Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 10, 4 March 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUNA XVI. NO KEKAHI MOKU I KU MAI MA HONUAULA, I MAUI.J .A ike na kanaka o kela kapa, ua hiua ka liaole ilalo, naholo mai Ja lakou ma keia kapa e pepehi i na haoie. Pepelii ilio la ua kanaka, a uwe ae la ua mau liaole la uo ka elia. I iho la kekahi kanaka. ( ; 'ke .11 we ae nei, he kanaka no palia, ka ino he ak.ua ika alohilohi ona maka.") Pepehi iho la na kanaka ia laua. i ae la kekahi kanaka, "E akahele ka pepehi mai o oukou i ke akun o Lonoikaoualii na, he akiia, ua make aku la o Lono i Hawaii, koe mai o l.e'uoikaoualii, o Pekeku nui ikaika keia, he akua." Pepelii ia iho la ua mau haole la a make, naholo aku la ka poe e hoau ana i na palm a lakou ma kela kapa o ka muliwai, holo aku.la a hiki i ka waa 'pelupelu 0 lakou, panee aku la i kai. L\ hiki aku la na kanaka, ae ka lmole iluna o ka waapelupelu. 11010 iki aku la 110, a li'uli'u ki mai no i na pu a lakou, aole lioe aku, lana malie mai la no makai aku. Nana mai kela poe o lakou iluna 0 ka moku a ike mai la, ua make kekahi poe 0 lakou la, alaila, hoololi pono mai i ka moku iuka o Waimea, ki niai Ia na pu 0 ka I ae la na kanaka, u Heaha la leeia niea e oeoe ae nei ?" I mai la kekahi, "Ka ino hoi he one a, he niea make, oka a mai hoi paha ia pau loa ka aina, pakele paha kakou i ka make ana ilio nei o keia mau akua, o I>a nolio mai la ia iuka nei, pau. loa kakou ika make." Ki mai la ua nioku nei ika pu mai ia la a po, a nalowale aku la. A holo aku o Vanekouwa i ka aoao koinohana akau 0 Amei'ika. O ka'pāu ia o ko Vanekouwa ku mua ana mai ka keia pae moka. MAKAHIKI 1703. NO KO VxVNEKOWA HOI ANA MAI I HAWAII NEI.

Hoi hou mai no o Vanekouwn i Hawaii nei mai ka aoao komohana akau o Ameiika mai, a ku i Kawaihae i ka la 14 o Feberuari, a ika īnakahiki 1893. Noi aku na kanaka ia Vanekouwa, "l.pu, a Lpauda. M Hoole o Vanekouwa, aole e kuai ia mau mea. Ua makemake ia ia mau mea e ko Hawaii nei ia manawa, no ka mea, lie manawa kaua ia, oia hoi ke kaua ana i lilo ai ke aupuni ia Kameha meha. I keia kn ana mai o Vanekouwa, o ka lua hoi ia. lialawai laua nie Kameliameha, a haawi mai o Vanekouwa i na Bipi ia Kameliameha. Ua lawe mai oia ia mau Bipi mai Moneterei mai, he aina ia ma Kaliponia. Ua malialo ia kela poe fiipi eko Hawaii nei. no ke auo na kapaia ka Inoa, lie puaa-bipi. Oia ka hookumu ana o na bipi e holo liiliiu ana i neia manawa ma Waimea. a ma Mauna Kea Holo o Vanekouwa mai Kawaihae aku a i ka la 22 o Febei-uari, ku ir)a lvealakckuu. Hana loleennaikai o Kamehameha ia-Vanekou-■wa, a launa nui me ia. Xo ka wai ole ma Kealakekua. lawe ia na jiahu wai o Vanekouwa e na kanaka ma kela walii keia wahi, ukuliiia i ka waT ono a piha, a hoilioi ia'ku i ka moku ; o ka uku lie mau iniha o ka hao. ~ Olelo mai o Vanekouwa ia Kamehameha, e hooki i 'ke kaua ana, a e noho laua-me na alii o jīaui, ame Oaliu, aka, aole i maopopo koim ae aku. liaawi o Vanekouwa i mau lole maikai ia Kamehameha, a haawi 0 Komehameha i aaliu linlu manu no ke alii o Beretania. I ka la 8 o Maraki, holo o Vanekouwa mai Kealakekua aku, a Ika 12 oia malama.ku no ma Lahhina. Ike o Vanekouwa ia Kahekili, ke alii o Maui, a o ko Kainehameha lioa kaua'hoi lie elemakule ia; olelo a'o mai o Vanekouwa iaia e liooki i ke kaua ana liie Kamehameha, a-.e launa pu me ia. Makehewa ia olelo a'o ana o Vanekouwa, no ka mea, aole i ae aku o Kaliekili mamuli ona, aka, manao nui oia e kaua me Kamehameha. " •Holo o Vanekouwa mai Lahaina aku a Oahu, a i ka la 20 o ia nialama ku no ma Waikiki. O Kalanikupule ke alii o Oalni ia manawa. Ninau o Vanekouwa i ke alii i ka poe nana i pepehi i ke Kapena ame ka mea a'ohoku o ka moku ma Waimea, ma ka akau o Waialua; a kena ae la ke alii e hailuku i ua poe la. Hailuku ia no ia poe kanalea imua o Vanekouwa. Holo aku la o Vanekouwa ma Kauai, a malaila aku holo hou oia ma ka aoao komoliana akau o Amerika. Oia ka pau ana o kona liolo elua ana niai.i keia pae nioku i Hawaii nei. NO KE KOLU O KO VAXEKOUWA HOLO ANA MAI MA KEIA TAEAINA, M. H. 1794. Hoi'hou mai no o Vanekouwa i Hawaii nei mai ka aoao komoliana akau o Amen'ka mai, a lioea mai makai aku o Hilo, i ka la 9 o lanuai'i, i&a makahiki 1794. Oia ke kolu o kona holo ana mai ma koia paeaina. Aole i komo oia Hoko o ke awa, no ka mea, e pa ana ka Uluaunui ia manawa, he makai pono ole ia ke ku J:a moleu ma ia awa. E noho ana o Kamehameha ma Hilo ia mnnawa. Holo aku oia mali na o ka waa, a ee aku la maluna o ka moku a halawai ae la me Vanekouwa. Holo pu o Kameliamelia m« Vanekouwa maluua o kona nioku 'a ku nia Kealakekua. ,Ma ka aoao o Puna ame Kau, ka liolo ana'a ku ka moku i ka la 12 o ka Malaana. • Haawi o Vanekouwa i mau Bipi hou a i niau liipa no hoi. Makemake iio o Kamehameha 1a mau mea, no ka mea, manao ia he man mea lakou e waiwai ai kona aina. Ike mai la o Vanekouwa, ua mahualiua iki ae ka pu kaupoohiwi 0 Kamehameliar aka, aole i inalama pono na koa ia Kamehameha i k:i po, ame ke ao no hoi, no ka mea, lie mea mau no i ko Hawaii nei po(? alii mai ka wa. kahileo mai, i liookahi kanaka nana e kiai ke ! alii 1 ka po, a ua kapaia ua kanaka la, Kiaipo. [ „No ia hemaliema ana o Kamehameha. a'o mai la o Vanekouwa iaia. i mai la, e malama oe i na koa, e lioonoho papa ia lakou, a e | moe kekahi papa i ka po, a e ala kekahi papa e kiai mai ia oe, a pela- ! no i ke ao. a pela no e malama ia'i oe i na la apau o kou ola ana, a ao mai la o Vanekouwa i ko Kamehameha kanaka i ka paikau. NO KO VANEKOUWA A'O ANA MAI IA KAMEHAMEHA. A ike mai o Vanekouwa, he alii haipule o Kamehameha, i hou inai o Vanekouwa, "Aia ke Akua maluna ma- ka lani, ina i makemake oe e haipule ea, e lioi'au a Beretania, a na'u no e noi aku i ke alii e haawi mai i Kahuna nau, a i hiki inai ua Kaliuna la, ea, e ai noa oe. aole pono ka ai kapu, he mea hoopunipuni no ia, aole akua ma ka honua nei, aia no ke Akua ma ka lani." A i hou mai la o Vanekouwa ia Kamehameha, "Mai hoonoho oe 1 ka haole i Hawaii nei, i elua wale no haole e noho ma Hawaii nei, Ol(>hana ma laua o Aikake, aka, o ka nui o ka haole, he mea opuinoino loa, he kanaka huhu wale, he poe hoomakaulii aina. Aole e pono ka haole ke nolio mai ma ko oukou paeaina o hihia oukou."

iA ike ae la na kanaka ame na alii, ua a'o oluolu niai > \m,. koiiwa,.ua )ilve me ka makamaka maoli ? oluolu na kanaka ;um»- ~1,1 iaia, a no ao anā niai ia Kameliamelia me ka oluolu. n<» ~ i aku la o Kamehamelia ia Vanekouwa. "E koi aku <>e, a i | B«Trtauia e malania mai i keiaraina o kakou. Aole i man.i. ~ \{ A meliameha e haawi maoli aku, aka, ma ke kokua wale mai > ... { liaawi ana'ku ia Hawaii nei. Alaila. holo aku la o \'anekouwa a Kauai. a ma'aila . ,>l,, loa ī'O ma Heretania. Aole iku h«ui niiii i Hawaii ih i. 0 1., , ki inoa o ka holokahiki nana i lioolike ka olelo ana a v Kan.ehameha. NO NA MOKl' I Kl" MAI I HAWAII NEI MAHOI'K M.M «• \ \ NEKOUWA. 3lai ia manawa mai, nui loa no na moku i ku ma llawa . moku kūai kekahi, he.mau moku imi aina kekahi, ite inaii u,. lepa kekahi, he mau moku kana kekahi, aka. o ka nui o ua n . n mai oia na moku ok<»liola. No Ameiika mai ka nni e na h , l'eielania niai kekahi, no Faraui mai kekahi, 110 lapana n;ai , no Kusiamai kekahi, 110 Pei*r.?ia mai. kekalū, » no na an.a «• , uo hoi kekahi. Ma Houolulu, ama Lahaina kahi iku ai ka n ii.ukn. Ku 110 hoi kekahi ma Kauai, ama Kealakekua k«*Laii Knwaihae kekahi. a ma liilo kekahi a ma ua wahi e ae m; li.»i l. Ma keia man moku i holo māi nei na kanaka o kela aiii» k. keln lieleheleua keia helehelena. Aka. ina i maheleia lakui . me ke ano o ko lakou naau, elua wale no poe kanaka. o k« * u i hoolohe lakou ika ke Akua mau kauoha, a o kekahi . malama i ke Akua. Pela 110 hoi ka waiwai i loaa mai ina na moku. Ih m.-.i malkai kekahi, a 0 kekahi, he mea e poino ai. Oka waiwai Ini .. loaa mai. Oia 110 ka ke Akua oieio; a 0 kekahi waiwai •• oi.i ka lole, ame ka hao. ame Sra~ana ame na mea like. in ;; ; .. knonoono ai ka noho ana o na £aiiu\a. O na mea mak-- a, niea e poino ai oia 110 ka i-ania, gini, hai-ani ame ka haka. ;ut,. , nui loa o na mea lioohiehie ame na mea lealea. MOIvVNA XVII.

KE Al' IA KAMEHAMEIIA, MAI KA MAKAHIKI 17!H A 1 K \ MAKAHIKI ISII.—NO KO KAMEHAMEHA HīHH'nNupn NO ANA I KONA AUITNI AME KONA N(MM> Ahll AN \ Alaila, noho alii iho la <» Kamehameha maluii:» o ia p.uu;-!,. , hooponopono iho la i niea e pono ai na alii ame na n'aka.'unana. Penei ka hana ana o kona aupuni, liookahi no alii nui aialm i > ka aina. o Kamehameiia, a o kona mau kuhina ame na alii a|»;tu i > Inl • ilio oua; a ua kolio aku o Kamehameha i kekahi psit» kanaka .u mai i kakaolelo, ame ke kaakaua. i uiau hoa t»Ielo inmn. Na lakou no e imi mamua i ko Kamehameha luan.'o, a ik«- i;<U : i ka [lono, alaila, hele aku o Kamehameha e olelo pu m»» i»a kniii i ona, a ae like mai na kuhina ona, alaila. ia ahaoleio ana a ia' - . Eia ka ino'a o kona īuau kuhiua. (» Keeaeuioku, o Keawe«tl»r. Knmeeianioku, o Kamanawa. Eia hoi ka inoa o ka poe akamai, o Kai. o Knpaloa. o Kaai.M Kauakahiakahaola. Oia ko Kamehameha ]»oe hoa e iiui pu ai i k*■ ■ inea i keitj īpea e pono ai ke aupnni. A kau ilio la o Kamehameua i kanawai maluna o na kanaka. ;t . na alii, o ka malu, aole pepelīi kanaka, aole aihue, aole kaili. luio, powa, a malu loa, e liele ka luahine a moe ike ala, ii. I. el«Mnakule a moe i ke ala. A noho maluhia iho la o Kamehameha ma Hawaii. a hala i> > malahiki eha. Aiaila, kalai iho la ia. ame na alii i na waapeh !• ' he nui loa, i waa no lakou e holo mai ai i Oahu. A hiki ae la ike ono oka makaliiki, alaila, liolo o Kamehaui»! • malnna'o ka waapeleleu e nana i kona aupuni. a e ai i kona paual.i.» !, a pae oia i Maui. Ua kapaia keia liele ana, o Kapeleleu. 'A noho iho la ia ma Lahaina. a hala ka makahiki hookahi. mak<iho la kekahi kuhina ona, o Kameeiamoku ka inoa, alaila, holo ak i la ia ma Oahu, a malaila loaa ilio ia i ka iua'i ahulau, a pakel»* «m.i i ua ma'i aliulau la. A pau iho la na kuliina ona, ame na alii, ame na kanaka he nu: Joa i ua ma'i la, a lilo ilio n;\ keiki a na poe kuhina nei i poe kuhin < nb Kamehameha, aole nae e like loa me ko na inakua olelo ana. A nia ia hope iho, maopopo ka pono o ka Kainehauieha haua an • i kona aupuni. Eia ka mea i maopopo ai ka pono o kana hana aua. ua malain.i oia i na alii, aole pai aku i ko lakou aina, ua haawi i ai na Inkou. am. ka ia, ame ke kapa, aine ka malo, anie ka pa-u. 1 kela manawa i keia manawa, kona haawi ana. A pela jio oia i nialama aku ai i kela kanaka keia kanaka mu. ua malama pono oia i kana mau wahine, ua hoonoho i man kanak.i kia: no na wahine ana, ua mahima oia i na koa ona, l r a wae mai oia i mau kukini nana, aim» ka h«ie waa, aim- n « kakii waa,.ame na lawai'a, anie kela mea ike i ka hana keia niea ik< i ka liana, aole oia i koho mai i ka ]>oe ike ole i ka hana. I a hoolako aku ia i keia mea keia mea e pono ai ka heiiiali«'iii i 0 kona mau kanaka, ame na alii, ua imi uo ia i mea e pono ai u:i makaainana ona. 11010 no ia i ka lawai'a a haawi aku no i ua alii ame na kanaka; mahiai no oia a haawi aku no i ka ai na lakou. Aole oia i mi i niea e kaumaha ai na makaaiiiana. aole oia e ai»•. aole oia i ohi i ka ka poe kuai i ka moku haole, aole oia i anhau uui 1 ke kala i ka niea i loaa ole ma ka aina, aole i uku kanaka i ke ilala ke holo inaluna o kona moku, aole oia i oki i ke kai o ka aiua. amka uka, a poepoe ke ahupuaa iwaena. Aole oia i auhau noii, a pau ka moa ame ke kolon. ame ka palahu. aole oia i hana i mau la paahao nana ma ke kaukahi kana hana ana. aole ma ka lauwsli, ame ka hoonoho no ia m:i Oahu, a maluhia na aii\a mai o Oahu a Ilawaii, 110 ka pono o kana hana ana. ma Oalni n » o Kaniehanieha ma Honolulu. A haawi inai o Kaumualii ia Kauai, a hoihoi aku no o Kameh;i meha ia Kaumualii, e hoi oia i Kauai, a hoi no o Kaumualii i Kauai. KO KAMEHAMEHA HOI ANA AKU I HAWAII. Noho iho la o Kamehameha ma Oahu. a hala na makahiki ei\M. alaila, hoi oia i Hawaii, inaluna oka moku haole ka hoi mia <» Linihepa ka inoa o kekalii moku, o I>jiholoa kahi moku, o Keou , kahi moku. A ma ka auwaa kekahl kanaka, a ma na inoku liilii kekahi Holo o Kamehameha a ku i Lahaina, a malaila aku a ku i Kawail.a.. a malaila aku a ku i Kealakekua. ~ Aiaila, liolo hou o Kamehameha mai Kealakekua mai a ku i Molokai, a mai Molokai mai a ku hou i Lahaina, a noho iho !a o Ka īa mau la e ai i ka waiwai a Keeaumoku, no ka puu nui ana ī auhau ai ia Maui. A hala la mau la. alaila, hoi loa o Kamelianieha i Hawaii. l a inoa o ia hoi ana, o Kaniaukani, a o kekahi inoa o Uini hepa. Ku o Kamehameha ma Kealakekua, a malaila niai a Kahaluu. Ama m hope iho, wi iho la o Kona, Hawaii. Aole oia i ohi aku 7" 1 ,? ka ° ana ' Aol <> i aku e uhuki wale, aka, iiau-i 110 nie kona kanaka ī mahiai i ai nana. no mn lnala ami 1 « Kuahe/i. a.M i a i l ? na m mala ' ke k "l )U ,a no " a ai la «WW i keia wa. inV u a . a aniai 0 Ka mehameha. he kanaka noonoo, he k,i noin noinnnt a - m t abon,li ' aole oia i imi i poe koa inu īama ib« ma] a mapo„TrC a a„ a p«ni; r " m "' "" (Aole i pau.) .