Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 12, 18 March 1904 — Page 4

Page PDF (1.29 MB)

This text was transcribed by:  Charene Haliniak
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA, MARAKI 18, 1904.

 

pono mai ana ka ua i kona mau maka, a komo mai la na noonoo iloko o Wakekona no ka poe e noho home ole ana ma ke kula ame ko lakou kulana iloko o keia ino nui e pahola nei.

Iaia i hiki aku ai i ka puu ana i ike ai i kela kino kanaka nana i hoopaha’oha’o i kona mau noonoo, nana aku la oia ma ke kula e waiho mai ana imua o kona alo a ike aku la oia ma ke kula e waiho mai ana imua o kona alu a ike aku la oia i ka holunape mai o na likowaokele. Ma ka huli hema o na puu la, a mawaena hoi o na kumulaau uliuli, e ike aku ana oia i ka waiho mai o Basekavila Hale. Ma kela ame keia aoao ona aole ana mea ola e ike ana, a hoomaka iho la oia e ninau iloko iho ona, aia la hoi ihea keia kino kanaka hoopaha’oha’o ana i ike ai.

Mahope o kona ku ana malaila no kekahi manawa loihi, ua haalele aku la oia ia wahi a huli hoi aku la no kauhale. Iaia ma ke alahele halawai iho la oia me Kauka Matimea e kau ana maluna o kona kaa, ma ke alahele hoi e holo ana no na hale mahiai. Koi aku la o Kauka Matimea iaia e kau ilona o kona kaa a aoia no hoi ka Wakekona i hooko aku ai.

Ia laua ma ke alahele no Basekavila Hale, ha’i aku la o Kauka Matimea i kona kaumaha no ka nalowale ana o kana ilio a e hele huli ana hoi oia. Ua hele aku ua ilio la ma ke kula a aole he mea i ikeia nona. Ilaawi aku la o Wakekona he mau manao hoolana ia Kauka Matimea, eia nae aia kona noonoo ke holo la no ka lio ana i ike ai i ka auwana ana aku a komo iloko o ka lua mimilo o Kalipena, a komo iho la ka manao oiloko o Wakekona malia paha ua hele aku ua ilio la a komo iloko o ua lua mimilo la.

“E Kanaka Matimea,” i hoomaka aku ai o Wakekona e ninau, “ke manao nei wau ua pau loa no na kanaka e noho kokoke mai nei ma keia alahele a kaua e holo nei i ka ikeia e oe?”

“Ua pololei kau i olelo mai la; ua pau loa na kanaka o keia wahi i ka ike ia’u a ua kamaaina hoi wau ia lakou, a ina he poe maiihini mai nei kekahi, alaila oia poe no ka’u i ike ole.”

“Ua hiki anei ia oe ke hai mai ia’u i ka wahine nona na huakumu L. L. ?”

Noonoo iho la o Kauka Matimea no kekahi manawa a pane aku la: “Aole wau i ike ia mea. Eia kekahi poe limahana he nui wale e noho nei maanei a malia paha aia ka mea nona keia mau huakumu iwaena o ko lakou poai. Iwaena hoi o ka poe mahiai kuonoono, aole loa he mea iwaena o lakou nona kena mau huakumu au i hai mai nei. Alia no nae. E kali iki a e noonoo ae hoi wau.” i pane aku ai o Matimea a hooku iho la i kana mau kamailio ana no kekahi manawa. “Aia o Lola Laiana-o kona mau huakumu he L. L.-eia nae hoi aia kona wahi e noho nei ma Comabe Tarece.”

“Owai keia wahine?” i ninau aku ai o Wakekona.

“Oia ke kaikamahine a Palanikelina.”

“A wai! A Palanikelina anei, kela kanaka opulepule?”

“Ua pololei kau i koho mai la. Ua male oia i kekahi kanaka akahakii ma ka inoa o Laiana. Ua haalele iho oia i ka wahine opio, he hana hoi e hoike mai ana i kona ano maikai ole. Ma na mea a’u i lohe ai e pili ana no laua, aole paha i kau kapakahi wale no ka hoahewa ana i ka aoao hookahi wale no. Ua kaupale aku ka makuakane o ka opio wahine  i kana kaikamahine, no ka mea ua male aku oia i ua kane la ana me ka ae ole o ka makuakane, a me he mea la he mau kumu okoa ae no kekahi. Ma ia ano e ike mai ana oe, ua nui na pilikia i loaa aku i ka opio wahine mai kona makuakane ponoi aku a mai kana kane lapuwale.”

“Pehea kona nohona?”

“Ke manao nei wau he wahi haawina dala no ka Palanikelina i hookaawale ai no kana kaikamahine, aka nae aole paha i nui loa, oiai ua komo nui u a Palanikelina nei iloko o na hihia he nui wale e poino ai kona waiwai. O ka haawina i loaa aku iaia he mea no ia na kaua e ike iho ai aole oia e hookuu aku ana iaia iloko o na poino he nui. I ka loheia ana o ko Lola pilikia, ua nui ka poe i kokua aku iaia. O Sepeletona kekahi i kokua aku a o Sir Kale no hoi kekahi, a he wahi kokua uuku no hoi ka’u i haawi aku ai iaia, oia hoi he hana kakau me ka mikini kakau.”

Maanei i nanau aku ai o Kauka Matimea i keia mau ninaninau a Kauka Wakekona, eia nae ua hoolalau wale ia no e Wakekona. Ua loaa ia Wakekona, kana mea e makemake nei e loaa a no ia mea aole oia i makemake e lohe o Kauka Matimea i ka mea oiaio. Ua hooholo iho la oia i kekahi la ae e hele aku ai oia i kahi i haiia mai iaia a e huli aku i keia Lola Laina ana i lohe ai mai ia Kauka Matimea aku, a malaila oia e imi pono ai i na mea e pili ana nona a ina hea mea hiki e ninau aku iaia ina paha ua kakau oia i kekahi leta a hoouna aku na Sir Kale i ka la mamua iho o kona make ana.

Ua hoomau aku la no o Matimea i ka ninaninau ana, aka ua maalea loa iho la ua Wakekona nei, a ninau aku la ia Matimea i ke ano o ka ohana Palanikelina, eia nae aole he mau mea ano hou i loaa aku iaia a hiki wale i ko laua hiki ana i kauhale.

O kekahi mea ano nui i loaa iloko o ka Kauka Wakekona hoike, oia kana kukai olelo me Baremoa mahope o kona hoea ana aku i kauhale. Ua noho iho o Kauka Matimea e paina i kona aina ahiahi, a mahope iho ua hoi aku la oia me ka barona opio no ka lumi heluhelu, kahi hoi a laua i hoohala ai i ko laua manawa ma ka paani mu ana.

Ua lawe aku la o Baremoa i na mea ai a Wakekona iloko o kona lumi, a maanei i loaa ai ka manawa ia Wakekona e ninau aku ai ia Baremoa.

:E Baremoa, pehea mai nei la kela kaikoeke ou, eia no paha ia ke noho mai nei ma ke kula, a i ole ua hala loa aku paha oia mai kona wahi mua i pee ai?” i hoomaka aku ai o Wakekona e hoomakailio ia Baremoa.

“Ke maopopo ole nei wau ia mea. Ua komo mai na manao ana iloko o’u he mea pono iaia ke kaawale aku mai keia wahi aku oiai ua nui kana mau hana hoopilikia ia maua. Aole wou i ike hou aku iaia mai ka manawa a’u i lawe hope aku ai i ai nana, oia hoi, he ekolu po i hala ae nei. Ua lawe hou aku wau i kana mau wahi mea ai, aole no nae oia i loaa iki ia’u.”

“A mai ia manawa mai a hiki iho la i keia wa aole loa oe i ike hou aku iaia.”

“Aole loa, eia nae o ka’u mau mea ai i lawe aku ai nana aole i loaa aku ia’u ma kahi a’u i haalele aku ai.”

“Ina pela ua hiki mai no oia malaila?”

“Ua pololei paha e like me kau i manao ai, ina nae hoi aole i lilo i kekahi kanaka okoa iho.”

Ua hoopuiwaia o Wakekona i ka loaa ana aku o keia mau olelo iaia a hookuu iho la oia i kona bola kope ilalo a nana pono aku la ia Baremoa.

“Alaila ua ike oe he mea okoa ae no kekahi mawaho ae o keia kaikoeke ou?” i nanou aku ai o Wakekona.

“Ae; he kanaka okoa ae no kekahi e hele nei ma ke kula.”

“Ua ike anei oe iaia me kou mau maka ponoi?”

“Aole.”

“Pehea iho la hoi oe i i mai nei eia kekahi kanaka okoa ae mawaho o kou kaikoeke ke noho nei ma ke kula?”

“Na Seledoma i hai mai ia’u he hookahi pule i hala ae nei. Wahi a ua kanaka la i olelo ai i kuu kaikoeke eia oia ke pee nei, eia nae aole oia he lawehala. Ke hai aku nei au ia oe, e Wakekona, aole loa o’u makemake i keia mau mea.” Ua pane aku o Baremoa me kona nanaina e hooiaio ana i kana mea i pane aku ai.

“Ano, e Baremoa, e hoolohe mai oe i ka’u mau olelo! Aole loa he mea nui e ae a’u e hana nei ma keia mea no k’u pono ponoi iho, aka no kou haku no. Ua hele mai wau ianei no ke kokua ana aku iaia. E hai mai oe me ka hunahuna ole iho; heaha keia mea au e makemake ole nei?”

Ua akunana iho la o Baremoa no kekahi manawa, me he mea la e mihi ana oia i kona hoopuka ana mai i keia mau olelo, a i ole ua hiki ole iaia ke pane mai i ka haina oiaio o ka ninau i waihoia aku iaia.

“Oia hoi na mea e hele nei ma ke kula ame keia mau hele ana a’u,” wahi a Baremoa i panai mai ai me kona kuhikuhi pu ana aku i ka puka aniani e hule pono ana i ke kula. “Ke manao nei wau eia kekahi hana pono ole ma kekahi mau wahi, a eia no hoi kekahi kanaka lapuwale ke hana nei i keia hana pono ole. Ua oi aku ko’u hauoli ke i ke aku wau ia Sir Hanale a hoi aku ana no Ladana!”

“Auwe! heaha keia mea nana e hoanoe nei ia oe?”

(Aole i pau.)

 

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUNA XVII.

KE AU IA KAMEHAMEHA. MAI KA MAKAHIKI 1794 A I KA MAKAHIKI 1911. –NO KO KAMEHAMEHA HOOPONOPONO ANA I KONA UPUNI AME KONA NOHO ALII ANA.

NO NA OIHANA I KOE I HANAIA MAHOPE IHO O KA MAKE ANA O KAMEHAMEHA.

Alaila, olelo ae ke kahuna nui, o Hewahewa kona inoa, i na alii, eia ka olelo: Ihea la ke alii e noho ai? (No Liholiho ia wahi e noho ai.) Olelo ae la na alii, “Ihea hoi, o oe no hoi paha ka i ike.” Olelo hou ae la no ua kahuna la, “Elua wahi e noho ai ke alii, o Kau, a i ole ia, o Kohala.”

Ae ae la na alii i Kohala, i kahi o na kanaka. I ae la ke kahuna, “O na wahi pono no ia i ke alii ke noho, aole e pono ke noho i Kona nei, no ka mea, na haumia loa o Kona nei.”

A holo ae la keia olelo ana, ua wehe mai la ke alaula o ka ao. Hapa ia aku la ia i kona lua, alaila, ike mai la na kanaka, ua make ko lakou alii, o ka uwe aku la no ia. Hookahi paha kaulahao mai kahi e waiho ai a hiki mai i kahi e hapaii aku ana, halawai aku la me kekahi kanaka, i nui ke aloha ia ia. Lele iho la kela kanaka maluna o na alii e hapai ana i ka mea i make, e ake oia e make pu no kona aloha paha. Kipaku ia ae ala no e na alii, ua lehulehu akana hana ana pela, aole e hiki. O ka inoa o kela kanaka o Keamahulihia. Pela no hoi ko Kalaimoku manao e moe puu, na Hookio hoi ia i kipaku mai.

I ke ao ana ae o kahi i make ai o Kamehameha, hele aku la o Liholiho me kona mau kanaka, ame kekahi mau alii pu me ia ma Kohala, e like me ka olelo a ke kahuna, no ka haumia i ke kupapau. Pela no ke kapu ana o ke kupapau ia manawa. Ina i make ke kupapau alii, ua haumia ia aina, a hele aku kona hooilina ma ka aina e a pau ua kupapau la i ka haihaiia, a paa kona mau iwi i ka pu aia, alaila, pau ka haumia. Pela na kupapau i hana ia ai ia manawa.

A i ke kakahiaka o Liholiho i holo aku ai ma ka waa, kumakena iho la na alii ame na kanaka. Kukuni iho la na kahuna anaana ia Kamehameha, i make kona mea nana i anaana, aole i manao kanaka ua make o Kamehameha i ka mai, ame ka elemakule. A i ke kukulu ana aku a ua poe kahuna la i ka lakou lepa ma ke kae o ke kapuahi kuni hele mai la kekahi alii me ka ona rama o Keeaumoku kona inoa, ke kaikunane o Kaahumani, a haihaiia ka lepa a ua poe kahuna la. Alaila, kuhi aku na kanaka ua make o Kamehameha ia Kaahumanu ma, a hoino wale ma kanaka ia lakou.

 

NO KA HAAWI ANA I KE AUPUNI IA LIHOLIHO.

A hala na la he umi paha o ko Liholiho noho ana i Kohala, ua haihaiia o Kamehameha, alaila, hoi mai o Liholiho mai Kawaihae mai, a no ka mai ana o Kekuaokalani, aole ia i hoi pu mai me Liholiho ma Kailua i Kona.

A i ka lua o ko Liholiho la i hiki ai i Kona, hoakoakoa iho la na alii ame na kanaka apau o Kamehameha, me ko lakou pu ame na makaainana o Kona.

A akoakoa ae la lakou i Kamakahonu, i Kailua, ma ka ahaolelo, i hooili pono aku ai o Kaahumani i ke aupuni no Liholiho, no ka mea, ua kauoha mai o Kamehameha ia Kaahumanu penei. “O oe ka makua, ka wahine, ke kahu, ame Kuhinanui o ka kaua keiki, ina i hewa kana hana ana, e lawe oe i ka aupuni nana e malama.” A i ka akoakoa ana o na kanaka, alaila, hele mai o Liholiho mailoko mai o ka heiau, ua aahu ia i lole ula, ame ka ahu mamo, ame ka papale alii ma kona poo no Beritania mai, ame kekahi mau alii ma kona mau aoao, me ke kahili kahi, me na ipu kuha kahi. Ua hanohano o Liholiho ia la, a olioli ka naau o kanaka.

A halawai oia me Kaahumanu, i aku la o Kaahumanu ia ia penei, “E ka lani, ke hai aku nei au ia oe i na mea a kou makuakane; eia, na alii-a, aia na kanaka o kou makuakana-a, aia kou pu-a, eia kou aina; aka, e ai pu no kaua i ka aina.” Ae mai la o Liholiho ia Kaahumanu, a kupono i ho la oi a maluna o ke aupuni. A ua kapaia kona inoa alii o Kamehameha II.

 

NO KA HUNA ANA I NA IWI O KAMEHAMEHA.

 

Kukulu ia kekahi hale no ko Kamehameha mau iwi i mea e hoolilo ai iaia i akua aumakua. A pau ka oihana o ia hale, kena aku la o Hoapili i kona kanaka o Hoolulu kona  inoa, e lawe i na iwi o Kamehameha ma kekahi aina, o Kaloko kona inoa. A kakahiaka ae, holo aku la o Hoapili ma laua o Keopuolani ma ka waa, a hiki ma Kaloko. Alaila, huna iho la o Hoapili i na iwi o Kamehameha a nalo loa maloko o kekahi lua huna ma Kaloko paha.

He mea mau i ka wa kahiko, e huna i na iwi o na alii i aloha i ole e aihue ia a hana ia i mea pana iole a hoomaewaewa ia. A olelo ia. “Aole e nale no iwi o na alii hewa.” Hua ia no a ha@@ i mea pana iole, a i makau lawaia paha, a hoomaewaewa ia.

 

NO KA NOA ANA O KA AI KAPU, AME NA KAPU KAHIKO APAU.

Nui wale na kapu pono olema keia pae aina i ka wa kela Pela ma Borabora a ma ko laila mau aina. Pela ma Nuuhiwa i k@ wa e noho nei kakou. Pela no hoi ma ka nui o na mokupuni keia moana Pakipika. O ka ai noa, oia ka hoomaka ana e pae @ mau kapu kahiko ma keia pae aina.

Heaha ke kumu o ka ai noa ana? Aole i akaka loa, ak@ maopopo iki paha peneiia: Ua ike pinepine ko Hawaii nei i na @@ e ai noa ana, aole nae i make. A ua lohe pinepine ko Hawaii @ na haole e olelo ana, he mea lapuwale ka ai kapu, a he lap@@ no na kapu e ae i malama i amaanei. Eia kekahi, ua ai pinepine na wahine i ka ai kapu ma kahi malu, aole nae i make. Pela no na kane, ai noa no ma kahi malu, aole i make. Eia hoi kekahi loaa ka rama ma keia pae aina, a i ka wa i ona ai na alii k ka @ malama ole lakou i na kapu. I ka wa i noa ai, aole i ole ka @@ ana o na alii, aole nae make i na akua. Nolaila paha i maka@ ai lakou i ka ai noa, ame ka noa ana o na kapu apau. A pa@ makau, wikiwiki na wahine alii e ai noa, a e hoohuli i na alii @ na kanaka malaila, no ka mea, he mea luhi ia lakou, a he mea k@ maha hoi ka ai kapu. A noa ka ai kapu, alaila manao na alii o na kanaka he lapuwale na kapu akua apau, a haalele no lakou na kanaka he lapuwale na kapu akua apau, a haalele no lakou.

Penei ka moolelo no ka ai noa ana:

I ka la i make ai o Kamehameha I, i ke ahiahi ana iho o na la, ai iho la ka wahine i ka niu, a ai pu no kekahi poe kane @ wahine. Ua kapa ia keia ai noa ana, he Kumakena. Aole hoi i la nui ka ai noa ia la.

A pau ke kumakena ana o na alii ma Kailua, hoouna mai @ Kaahumanu ame Kalaimoku i na elele e kuu mai ia Liholiho e @ aku i Kailua. Ua hookaawale ia aku oia, a e noho ana i Kawaihae no ka haumia o Kona, e like me ka mea i olelo ia mamua. Ao@ ae aku o Liholiho e hoi no ka ana ana o Kekuaokalani, o hoi ak@ uanei i Kailua, ai noa, no ka mea, menemene o make i ka ai n@@. A lohe mai o Kaahumanu ma i ka ana ana , aole hoi mai, alailka hoouna hou mai la la@a ia Eeka. Olelo aku la ia ia Liholiho. “@ mai nei ou kahu, e hoi oe.” Ae aku la ia, a hele aku la ia, a hele aku la io Kekuaokalani la e hoakaka, olelo aku la. “ E hoi kaua.” I mai la kela, “E noho no kaua, he ia no kai, he ai no ko uka, a i kii hou mai ou kahu ia oe, he alo no alo, makau wale ka make ma ka nehelehele.” Hoo@ aku la o Liholiho, “Aole au e noho.” Ku ae la ia, hel@ aku la a @ i ka waa, hoi aku la i Kailua. Ia la ke kukala ana o Kaahumanu i ka aina o ke alii, a hooili pono aku nona, a pau ke kukala ana, na@@ ae la o Keopuolani ia Liholiho, a kuhikuhi kona lima i kona wa@@ e ai noa, a hoino aku na kanaka iaia. A i ka ahiahi ana ae o na @ la, ai noa o Kauikeaouli, na Keopuolani i hoaai noa.

a i kekahi la ae hoolana mai la na alii me ke alii nui i Kawaihae haipule hou ae la na alii ame na kanaka malaila, pau iho la na kanaka i ka ai kapu hou, ke noho nei no me ka haipule, me ka @@ me ka lealea, i Kawaihae.

Ia manawa ku mai la kekahi moku o Farani, bapetikoia, o Kalaimoku e kekahi kahuna o ka Pope maluna o ia moku. A pau k@ noho ana, hoi aku la o Liholiho i Kona, a kapu iho la oia ke heiau o ke Akua ona ma Honokahau. A noa ae la ke kapu ana i ua heiau la, hoouna mai la o Kaahumanu i ke kanaka, e hai i kona manao ke alii. Olelo mai la ke alii, “Heaha kau olelo i hele mai nei. Olelo mai la ke kanaka, “I hoounaia mai nei au e kou kahu e p@ lani kaou Akua ke keiki I Kailua.” Alaila kulou iho la ke alii a olelo aku ia ia ke kanaka, “Ae.”

Hoouna aku la hoi ke alii i luna rama, a loaa mai la ka rama o ka inu iho la no ia. Holoholo iho la o Liholiho ma ka moana o Kona maluna o ka waapa a hala na la elua, me kona ona rama no.

Ia mau la no makaukau na mea o ka ai noa, aole ke alii i ike i na mea e hoolakoia nei, ke hoopunini nei no ke alii i ka moana maluna o ka waapa, kiina mai la e na kahu ma na kaulua, hoe ia aku la a ku i Kailua. Hoolalelale aku la o Hoapiliwahine i ka ilio. Ike aku na kanaka i ka inu ana mai i ka ama me na kahu wahine, @ i ke puhi pu i ka ipu baka. Oia ka hoomaka ana o ka ai noa.

Ia po no ai no i k loko o ka ilio noa, o ka ai noa iho la no ia. Kome ke alii i ka hale lauhala, ono ae la i ka mea @@no ai, lala@ ae no loaa, aole mea lako ole ia la, ua lako na mea kapu i ka hanaia. Hoolale ae la ia i mau wahi e noho ai. Ike pono iho la aa kanaka i ka noa o ke kapu o ke alii ame ka ai noa.

Lawia aku ka puaa ma na kuaaina e hanai i na makaainana wahine a me na kane, i kuikahi ai ke ai noa o ke aupuni. Hoouna ia hoi kekahi kanaka ma Kauai e hai aku ua Kaumualii ka ai noa o Liholiho, a ua ae mai no o Kaumuallii e ai noa; a na ai noa o Kauai, ame Oahu, ame Maui. Aole nae ae oluolu kekahi poe alii i ka ai noa, ku e no lakou a kaua ka poe ai kapu i ka pie ai noa.

(Aole i pau.)

 

NA WAHINE HOLOLIA ME NA PA-U.