Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 16, 15 April 1904 — HAWAII a me KONA LAHUI. [ARTICLE]

HAWAII a me KONA LAHUI.

MOKUNA XVIII. KE ANO O KA XOHO AXA MAMUA 0 KA HIKI ANA 0 NA . MISIOXARI. Nolaila, nui loa ka aie ana, aole e pau i ka liookaa ia a liiki loa mai i ke kau ia Kaiiiehamelia 111, a ua lilo kela aie i mea nana e ai o Hawaii nei a pau. Ua maopopo, lie akua hanai ka raiua. a lie inoonihoawa ka aie. E like me ka Liona uwo. pela no ka aie ma Hawaii nei. Aloha ino na makaainana, no ka mea, na lakou e imi ka uku no ka aie, aka, o kīa poe nana i aie, aole loa lakou e uku. Mai i a Liholiho mai ke kaumaha ana o keia hewa a hiki mai nei i keia la. Eia ka mea e kaumaha loa ai, olelo mai na alii i wahie no ka aie, pii no na makaainana i ka wahie ala; alailn, aie liou no na alii, aua pau ka wahie ala, aole i pau ka aie. Olelo mai no na alii i na makaainana i kala ame ke kapu mai no i'ka moku aoli} e kuai.na niakaainana, a imi no na makaainana i kala, aole e launa iho ka aie, aole e loaa ka na 'Lii i ka aie, aka, o ka makaain ma wale no. A noho uhaulia ilio la o Liholiho ma Oahu me ka inu rama aine ka aie, a hala ka makaliiki liookalii, ma'i iho la oia. I niai na kaliuna lapaau haole penei: u Mai inu oe i ka rama, lie m< j a make, he mea pau no ke ake." I kona lolie ana ika lakou olelo, hoopapau loa oia i ka inu i ka rama, a liolo oia ma Kauai. Lilo ka waliine a Kaumualii iaia a hoi mai oia i Oaliu. Maliope iho, pepehi oia i kahi kanaka no ka moe ana i kana wahine. , A i kona noho ana ma Puuloa i Oahu, liele aku kekahi Misionai'i, o Binamu ka inoa, e hooliuli iaia ma ka pono, e malaina i lc(? •Akua i pomaikai ai oia nia kona aupuni, a i ola hoi kona uha»e. Olelo mai oia me ka hooliiki pono ole, i mai la, "Elima o'u makaliiki i koe, alaila huli au i kanaka maikai." Aole .i ae mai ke Akua ī kona manao. A i ke kolu o ko Liholiho makahiki ma' Oaliu, hana ilio la ia i hookahakalia no kana poe wahine. Elima ana wahine, o Kamaīiialu, o Auhea, o Kū}au, o Paualii, a o Kekauonohi. Ia manawa, ua ku mai kekahi poe Misionari liou, (Apei-ila 27, 1523), ke ku ana mai, o ka lua ia o ka holo ana mai, a liala ia makahiki, liolo mai o Keopuolani i Maui, a lawe pu mai oia i elua Misionari, o Mr. Tuata a o Mr. Eikeki. A pae o Keopuolani ma Lahaina, ama ia liope ilio, ma'i iho la oia, a holo mai o Liholiho mai Oaliu mai e ike i kona ma'i. Make iho la oia i ka malama o Sepatemaba, ama ia hope iho, liolo o Liholiho ma Wailuku a hoi mai no ma Lahaina. A i kona noho ana ma Kaluaokiha i Lahaina, ha'i mai la oia i na alii i kona holo i Kahiki. Penei ka hana ana a Liholiho, oka ona w T ale no kona ano mau ma na la apau o kona noho alii ana. Penei ka liana ana a.kona 'kanaka, nana ae la lakou a ona 6 Liholiho i ka rama, i ae la lakou, e ola auanei ka huna, nonoi ae la kela kanaka keia kanaka ona i kela mea keia mea a lakou i makemake ai a ae koke mai o Liholiho. E ola ana no ka poe nona ka aina, aole i make, pau ae la lakou i ke paiia me ka liewa ole, ame ka nele ole ma ka auhau ana. A ike ae la kona kanaka, ua nui ka lole o na liaole, koi ae lakou e aie, ae mai o Liholiho. Pela ke ano mau o kona Aupuni. NO KO LIHOLIHO HOLO AXA I BERITAXIA. Mahope o ka make ana o Kalanikauikaalaneo, liele aku la o Liholiho ma Wailuku a hoi hou inai oia ma Lahaina. Alaila, olelo ilio la oia e holo i Kahiki. Kauoha ae la oia ia Kauikeaouli e noho i aln no Hawaii nei. Ua akoakoa na alii ame na kanaka maloko o ka hale lialau i Kaulaokilia, iae la'oia ma ke kauolia ana penei: "Auhea oukou, e na alii, ke liolo nei au i Kahiki, eia ko oukou alii, o kuu kaikaina, e liolo au, a i hoi mai, a ua lioi mai, a i ole au e lioi mai ua loaa ilio la no ko oukou alii." Alaila, iae la oia ia Kauikeaouli penei: "Auhea oe, e noho oe me na alii, a o na aina ia'u ponoi, ame ka aina i ko kaua kanaka, ea, o kou aina ia, aka, o ka aina i na alii, ea. o ko lakou aina no ia, aole ou aina ilaila." A pau ia olelo ana, ee aku la ia ma ka moku kohola no Beritania, a holo aku la i Oahu. A hiki oia i Oahu, kaohi iho la na alii iaia e nolio, aole oia iae mai. Nui l°a kona ikaika e holo i Beritania. Aole paha nona ilio ka 'makemake e holo, 110 ka ona no e noho paa ana nialuna ona i na la apau nona ka ikaika e hele. Olelo no lioi kekalii, no ka hilahila kona liolo ana, no ka mea, aole he puu ntii nm ka puka o kona hale. Olelo kekalii, ua holo oia no kona makemake ole e lolie i ka olelo a ke Akua. Olelo kekalii, ua holo oia e liuna i kona mau iwi. Aole i akaka loa ke kumu o kona holo ana, na ke Akua mai no nae i pau kona hoohaunaele ana i ka aina. i Eia na mea i holo pu me ia, o na makualiine hoalianau ona elua,! nie na kahu ekolu, me na punahele elua, me na kanaka elua, elua hoi haole, 110 Farani kekahi haole, hapa Hawaii, hapa haole kekahi, he! unn-kumamalua lakou. Ma ka moku okoliola o Beritania ka holo ana, o Mr. Kapaka ke aliimoku, Nov. 27, 1823, ka holo ana aku. I kona ee ana i ka waapa, o ka uwe ae la no ia o na alii ame na kanaka apau loa, i ka li6le oko lakou alii. Ua lohe ia maniua ka olelo a kekahi alii e kaohi a e moku ka malo, o Kaumualii ka i olelo pela, a i'ka la i holo ai, aole lakou i kaohi e like me kana i olelo ai. A hala ia i ka moku, nolio iho la no kana wahine iuka e uwe me na ahi, alaila, uwe helu mai la ia penei: "E ka lani, e ka honua, e ka niauna, e ka moana, e kahu, e ka makaainanfl, aloha oukou, e ka lepo e, aloha oe; e ka mea a kuu makuakane i eha ai, auwe oe- e ka lulii a kuu makuakane i imi ai, ke haalele nei maua i kou luhi ke hele nei no au mamuli o kau kauoha, aole au e haalele i kou leo' ke hele nei no au me kau kauoha au i olelo mai ai ia'u. Alaila iiiki mai la ka waapa, mai ka moku mai i kii mai iaia, a ee aku la ia i ka waapa, o ka holo aku la no ia. A nalo aku la ke kia o kona moku o kona nalo pu ana aku no ia, e like me ka pahu ikuuia aku i ka lua. A i kona nalo ana aku, alaila, hoomaha iho la ka aina i kona luhi, pau ka uwe ana o ka poe i paiia ka aina, pau ke ki nui ana o ka. pu, pau ka maleena ana o ka poe ona rama, pau ka haunaele n.o kona aea pinepine aka, koe iho no kekahi hewa nui, o ka aie. I ka holo ana aku no, make kekahi mau mea. Ku ka moku i Rio lanero a malaila aku a Ladana, make o Liholiho ame kana wahine ma Ladana. Iko Liholiho make ana, iae la oia ia Poki "O ko'u make kamalii no keia, aloha ino ka aina." O ka poe i holo aku umi-kumamalua, aoka poe i hoi mai, eliiku wale no. Ua hoihoiia ke kupapau o Liholiho ame ke kupapau o Kamamalu kana wahine maluna o kekahi moku manuwa o Beritania, o Lo Bailani ke alii moku. NO KA NOHO ANA O NA MISIONARI IA MANAWA. t-i £ m aopopo ka noho ana o Mr. Kakina ma Kailua, kena ae lao Lihohho i kona mau wahine ame kona kaikaina ame kekahi poe e a'o i ka palapala haole me Mi. Kakina, a a'o mai no o Mr. Kakina ia lakou. Aole i hoomau lakou ike kula, haalele koke no ka nui o lakou. O Nahienaena ma ame Davida Malo kekahi poe i a'oia ia wa, he haole Misionari ole ka lakou kumu, a o Mr. Kakina wahine kekahi i a'o mai. Ua ohiia kekahi poe kamalii ma Oahu a ma Kauāi no hoi a ua a'oia lakou, ma ka palapala haole ke a'o ana. Aole i loihi loa keia a'o ana ma ka palapala haole, no ka mea ua hooikaika na Misionari a loaa ia lakou ka olelo Hawaii. ' (Aole i pau.)