Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 12, 18 March 1904 — HAWAII ame KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUNA XVII. KE AU IA KAMEHAMEHA. MAI IvA MAKA HTKI 17!»4 A IKA MAKĀHIKI 1811.—XO KO KAMELIAMEKA lIOOPONOPOXO AXA 1 KOXA AUPUXI AME KOXA XOHO ALII AXA. XO XA OIHAXA I KOE ī HAXAIA MAHOPE IHO O KA MAKE AXA O KAMEHAMEIIA. Alaila, olelo ae ke kaliuna nui, o Hewaliewa kona inoa, i na alii, eia ka olelo: Ihea la ke alii e nolio ai? (Xo Lilioliho ia walii e noho ai.) Olelo ae la na alii, "Ihea hoi, ooe no hoi paha ka i ike." ; Olelo hou ae la no'ua kahuna la, <4 Elua wahi e noho ai ke alii, o Kau, a i ole ia, o Kohala." i Ae ae la na alii i Koliala, i'kahi o na kanaka. I ae la ke kahuna, '*0 na walii pono no ia i ke alii'ke noho, aole e pono ke nolio i Kona nei, no ka niea, ua haumia loa o Kona nei.-" A -holo ae la keia olelo ana, ua welie inai la ke alaula o ke ao. ; Hapai ia aku la ia i kona lua, alaila, ike mai la na kanaka, ua niake ko lakou alii, oka uwe aku la no ia. Hookahi paha kaulahao mai' kahi e waiho ai a hiki mai i kalii e liapaii aku ana, halawai aku la ' me kekahi kanaka. i nui ke aloha ia ia. Lele ilio la kela kanaka ! maluna o na alii e hapai'ana i ka mea i make, e ake oia e make pu ī ho kona aloha palia. Kipaku ia ae la no e na alii, ua lehulelui kana hana ana pela, aole e «liiki. O ka* inoa o kela kanaka o Keamahulihia. Pela no lioi ko Kalaimoku manao e moe puu. na Hookio hoi ia i kipaku mai. . . -■ . I ke ao. ana ae o kalii.i make ai o Kamehameha, hele aku la o Liholiho me kona mau kanaka, ame kekalii mau alii ]m me ia ma Kohala, e like me ka. olelo a ke kahuna. no ka liaumia i ke kupapau. Pela no ke kapu ana o ke kupapau ia manawa. lua i make ke kupapau alii. ua .haumia ia aina, a liele aku kona hooilina ma ka aina e, a.pau ua laipapau la i ka haihaiia, a paa kona māu iwi ika pu-aia, alaila, pau k'a haumia. Pela na kupapau i hana ia. ai ia manawa. ; A i ke.kakahiaka o Liliolilio i holo aku ai ma ka waa, kumakena ilio la na alii ame na kanaka. Kukuni iho la na kahuna anaana ia Kameliameha, i make kona mea nana i anaana, aole i manao kanaka ua make o Kamehameha ika mai, ame ka. elemakule. A i ke kukulu ana aku a ua poe kailiuna la i ka lakou lepa ma ke kae o ke kapuahi kuni liele mai la kekalii alii me ka ona rama. o Keeanmoku kona inoa, ke kaikunane o Kaahumanu, a hailiaiia ka lepa a ua poe kahuna ' la. Alaila, kuhi aku na kanaka ua make o Kamehameha ia Kaahumanu ma, a hoino wale na kanaka ia lakou. j XO KA HAAWI AXA IKE AUPUXI IA LIHOLIHO. j ! A hala na la lie umi palia o ko Liholiho noho ana i Kohala, ua hailiaiia o Kamehaineha, alaila, lioi mai ō Liholiho mai Kawaihae'. nlai, a no ka mai ana o Kekuaokalani, aole ia i hoi pu mai me Liholiho ma Kailua i Kona. ; A i ka lua o ko Liiholiho la i liiki ai i Kona, hoakoakoa iho la ' na alii ame na kanaka apau o Kamehameha, me ko lakou pu ame na makaainana o Kona. _ j A akoakoa. ae la lakou i Kamakalionu, i Kailua, ma ka ahaolelo, ' i liooili pono aku ai o Kaaliumanu i ke aupuni no Liholiho. no ka mea, ua kauolia mai o Kamehanieha. ia Kaaiiumanii penei. a O oe ka makua, ka wahine, ke kahu, ame ke Kuhinanui o ka kaua keiki. i ina i «hewa kana liana ana, e lawe oo i ke aupiini nana o malaina." | A i ka akoakoa ana. o na kanaka, alaila, liele mai o Liholiho mailoko j mai o ka lieiau, ua aaliu ia i-lole ula, amo ka ahu niamo, ame ka j papale alii ma kona poo no Beritania mai, ame kekahi mau alii ma kona mau a'oao, me ke kahili kalii, me na i])ii kuha kahi. Ua hauo-1 liano o Liholiho ia la, a olioli ka naau o kanaka. j A ilialawai oia me Kaaliumanu, i aku la o Kaahumanu ia ia pe-! nei, "E ka lani, ke hai aku nei au ia o<ri na moa a kou makuakane; eia.na alii—a, aia na kanalia o kou makunkano—n, nūi kou du —a, ela leon aina;'aka, e ai pn no kaua i ka Ae mai la «) Liliolilio j ia Kaalinnianu, a.kupono iho la oia maluna oke aupuni. A ua ka- j paia kona inoa alii o Kameliameha 11. J ; ' i XO KA HUXA AXA I XA IWI O KAMEHA3MEHA. I Kukulu ia kekalii hale.no ko Kamehameha mau iwi i mea o ' hoolilo ai iaia i akua aumakua. A pau ka oiliana o ia lialo, kona | ajfcu la o Hoapili i kona kanaka o Hoolulu kona inoa, e lawe i na iwi o Kameliameha ma kekahi aina, o Kaloko kona inoa. A kakahiaka ae, liolo aku la o Hoa.pili ina laua o Keopuolani ma ka waa, a hiki ma Kaloko. Alaila, huna iho la o Hoapili i na iwi o Kamehamoha a nalo loa maloko o kekahi lua liuna ma Kaloko paha.

! He moa mau i ka wa kaliiko, e huna i na iwi o na alii i al,»h : > i ole'o ailnie ia a liana ia i inea pana iole a hoomaewaewa ia. a olelo ia, "Aole e nalo 113. iwi o na alii hewa." Huai ia n«» a h;..... i inea pana iole, a i niakau lawaia paha. a hooniaewaewa ia. % XO' KA XOA AXA 0 KA AI KAPU, AME XA KAIM' K \!UK - APAU. i ! Xui wale-na. kapu pono ole nia keia pae aina i kn wa k; h Pela ina Borabora a ma ko laila niau aina. Pela ina Xuuhi\ .» i ! x wan nolio nei kakou. Pela no hoi ma ka nui ona niukupniu keia moana I'akipika. O ka ai Hoa. oia ka hoomaka ana *• j>.u; ;t mau kapu kalūko ma keia ]>ae aina. Heaha ke kuniu o ka ai noa ana? Aole i akaka loa. ak.i. maopopo iki paha peneiia: Ua ike pinepine ko Hawaii m*i i m.i !.. . eai noa ana. aole nae i make. A ua lo.he pinepine ko llauaii i, na haole e olelo ana. lie mea lapuwale ka ai kapu. a he lapuw no na kapu eae i malama ia maanei. Eia kekahi. ua ai pin<•; na wahine ika ai kapu ma kahi malu. aoh* nae i make. P»-la u.> na kane. ai noa no ma kahi malu. aoh* i make. Eia h«»i k»-kal.v loaa ka rama ma ki/ia pae aina.'a i ka wa i ona ai na alii i k • malama ole lakou ina kapu. I ka wa i n«»a ai. aole i ka .i: ana o na alii, aole nae ma-ke i ua akua. -Nolaila ]»aha i makau ai lakou i ka ai noa, ame ka noa ana o na kapu apau. A p.i i inakau. wikiwiki na wahine alii e ai nwi. a e hnohuli i na alii :. na kanaka malaila, no ka nua, he mea lnhi ia lakou, a he niea k inaha l:oi ka ai ka]>u. A noa ka ai kapu, alaila manao n.i alii ;; na kanaka lio lapuwale na kapu akua apau, a haalele r.«» lak«»u. Penei ka moolelo n«> ka ai m»a ana: I ka la i make ai o Kamehamelia 1, i ke ahialii ana ih«» «» 'i i la. ai iho la ka wahine i ka niu, a ai pu no kekahi poe k uie n>" wah.ine. I'a kapa ia keia ai noa ana, he Kumak< na. A«»h- h«»i i 1..' rmi ka ai noa ia la. A pau ke kumakena ana o na alii ma Kailua. hoouna n»ai i Kaahumauu ame Kalaimoku i na elele e kii mai ia I.iholiho e | aku i Kailua. I,a hookaawale ia aku «>ia. a e m»ho ana i Kawaili ' iio ka haumia o Kona, e like nie ka niea i oleh» ia m.imua. A»»ae aku o Liholiho e lioi no ka aua aua o Kekuaokahmi, «» h<»i ai, auanei i Kailua, ai noa. no ka mea, ineneinene o make i ka ai ti«m A lohe mai o Kaahumanu ma i ka ana ana. a«»le Imi mai. alail.i hoouna liou mai la latia ia Eeka. Olelo aku la ia ia Liholilm. "I ■ mai nei on kahu, e hoi oe.'' Ae aku la ia. a hele aku hi i«» !\ekua«» kalani 1« e lioakaka, olelo aku la, "E hoi kaua." I niai la k«*la. 'E iiolio no kaua, he ia no kai. lie ai no ko uka. a i kii hou mai on kahu ia oe, he alo-no alo, makan wale ka niake ma ka naihe!«4»»*h'." ll«««.i.aku la o Liholilio, "Aole au e noho." Ku ae la ia. ln 1•• aUu la a . ■ ika waa, hoi aku la i Kailua. la. la ke kukala ana o Ka.«lm»tian'i ka aina o ke alii, a liooili pono aku nona, a pau ke kukala ana. nat> ■ ae la o Keo])uolani ia Liholiho. a kuhikuhi kona lima i kona \va ! eai noa. a hoino aku na kanaka iaia. A i ka ahia.hi ana a»« «» na i la, ai noa o Kauikeaouli. na Keo]iuolani i hoaai noa. A i kekahi la ae hoolana mai la na alii me ke alii nui i Kawaili i> haipule hou ae la na alii ame na kannka nialaila, ]»au. ilu» la na k;i naka i ka ai ka]>u hou, ke noho nei no ine ka haipule. nie ka «»!i. . me ka lealea, i Kawaihae. Ia manawa ku mai la kekahi nioku o Farani. l»a]»etikoia o Kj laimoku e kekahi kaihuna oka Pope nialuna o ia īuoku. A pau k> • nolio ana, hoi aku la o Liholiho i Kona, a kapu' iho la oia i ka ln i.i > oke Akua ona ma Ilonokahau. A noa ae la ke kapu ana'i ua hei.i la, hoouna mai la o Kaahumanu i ke kanaka, e hai i kona inanake alii. Olelo nial la ke alii, "Ileaha kau oleh» i hele mai n« i Olelo mai hi ke kanaka, <l I hoounaia mai nei au e kou kahn «' p. ! lani kou Akua ke keiki i Kailua; v Alaila kulou ih.» la ke alii a olelo aku ia i ke kanaka, "Ae." Hoouna aku la lioi ke alii i luna rama, a loaa mai la ka tain.! oka inu iho la'uo ia. Iloloholo ih«» la <» Liholiho ma ka nmana ■> Kona maiuna o ka waapa a hala na la elua. me kona «»na lama ie». Ia mau la 110 makaukau na mea o ka ai noa. a»»le ke alii i ik" i na mea e hoolakoia nei, ke lioopnnini nei no ke alii i ka m«»ana nia luna o ka waapa. A i ke nhiahi o ka la alua, ]»ohu loa ka makani. lulu iho la ka waapa. kiina mai la e na kaliu ma na kaulaa, h«»e ia aku la a ku i Kaihia. Iloolalelale aku la o Hoaj»ili\vahin«' i ka ili«*. Ike aku na kanaka i ka inu ana mai i ka rama nie na kahu wahin»-. u i l-fi i»uhi i ipu baka. Oi<i ka hooinaka aun o ka ai n«>a. Ia po'no ai no i ka loko o ka ilio noa. o ka al' n«»n iho la n«> i.i. Koino ke alii i ka ltale lauhala. ono ae la i ka mea e-«»a«» ai. lal;i i ae 110 loaa, aole mea lako'ole ia la, ua lako na mea kapu ika hanaia. Hoolale ae la ia. i mau walii e noho ai. Ike ]>ono iho h» a a kanaka 1 ka noa o ke ka])u o ke alii anie ka ai noa. Laweia aku ka ]maa ma na kuaaina v i ia nai i na inakaainaiia wahine a me na kane, i kuika.hi ai ka ai noa oko nupuni. Ho«»una ia hoi kekahi kanaka.ma Kauai e hai aku ia Kaumuam ;k a ~j o Liholiho, a ua ae mai no o Kaumualii e ai noa; a ua ai noa o n, ~.,j ame Oaliu, ame Maui. Aole nae ae olilolu kekahi ]>oo alii i ka ai noa. ku e no lakou a kaua ka ]ioe ai kapu i ka poe ai noa. (Aole i pau.)