Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 11, 11 March 1904 — Page 4

Page PDF (1.19 MB)

This text was transcribed by:  Jeannette Czyrny
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA, MARAKI 11, 1904.

HAWAII ame KONA LAHUI.

 

MOKUNA XVII.

 

KE AU LA KAMEHAMEHA, MAI KA MAKAHIKI 1794 A I KA MAKAHIKI 1811. NO KO KAMEHAMEHA HOOPONOPONO ANA I KONA AUPUNI AME KONA NOHO ALII ANA.

 

            E hoi hou ae kakou a nana aku i na mea ihoea mai mahope o kela po a Kauka Wakekona ame Sir Hanale i hele ai e hopu i ka paahao mahuka a hoi nele mai ai.

            I ke kakahiaka o kekahi la ae, o ka la 16 ia o Okatoba, e pa ana ka makani me ke kilikilihune iho o na amakawai o Kulanihakoi. E noho ana ka barona opio iloko o kona hale me ka pau pono ole o kona maka'u no na mea a laua i lohe ai ia po ma ke kula. O Kauka Wakekona hoi, aia oia ke noho la me kona noonoo nui i na mea ana i lohe ai a ike ai ia po, a ua like hoi ia mau mea me kekahi haawe nui e kau ana maluna ona, e hoala mai ana i na manao, he nui io no na poino e poai nei ia laua, a o ke kumu o kona kaumaha ana oia no ka hiki ole ana iaia ke mawehe ae a moakaka na mea ana i lohe ai a ikemaka ai.

            Me he mea la aole io no e nele ka loaa oia mau haawina iaia.

Ke noonoo ae kakou i na mea ana i ike ai a i ha'i mua ia ma ka hoomaka ana mai o keia moolelo, ua lawa ka ike e hooia ai i ko laua mau kulana ma ia kakahiaka.

            Noonoo iho la o Kauka Wakekona i na manawa ana i lohe ai i ka leo kupaianaha a laua i lohe ai ia po a ua like loa no me ka leo o ka ilio, a hooholo iho la oia he mea oiaio maoli ia. Ina o ua leo la a no kekahi ilio kino uhane, alaila he mea makehewa ka hoolilo ana i kona noonoo malaila. He oiaio ua hooia aku o Sepeletona ame Kauka Matimea i keia mea a ua paa ko laua manao he uhane keia mea e holapu hele nei ma ke kula, aka no Kauka Wakekona, mahope o kona hoohuihui ana ia na mea ana i ike ai a i lohe ae, ua hoopale loa aku oia ia manao a hooiaio loa iho la oia aole he mau hana uhane lapu iloko o ia mau mea. Ma kona manao ana, ina oia e hana ana pela, alaila e aho oia e hoi mua iloko o ka luakupapau, mamua o kona manaoio ana, he hiki no i na uhane lapu ke komo mai iloko o ko ke kanaka palena o ke ola ana. Ua maopopo na iaia aole e hoolohe aku ana o Kaloke Home ia au mea, a e like me ko Kaloke hilinai ole ana maluna oia mau noonoo kanaka pela hoi oia, kona agena, e hilinai ole ai i na manao e like aku me ko Kauka Matimea ame Sepeletona.

            Eia nae hoi, ua loaa hou mai keia mau noonoo ia Kauka Wakekona: Ina paha he ilio maoli no ka mea nona ka leo ana i lohe palua ai, e mohala io ana no na mea apau; aka mahea keia ilio e pee iho ai mai na maka aku o na kanaka apau e noho ana malaila a no keaha la i ike oli aku ai kekahi mea i ua ilio la i ke ao? E pono no e hoomaopopo ia o na hoike ikemaka i kekahi manawa e loaa ana no na manao hoopohala.

            Mawaho ae o na noonoo ana no ka ilio, aia no he mea nana e hooia ana i na manao hilinai ole o Kauka Wakekona i ka noonoo ana maluna o ka uhane lapu, oia no hoi kana mea i ike maoli ai ma Ladana i ka wa ana i hele pu ai me Makaikiu Kaloke Home a huikau ai laua iloko o na kaa ukana, ka palapala i hoopipiliia me na manao o ka nupepa. He mau mea maoli no keia, aka malia paha he hana ia na kekahi hoaloha e kokua ana ia Sir Hanale a i ole na kekahi enemi e imi ana i poino ke ola o ko laua hoaloha opio. E ku hou ana ka ninau: Owai keia enemi a aia hoi oia ihea? Ua noho anei oia i Ladana a i ole ua hahai aku paha ia laua no Basekavila. Oia anei kana mea i ike ai ma ke kula ia po?

            He mea oiaio he hookahi wale no ana manawa i ike aku ai i ke kii o ua kanaka la, eia nai ua-lawa ka ike ia Wakekona e hooiaio ai i ke kulana o ua kanaka la me kekahi kanaka ana i hui mua ai. Aole na kino la no Sepeletona, oiai ua loihi ae ia mamua ona a he wiwi iho hoi mai ko Palanikelina Kino. He wahi ano kulike me ko Baremoa, eia nae hoi ua haalele aku laua iaia ihope, a ua maopopo na hoi ia Wakekona aole ia hahai aku o Baremoa iaia. Hookahi mea i maopopo iaia, o ia hoi eia kekahi mea ke hahai nei ia laua e like hoi me ko Sir Hanale ma hahaiia ana ma Ladana, a aole hoi laua i haalele aku i ua mea la i hahai ai ma Ladana, aka eia no ia me laua. Noonoo iho la o Wakekona, ina e hiki ana iaia ke hopu aku i ua kanaka la e hahai nei mahope o laua, alaila o ka pau no ia o ke pohihihi a hooholo iho la oia e hoolilo aku i kona manawa malaila.

            O ka manao mua i loaa ia Kauka Wakekona oia kona ha'i ana aku i kona manao ia Sir Hanale; o ka lua, a o ia kana i manao ai o ka hana naauao maoli no ia e hana ai, oia kona hana hookahi ana i kana hana me ka ha'i ole ana aku ia ha'i. Ua ike no oia i ke ano e  o na manao o kona hoaloha opio no na mea ana i ike ai ia po ma ke kula, nolaila aole oia i makemake e hooi aku i kona manao ano e, a e hana aku ana hoi oia i kana hana e hiki ai ke holopono kana mea e manao nei e hana.

            Ia kakahiaka ua noi aku la o Baremoa ia Sir Hanale e hui kuka pu me ia, a no ia mea ua komo aku la laua iloko o ko Sir Hanale keena heluhelu buke a malaila laua i noho ai no kekahi mau minute. Na Wakekona hoi ua noho iho la oia iloko o ka lumi paani pahupahu a iaia malaila ua lohe aku la oia ia ka nunui mai o na leo o Sir Hanale ame Baremoa ia laua e kuka kamailio ana, a hoomaopopo aku la no hoi oia i na mea a laua e kamailio ana. He manawa mahope mai ua hemo mai la ka puka o ka lumi heluhelu a kuhea mai la ka barona iaia nei e komo aku.

            "Ua manao o Baremoa he kumu hoohalahala kana e waiho mai ai," wahia Sir Hanale i pane ai ai iaia nei i komo aku ai, "ua manao oia ua pono ole ko kaua hele ana aku i ka po nei e hopu i kona kaikoeke, oiai ua ha'i mai oia kaua ia mea me kona manao ponoi a pela i puka ai ka laua meahuna.'

            Ia manawa e ku ana o Baremoa iloko o ka lumi me ka pololei o kona kino a o kona mau maka e kaulono pono mai ana maluna o laua nei.

            "Malia paha ua ikaika loa ka'u mau olelo i pane aku nei." wahi a Baremoa i pakui mai ai, "a ina na hana aku nei wau pela ke noi aku nei wau ia oe e Sir Hanale, e kala mai oe i ka'u mau olelo. Ke paha'oha'o nei wau i ko olua hoi ana mai i keia kakahiaka, e na keonimana, ame ko olua hele ana e hpu ia Seledoma. Ua manao wau ua lawa na ino e hahai nei mahope ona me ko'u hookau hou ole aku i man mea hoopoino iaia,"

            "Ina i ha'i mai oe ia maua, me kou manao maoli ina paha ua okoa ka mea e panaiia aku," wahi a ka barona opio i pane aku ai, "ua ha'i mai oe ia maua, ma kekahi olelo ana ae na kau wahine i ha'i mai ia maua, i ka wa i hookikinaia ai oe e ha'i mai i ka mea oiaio."

            "Aole wau i manao mua e hana mai ana oe pela, e Sir Hanale, aole loa wau i manao pela."

            "O keia kanaka au i hunakele ai he mea hoopoino ia i ka pono o ka lehulehu. Eia na hale lehulehu e ku kakaawale nei ma ke kula, a o keia kaikoeke ou he kanaka nana ole ea i ko ha'i pono. Ua hiki ia oe ke hoomaopopo i keia mau mea a'u e ha'i aku nei ia oe ke nana pino aku oe i kona mau helehelena. E nana aku i ko Mr. Sepeletona hale e ku mai nei, a oia wale no ka mea e hiki ke ku pale aku ia na mea e hoea mai ana. Nolaila e ike ana oe aole he pono e kekahi mea e noho hookahi mai nei ma ke kula oiai keia kanaka e hele ana i ka loa ame ka laula o ka aina, a o kahi wale no e loaa ai o ka maha oia na ka paa ana aku o ua kaikoeke nei ou iloko o ka halepaahao a paa hoi kona mau lima i na kupee."

            "Aole loa oia e hana aku ana i kekahi hana hoopoino, a ke hoopaa aku nei wau i ka'u mau olelo. Aole loa oia e hana ino hou an i kekahi mea ma keia wahi. Ke ha'i aku nei wau ia oe, e Sir Hanale, iloko o na la pokole, e makaukau no na mea apau no kona la alele ana iho i keia wahi a kau aku oia maluna o ka moku a holo aku no Amerika Hema. Ke noi aku nei wau i kou oluolu, e Sir Hanale, e ha'i ole aku oe i ka oihana makai eia no oia ke noho nei ma ke kula. Ua hoopau ka oihana makai i ka imi ana iaia, a ua hiki hoi iaia ke pee iho a hiki ka makaukau ana o kona moku e haalele iho i ka aina nei. Hoi iho no hoi, ina oe e hai ana i keia mea i ka oihana makai e komo pu ana maua iloko o ka poino. Nolaila ke noi hou aku nei no wau ia oe, e hoopuka ole oe i kekahi hualelo i ka oihana makai."

            "Heaha kou manao no keie mea, e Wakekona?" i ninau aku ai o Sir Hanale,

            Ua pii koke ae la na poohiwi o Wakekona iluna, a pane aku la: "Ina e hiki ana ke hana ia keia hana alaila he mea ia e maha ai ka poe e uku nei i ko lakou mau auhau."

            "A pehea hoi ina ia e hana ino ana i kekahi mea mamua o ka hiki ana iaia ke haalele iho ianei?" wahi hou a ka barona.

(Aole i pau.)

 

 

            Ua manao nui no ia e malama i ka aina, ame na mea apau o ka aina no kana mau keiki, ke make aku ia. Eia ka mea i akaka ai kona manao nui i kana poe keiki. I ka wa i kaa ai na kanaka i ka laan ana, lawe mai la lakou i ka laau ala liilii makai, a ike o Kamehameha, i aku la ia lakou, no keaha oukou i lawe mai ai i ka laau ala liilii? aole makou i ike i ka mea nana ia laau mahope aku. I aku la o Kamehameha ia lakou, aole anei oukou i ike i ka'u poe keiki? a o lakou no ka poe nana kela laau liilii.

            A pela no oia i papa aku ai i ka poe kawili manu noo. I aku la ia ia lakou, ino i loaa ia oukou ka manu, ea, mai uumi oukou i ka mann, e uhuki wale no oukou i ka hulu a kuu aku ka manu. i nui ka hulu. I mai la lakou, nawai la ia manu? ua elemakule oe. I aku la o Kamehameha, na ka'u poe keiki ia manu mahope aku.

            Ku mai kekahi moku, kuai o Kamehameha i ka laau ala a lilo ia moku iaia. Ua kapaia ua moku la o ka Laholile. A mahope mai kiiia mai ua moku la a lilo hou no.

            Ehiku o Kamehameha makahiki i Kona, mahope o kona hoi ana mai Oahu aku.

 

NO KA WAHIE ALA.

 

            I ka hiku o ko Kamehameha makahiki i noho ai ma Oahu, mahope iho o kona holo ana mai Hawaii aku ma ka Peleleu. ia wa ka loaa ana o ka wahie ala. Na na haole kuai i ha'i mai ia Kamehameha, i ka i ana mai, o ka wahie ala ka mea e waiwai @i ka'naka ame na alii paha e pii ma ka nahelehele Oahu e imi i ka @a@a ala. Pii aku la lakou e imi, a loaa io no ka laau ala. A ike paha @ Kamehameha he laau waiwai nui ia, hoomalu iho la o Kamehameha nana wale no e kuai ka wahie ala.

            A hala na makahiki eha o Kamehameha i noho ai ma Hawaii, lohe ae la o Kamehameha, ua hiki ae na haole no Rusia mai i Oahu me ka olelo ana, e lilo Oahu i aina no lakou; hoouna aku la o Kamehameha ia Kaaimoku, ame Ulumeheihei, ame Naihe, ame Kaikioewa, ame Kaolioku, ame Keeaumoku, ame na kanaka he nui, e kii aku e kaua me ua poe haole la. Holo aku la lakou a hiki i Oahu. hookuke aku la i ua poe haole la, alaila, kukulu iho la o Kalaimoku ma i ka pa kaua ma Honolulu i Oahu. Alaila, kua laau ala o Kalaimoku i Oahu, ame na alii, a kuai i lole no lakou, a nue ko lakou waiwai ma Oahu; a kuai no hoi o Kamehameha ma Hawaii i moku nona, o Kalaholile ka inoa o kona moku.

            Alaila. maopopo iho la he mea waiwai nui ka laau ala, a h@omalu iho la o Kamehameha, aole e kuai na alii i ka laau ala, nana wale no e kuai.

            Ehiku makahiki o Kamehameha i noho ai ma Hawaii a ku@i @ia i ke laau ala ia mau makahihi a make oia, kua ia hoi i ke @ a Liholiho. A kua ia kekahi i ke kau ia Kauikeaouli, a pau loa @ @, o ka laau liilii ala ole wale no koe.

 

NO KA HELE ANA AKU O KAMEHAMEHA.

 

            A hala ae la na makahiki ehiku o Kamehameha i noho ai ma Hawaii make iho la ia ma Kailua, i Kona, ma Hawaii, Mei 18, 1819.

            Penei ka moolelo no kona hele ana aku: I ka nui ana iho o ka ma'i o Kamehameha, a hiki ole i ka poe kahuna ke ola; alaila, olelo mai ke kahuna; "e aho e kukulu i hale no kou akua i ola oe." Kokua pu ae la na alii i ka olelo a ke kahu, kukulu iho la i heiau no K@ kailimoku, a kapu iho la i ke ahiahi. I lohe ia paha ka ol@@@ kahuna ame na'lii, e pue ana kakou ia Kamehameha. "I kanaka @ kou akua i ola oe." i lohe ia paha keia olelo ana a lakou e na ka@ ike ia aku la ke auhee o na kanaka, i ka maki'u i ka make, ka@ ka poe i koe iho. Kakali mai la na kanaka i kahi a lakou i @ a noa ke kauila. hoi mai la na kanaka, ua pau ae la ka wa @ ai ke kanaka. Aole paha i ae o Kamehameha i keia olelo a @ ame ke kahuna. ua lohe ia kana olelo. "he kanaka na ke alii." @ @ alii no ia i olelo ai, o kana keiki.

            A noa keia pule, nui loa iho la ka ma'i. aole e hiki ke oni a@ nawaliwali loa. A hiki mai ka la e kapu hou ai ua heiau la @ olelo ae e kana keiki. o hele i ka pule o kou akua hulu ia K@ moku, he lohe aku la hoi i ka olelo a kekahi kanaka hoom@ akua mana kona, ua olelo ia. "E ola iaia ka ma'i." o Pua ka @ kona akua, o ka alae manu e ai ia nei, o kona kino ia. Kukulu la elua mau wahi hale, i ka noho ana iloko o keia mau wahi @ pau ae la ka ai ana, nawaliwali loa iho la ia.

            A Poakolu iloko o keia mau wahi hale, ike iho la @ wahine, ame kaua mau keiki ame kana mau kaikamahine, @ ap@ mahalo ona. ua nawaliwali loa ia. hoihoi ae la la@ou aia @ hale. A po iho la ia la ua alii, e kauoha i huaolelo na lak@ @ k@ i ekemu iki ae, a hapai ia aku la i ka hale@ a kokoe @ kau i ka umi paha o ka hora. hapai hou ia mai la imua e ai @ hookahi no olopu me ka wai. o ke kiaha wai no ka nui. alai@ @  iho la kekahi kaikaina ona. o Kaikioewa, penei. "Eia no mak@ @ ou kaikaina. ame ke alii au. ame ou kaikuahine." alaila. olelo a@ kela. "I mea aha?" Olelo hou iho la no hoi o Kaikioewa. "I hua @ makou." I ae keia. "E oni wale no oukou i kuu pono @ @ pan. a lele ae la ka Uhane. Alaila. o ka haole ka mea ana i la@ ae ai, a huki iho la iaia e hawanawana i kona pepeiao, a hoi@ @ aku la i ka hale. A i ka umi-kumamalua paha o ka hora, @ @ ia mai la imua, o ke poo wale no ka i komo mai imua. i ka hale no ke kino. Okeia hapai pinepine ana la, ea: no ka ai kapu no @ @ kane ia manawa. eono hale o na kanaka ia manawa. H@ @ @ kekahi. he mua oia kekahi. he hale moe oia ke kolu. h@ hale ai @ oia ka ha, he hale kua oia ka lima, he hale pea oia ke ono. @ wahine makaainana mai Hawaii a Kauai. na lakou no i kukulu @ lakou hale pea, na ke kane no hoi i kakulu ko na alii wahine. N@ laila. keia hapai pinepine ana imua o ka hale.

             Ia hoihoi ana aku i ka hale, i ka lua paha o ka hora kona @ ana, nolaila mai ko Leleiohoku inoa. A i kona make ana. Komo @ la o Kalaimoku imua e kipaku i na kanaka e, e hele pela ew@ Elua mau mea kahiko. e kipaku ia ana e hele pela iwaho, hookahi@ laua i hele iwaho, hookahi i koe iho, no ke aloha no o kana @ ana, ame ka maikai imua o ko lakou hanai ana. Kipaku ia @ @ na kamalii iwaho, alaila. komo hou aku la o Kalaimoku i ka hale @ ahaolelo iho na alii.

            Lohe ia iho la ka leo o kekahi alii. penei kaua olelo. "Eia @ manao, e ai maka kakou iaia nei." Olelo mai la o Ka@ @ ka nawaliwali, aole paha na kakou ke kino, na ke alii paha ia. @ hele ae la no ka kakou wahi a ka hanu, na ke alii iho la ke kino o@ nei.

            A pau keia olelo ana. hapaiia mai la imua no ka oihana a @ kahuna, a mo'a aw la ka puna uko. kaumaha ae la ke kahuna i @ mea i make, o ke akua iho la no ia o ke kino uhane, ole e wai@ ana a mama ae la ke alii.

            Alaila, olelo hou ae la ke kahuna. i na alii ame ke alii nui. "K@ olelo aku nei au ia oukou. o ka moe puu o ia nei @ pehei la. moe @ la, hookahi no ia; aka, i lawe lakou ia nei a kokoe i ka @ a @ ae ilaila ka moe puu he umi kanaka e make: aka, i komo iloko o @ lua, a hiki ka moe puu ilaila, he umi-kumamalima kanaka e ma@ a i ao keia po kapu aku la, ina e make ka kanaka alaila, hookahi kanaka e make." Alaila. pu kana oihana. ku ae hoi ke kahuna nui me ka puaa. Pau no hoi kana oihana. Aole pau na oihana i hana ia ma ia ahaololo.

(Aole i pau.)

 

KE KAHUA KUAI LEI MA HONOLULU.