a kahea aku la oia 'i ko lakoa kanaka. aole lohe mai. alaila. lalau o Kaopuiki i ka haole e pepehi. a pepehi iho la lakou a make iho la ua kiai waapa la. Wawahi ia no hoi ka waapa, pau ae la ke kui i ka ohi ia, i makau. a i kui houhou kekahi. I Alaila, hoi mai o Kaopuiki ma i Oahu, me ka mauao poiuaikai i na mea a lakou i ailiue ai. Alaila, lohe akif la lakou ua kaua ia o I Ilouuaula no ka iilo ana o ka waapa, ame ka make ana o ka haole. |A make iho la kekahi kanaka o Wailukn i hele i Honuaula i ka. piele ia, ku e i ka pu. o Keoho ka inoa. a elua kanaka i paa ma ka moku, no Honuaula kekahi, no Oloalu kekahi. Oia palm ka mea inana i kuhikulii i ka pot i aihue waaj>a, ame ka pepehi ana i ka haole. j A pau ke kaua aua, alaila. holo mai la ua inokn la, a kn iho la i Oloalu i ke ahiahi. A kakaliiaka ae, kapu iho la o Kalola. kau iho la i kanawai, aole anwaa holo iki. o ka mea e holo i ka niokv>, e pnhiia i ke ahi, oia ka uku o ke kauawai. he Mauumae ka inoa o ke kanaIwai. Ekolu la i kapu ai, a i ka ha oka la, noa ke kanawai. alaila, holo akn na waa he nui loa i ua moku la e kuai, no Lalmina kekahi, no Liuiai- kekahi, no Kaanaj»ali kekahi. Paapu o lalo oka moku i ka auwaa, aole lakou i ike ke hoomakankau nei na haole e ki i ka pu, eia ka lakon i ike ai, ina e holo ka waa īuamua a mahope jH'hi lakou i ka pohaku. Alaila, akoakoa loa ka auwaa mawaena, nana ae lakou i ke kuai. Alaila, liolo mai la o Oakake a pii aku la iluna o ka moku, a ku ih«> la ma ka palekai. Alaila, ki iho la ka pu o ua moku la, pau loa iho la kanaka i ka uiake, a pau i ka holo ilalo o ka moana na kino. f •mai o Olohana. he inea ike maopopo ia, nui loa ka poe i make. I Alaila, holo aku Ia ua moku la. oka aiua awakea ia. I hoohm !ia i ka makan kekahi poe i <holo ilalo, a pae aku iuka, ahu iho la i kahakai, hu ae la ka 1010, oia ka 1010 pahu. | Ika la liookolokolo e lialawai ke Kapena oua Eleanora ta uie ka poe i make iaia. Na ka Lnnakanawai Kiekie loa e hoomaopopo .mai i-ka poiio, aine ka liewa o ia liana. j Holo ua moku la ma Hawaii, a hiki pu aku malaila me kahi Jmoku kiakahi uuku. Malaila ka liele ana-o Olohann mauka a i ko»a . makemake ana> e lioi i ka moku, aole e«hiki, ua paa ia Kamehaiueha.' | Eia ka mea i paa ai oia, oko Kamehameha makemake ana i k«> (kanaka ili keokeo kekahi, a o kona makau ana kekalii o hai aku o {Ololiana i ka pio ana o ka mokn kiakahi! no ka inea. ia la 110. ua .make ia moku ia Kameeimoku. Ua malama no o Kamehameha iaia me ka lokomaikai. XO KA MAKE ANA 0 KA MOKU KIAKAHI 1A KAMfeEIAMOKI'. Oka hoomaau, oia ke kumu i make ai ka moku. Iko Kaine«*ia,inoku pii aua i kekahi moku haole, hahau ia kona kua i ke kaula e kahaole, oia kona mea i hoomaau ai. I iho la ia. ina e loaa ia'u kekahi moku lmole, alaila, iuake. Ma Kaupulehu no, kona walii i noho ai, a ike aku la ia i ka mo- . ku. lie wahi kiakahi. alaila, inanao ae lu ia e pepehi. Kena ae la ia i | kona mau kanaka, liapai ia ae ka waa o kakou, e kii kakou e pepehi i ka moku haole. Hapai ia ae la na waa, alaila, liolo aku la lakou a pili i ka mokn. 0 na inoa o ka poe kanaka, o Mauki, o Kuaiwa, o Kuahiku, o Manoliili, o Naluhi, o Ahuole, o Pee, ame kekahi poe e ae he nui wale, a jhe mau hoahanau no kekahi 110 ke alii, o Kalaukoa, o Maunukoa, o |Kanuha, o Kekaokalani. Na lakou 110 i pepehi iua lmole, eliiua no I haole, oke alii moku no ke ono. Kena ae la ke alii e lalau i ua poo j haole la, ame ke kena aku e make. O ka make iho la no ia oua poo haole la. Ola mahuuehune ae la o Aikake mai ko lakou lima Malama ia o Aikake e Kamehamelia. Malama no hoi oia i ka moku me ka manao e hoihoi ia ke kii mai na liaole. XO KE KU AXA MAI O VAXEKOUWA. Hiki mai o Vanekouwa i Hawaii nei ika la o Mai-aki. ik 1 makahiki 1702, he umikumamaha makahiki ia mahor»e mai o ke ku ana mai o Lono. I Ma Kealakekua kahi i hiki mai ai. aole nae iku ka moku. k.; wale no. Xinau o \ anekouwa ia Kalaniopuu. ua make. a " Kamehaiueha no ke Alii mahope ona. Holo akn o Vnnokomva ma Oahu. a ku'ma Waikiki. n malail.i akn akn ma Kauai. Ike oia ia Kaumualii. lio kamalii wal.- ii« . i.i ia inauawa. L Hoike oia malaila ike ahi kaulele, a mahalo nui nn kanaka i.i,ka makau. Holo om malaila aku ai ka aoao komohana nkau o Am.nka. I keia ku ana mai o Vanekonwa, aole laua i halawai ine Ka mehameha. Elua mau mea a anekouwa i loaa mai i keia ku an i mm oua, lie man lole ula elua. ua mahaio nui ia kela man lole « k.» Hawau nei. T a kapaia kekahi lole o Kekupuohi, aua kapa ia kek:.iii lole o Keakualapn. no ka ula o ka lole kei- inoa i kapaia aku ai. Olelo o v anekouwa i keia kn mua ana mai ona, ua emi loa n.i 'Lono ame ahl? ao,e 1 nni e like me ls, kou ika hiki ana inai u \ Ika holo ana ona moku o Vanekouwa t mai Hawaii aku a Oal n. ,holo oia aku ma Waikiki, aka, o kekahi moku ona, holo aku la in ma ka aoao akauo Oahu, a malaila i pepehi ia ai ke alli moku am>' ka mea aohoku. Eia ka moolelo no ka make ana. Ika holo ana w-A } o ua inoku la ma Koolau, Oahu, ike ae la na kanaka i keia mea nui lLi«Il > ? na l ll,a . ka moana, makahehi akn la na kanaka i keia mea U la kanaka j>enei, «Ka pnkoa nni e ne» ae k i •. i? m °k« makai. hele no hoi na kannka mauka. e hooho hi' m„ a b ,ea i DUl e 'w • m f a nui e '" a hiki kokoke 1 «'aimea. ain la wahi ma ka akau o Waialua. ka m A „k„ lk i n! ? w ? inle «' hoomakankan iho !a na kanak . o 'wh? a fc™knn^h«V a 'i a 1 ma "' eha kekahi Da l«koo. i muu waapa pelnpelu o lakou i ke kai, a 1...1» — - *' rkamn.i«i PD a n n a „ e t ° a l' kūhi »» 1 tahTe 080 ai ka wi a waawa 0 ka wai hookoni hele akn la lak«» a hate°tai'iti'k'fnV-f '. n ?.f ahn a pela no ka hana .m.i. hoau ae la ? u, » wal - tkuhi iho la 'ako" a piha na iwl.n. aTla W kekaM K®ma £ mnHwal IBa P ah '> a hae'e nia kapa ° ka a " ,i3 manw V kahi P aa P n 0 kanaka, alaila. a O epepeh l . Il.kan ae la na kanaka ika poha aMiki a n t" U , kn ka »»"» akn la ia ika i*immu a ps i sa anwae o kekahi haoie a hina ia ilalo. (Aole i pau.)