Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 21, 20 May 1904 — Page 4

Page PDF (1.35 MB)

This text was transcribed by:  Kawena Komeiji
This work is dedicated to:  UH Sea Grant

NUPEPA KUOKOA. MEI 20, 1904.

 

MAKAI KIU

KALOKE HOME

: AME KA :

Hihia i Huliia me ka Noeau

-----

MOKUNA XIV.

KA ILIO O BASEKAVILA.

        Ia Sir Hanale e holo ana me kona kahea leo nui ana, oia no hoi ka manawa i hoi mai ai ko Kaloke mau noonoo maikai a hoahewa iho la oia iaia no kona hookuu ana aku i ka ilio e hele me ka lanakila mahope o ka mea ana e hooikaika nei e pakele kona ole. Kauoha aku la oia i kona mau hoahele e hahai mai iaia, a e like me ka oili ana aku o kekahi pua mai ke kakaka aku, pela oia i holo aku ai ma ke alahele a Sir Hanale ma i hala aku ai. Mahope aku ona, o Kauka Wakekona, a mahope aku no hoi o Likeke.

        Ia Kaloke i hoea aku ai ma kahi malaelae loa o ke alanui, a i kona ike ana aku i ka ilio, oia no hoi kona manawa i hapai ae ai i kana pu a ki aku la me ka pinapinai. E like no hoi me ka Kaloke i hana ai, pela no hoi o Likeke i hana aku ai, oiai ua haalele aku oia ia Wakekona i muliwaa, e holo mai ana hoi e like me ka mama i hiki iaia.

        Ia Kaloke e ki ana i kana pu a pau hoi kana mau poka iloko o kana pu, ia wa i lohe aku ai oia i ka nu o ka leo o ka ilio e hoike mai ana iaia, ua ku ua ilio la i ka poka, aka aia no ia ke holo la a e alualu ana hoi ia Sir Hanale. Ua huki hou ae la oia i ka lua o kana pu a hoomau aku la i ke alualu ana.

        I keia manawa ua kokoke loa ka ilio mahope o Sir Hanale, a ke kokoke aku nei no hoi keia me kona mau hoa, a ia manawa no hoi i ike aku ai o Kaloke i ka lele ana a ua ilio la me ka mama nui no ke nahu ana aku ia Sir Hanale. He manawa puikaika loa keia a aole hoi he manawa hou aku no ka makai-kiu e hoopakele aku ai i ke ola o Sir Hanale o keia wale no, nolaila, ua kulai hou mai la oia i ke kiko o kana pu a ki aku la me ka awiwi, a oia no hoi ka manawa a Kaloke mai ike aku ai i ka hina ana o Sir Hanale ilalo a o ka ilio aku no hoi mahope ona.

        Hoomau aku la no o Kaloke ma i ka holo ana a hiki i kahi a Sir Hanale e waiho maula ana. Wehewehe ae la o Kaloke i ka a-ikala a i ka ike ana o Kaloke aole he wahi hoailona o ka eha i kau aku iluna o Sir Hanale, ua hanu iho la ia me ka maha o kona manao. No kekahi manawa ka lakou nei kiei ana iho maluna o ko Sir Hanale kino, e hoohainu ana hoi iaia i ka balani mai ko Likeke pakeke ae, a i ka wa hope loa ike iho la lakou nei i ka wehe ana ae o na maka a kau mai la maluna o lakou nei.

        "Ea, heaha keia?" wahi a Sir Hanale i hoopuka mai ai me ka leo malia. "Heaha ka'u mea i ike iho nei?"

        "Ua ike oe i ka Ilio o Basekavila," wahi a Kaloke i pane aku ai. "a aia hoi oia ke waiho mai la, ua make. Ua make ke akua lapu o ka ohana o Basekavila a ua lanakila hoi oe."

        I ka hoi hou ana mai o ko Sir Hanale ikaika a ala mai hoi oia iluna, ua hele aku la o Kaloke ma e nana pono i ka ilio nana e hana nei i keia mau hana hoopaha'oha'o. He ilio maoli no keia. Ua like ka nui o kona kino me ko kekahi bibi bulu keiki, a e waiho ana hoi kona kinomake me ke kahe ana o ke koko mai kona umauma mai, kahi hoi i komo aku ai ka poka pu a Kaloke i ki aku ai i ka wa a ka ilio i lele aku ai iluna o Sir Hanale. Aole i hoopuiwaia oia i ka ike ana i kekahi mau hana akamai i hanaia e ka haku o ua ilio la.

        Maluna ae o na maka o ka ilio e kau ana kekahi mau aniani, a pela no hoi me kona mau pukaihu, a iloko hoi o ka waha kekahi ohe aniani manoanoa. O keia mau mea apau ua hoohuiia me kekahi mau uwea e holo ana a komo malalo o ka opi o na wawae mua o ka ilio, a aia hoi malaila kekahi mikini hana uwila kahi i hoopaaia ai me kekahi kalapu ili e holo ana apuni ka opu o ka ilio. O ka ikaika hoohana o ua mikini la ua lawa wale no ia no hookahi hora, a i ka wa e hookuu ia ai o ka ilio no ka hanu ana aku i kana mea i hoohanuia aku ai, oia no hoi ka manawa e hoopaaia ai o keia mau mea iluna o ka manawa e aoa ai o keia ilio oia no hoi ka manawa e olapa ai ka uwila mai ka waha aku o ka ilio ame na pukaihu, oiai na aniani e paa ana iluna o na maka o ua ilio la e alohilohi mai ana e like me ka a ana o ke ahi i ka po.

        "Nui maoli no keia ilio." wahi a Wakekona i pane aku ai.

        "Pela io no, aka aole ia o ka'u mea e noonoo nei. Ke ike nei wau i ka hana a kekahi o na kanaka naauao loa i hana ai, he hana hoi e hoohalike loa ana me ka moolelo o ka ohana o Basekavila. E, Wakekona, ua ha'i mua aku wau ia oe, o keia kanaka a kaua i huli mai nei, oia kekahi io na kanaka pookela loa akaua e hana ai i kana hana me ka makaala loa, a i keia manawa ke ike nei oe i kekahi hoike nana e hooiaio mai i ka'u mau mea i ha'i mua aku ai ia oe e pili ana no ko kakou hoapaio. Ua maikai loa ka make ana o keia ilio, a maluna aku o na mea apau, ua nui ko'u hoomaikai i ke Akua i kona hoopakele ana i ke ola o ko kakou hoaloha."

        "Nau i hoopakele mai i ko'u ola," wahi a Sir Hanale i pane aku ai.

        "Mahope no nae o ka hoohemahema mua ana i kou ola. Aole, aole, e Sir Basekavila, aole na'u i hoopakele i kou ola, aka na ka lokomaikai o ke Akua. Ua ikaika anei oe i kupono ai ia oe ke ku loihi iluna?" i panai aku ai o Kaloke.

        "E Haawi hou mai ia'u i hookahi inu ana i koe o ka balani maikai au i haawi mai nei ia'u." I ka loaa ana aku o ka mea inu iaia a mahope o kona inu ana, ua pane hou aku la oia: "Ina oukou e kokua mai ana ia'u, alaila e alakai aku ia'u i kahi kupono no'u e noho iho ai. Heaha kau hana e hana hou aku ai, e Kaloke?"

        "E haalele iho ana makou ia oe maanei. Aole oe i kupono no ka hana i koe. Ina e makemake ana oe e kali ia makou, a i ole makemake paha oe e hoi aku i kauhale, alaila e hoi aku kekahi o makou me oe."

        Hoao ae la o Sir Hanale e hooikaika iaia, aole no nae i pau kona ano ona ame ka haupuupu no keia mau mea i ala mai; nolaila, ua ka'i aku la lakou nei iaia a hoonoho aku la maluna o kekahi pohaku, kahi hoi ana i noho iho ai me kona mau lima e paa ana mamua iho o kona lae.

        "E pono ia makou ke haalele iho ia oe maanei, e Sir Hanale." wahi a Kaloke i pane aku ai. "Ua pau ae nei kekahi hapa o ka makou hana a he hookahi hoi hapa i koe, a he mea waiwai nui hoi ka manawa. I keia wa ua loaa ae la ka hihia a o ka mea aku i koe oia ka paahao."

        Haalele aku la lakou nei ia Sir Hanale e noho ana, a ia lakou nei ma ke alahele ua puana ae la o Kaloke:

        "He pili ka'u o hookahi tausani dala aole e loaa ana na kanaka la ia kakou i kauhale. O kela mau kani pu a kakou oia ka mea nana e ha'i aku i ua kanaka puuwai koko ia ua ahuwale kana mau hana karaima ino loa."

        "Ua mamao mai hoi kakou mai ka hale mai, a aole wale hoi oia, aka o kela ohu i halii iho nei paha ka mea nana e pale aku i kona lohe ana i ka kakou mau pu." wahi a Wakekona i pane aku ai.

        "Ke ha'i aku nei wau ia oe e Wakekona, aole e nele kona hahai ana mai mahope o ka ilio no ke kahea ana mai iaia e hoi aku mahope o ke ko ana o kona makemake. Aole, aole, e Wakekona, ua hala aku oia. E hele aku no nae kakou a huli i ka hale."

(Aole i pau)

 

HAWAII ame KONA LAHUI.

MOKUNA XX.

KA LILO ANA O KE AUPUNI IA KAUIKEAOULI.

        No ia olelo a ua haole la ame ka ike maka ana i ka laau ala iluna o ka moku o ua haole la, nolaila ko Poki manao e holo. Olelo mai ua haole la. "O keia mau laau ala la, ea, i kii ia aku i wahine, eia ka auanei he laau ala; olelo mai kuu poe kanaka, o ka laau hookahi no keia e ku ana mai ke kahakai a uka." No keia olelo a ua haole la, o ka uhu koke ae la no ia o ka holo, o ke kalua iho la no ia o ke o e holo ai i ka moana, o ka hoomakaukau iho la no ia; a o ka olelo aku la no ia i na kanaka.

        Ae mai la na kanaka a pau, "ae no paha." I aha la auanei ka uku ia oe i kau malama ana? He hana no ka hoi! "Ina i hana i ka laau a nui a kaawale ka ke alii, koe iho no hoi ke koena, kuai aku i kahi lole."

        Ae mai la kekahi kanaka me ka olelo mai. "E emo kaa koke ae no ka aie a ke alii, oia hoi o kana ae la o ka laau! Ke ku la no ka mai kai a uka." Lana ae la ka naau o kanaka i ka waiwai, me ka olelo iho penei, "Oia hoi he alii e aku o ke alii lokomaikai no ka hoi nei o na alii a pau." Lili lua na kanaka i ka hele, aole kanaka aa ole, na ke alii wale no i hoonoho mai. Koi aku no lakou e holo, aole olelo e a kela kanaka keia kanaka, a o ka holo wale no, o ka loaa o ka laau ala, o ka hooikaika no a nui, a o ke kuai no i ka lole. O ka hana hookahi iho la no ia, aole manao e ae.

        Ia manawa, ua hoi iki mai o Paki ma ka pono iki ma ke kino; ua hana aku na kanaka, aole hoi he kuuhala loa e like me mamua. O ka hoolakolako no na kanaka, i ke koi lipi, ame ke koi holu, ame ke koi kalai, ame na mea apau i pili no ka laau ala.

        O ka pu ame ka pauda kekahi mau mea i hoolakoia ae. A i kekahi la hoomalolo mai, he la halawai nui ia no na kanaka ame na kumu ame na alii i ka hale halawai. Ku mai la o Poki, ha'i mai la i kona manao penei: "Auhea oukou e na hooikaika, e hoolohe mai oukou i ko'u mana. Ua ike oukou i ko'u hewa he nui, ua ku ko'u pilau mai Hawaii a Kauai, he nui ko'u hewa, aole na ha'i mai, na'u no. Eia wau ke hele nei, aole nae wau e hele ana ma ke kolohe, ma ka pono no. Ke hele nei wau no ka aie o ke alii, aole he hele kolohe ka'u." Pela ka olelo ana o Poki. No keia huaolelo a Poki i olelo iho ai, ua ku kona pilau mai Hawaii a Niihau, nui ka waimaka o na kanaka e kahe ana i ke aloha aku iaia.

        Ku mai la o Binamu, ha'i mai la i ka manao o Paki, "Auhea, ua lohe mai nei oukou i ka manao ke alii, aole ia e hele ana a hana kolohe hou."

        A kakahiaka ae, o ka la Sabati ia, ia la no ukuhi iho la no o Manuia i ka wai. Kii aku la kekahi mau hoahanau, o Kapalaau a o Kaukaliu, i aku la, "Uwoki, aole make ukuhi i ka wai." Aole nae ae mai o Manuia, hoopaakiki no, a hooikaika aku la laua ma ka ke Akua olelo. Aole hoolohe mai, hookikina aku no i na kanaka, "Ukuhiia no ka wai."

        A hala ia la a kakahiaka ae, he mua liuliu wale no ia no ka hele, aole ike wale iho o na kane i na wahine. Kaa kumakena na wahine i na kane i kela la i keia la, me he mea la ua make na kane a lakou ia manawa. O ka nui o na kane a lakou, ma ka hele wale no, aole manao iki i ka wahine i ke alualu aku.

        O ka poe i holo aku eha haneri paha lakou a keu aku. Holo aku la lakou i ka moana, eha mea Ekalesia i holo pu aku me lakou. Aole i ikeia'ku ia holo ana i ka moana, lohe ia mai, ua ku i Rukuma. Ku aku la lakou ilaila, lele aku lakou iuka, ike iho la i ke ano o ia aina, hoomanao ae la lakou ia Hawaii nei, i na wahine a lakou, i na i'a lawalu, i ka poi, i na puaa, i ka hale nui, i na kanaka, i ka noho ana o ka aina, a ia mea aku a ia mea aku. Holo aku la lakou, o ka ike ana no ia o Poki ma ia Manuia ma; pau ko lakou halawai ana, aole lakou i halawai hou aku me Poki ma.

        I ka wa i ku ai o Manuia ma i ka aina kahi i holo ai, o Nanapua ka inoa o ua aina la, loaa ka ma'i ma kona moku, nui na kanaka i make, a make pu iho la o Manuaia. Kua hou mai ka moku i Rukuma, aa hoolei ia kekahi mau kanaka makua, he iwakalua lakou. Ua hoi mai nei kekahi mau kanaka i hoolei ia'i ilaila, o Kukuinui ma, i keia manawa aku nei ka hoi ana mai.

        O Keokoi wale no ka moku i hoi mai i Oahu, o Kamehameha ka moku i holo ai o Poki ma, nalowale loa aku la ia, aole i hoi mai, aole hoi i lohe ia mai. Olelo mai la na kanaka i ke ano o ka make ana, a kaa iho la ke kumakena a na wahine i na kane i ke aloha. Uwe ae la na wahine ame na hoahanau o ka mea i make,  ame na makamaka, ame na kaikaina, ame na kaikuaana o ka poe i make. Nui ae la ke kupinai, ame ka wawa, nui ae la ka uwe ana mai ka la a po.

        Aloha ino. Pau ae la ka poe imi ana i ke aka i ka make. Poino nae, a popilikia ko lakou poe hoaloha. Poino pu ka poe holo me ka poe holo ole, he mea ia e poino ai ke Aupuni.

MOKUNA XXI.

NO NA HANA A NA MISIONARI MAI KO LAKOU KOMO ANA MAI MA KEIA PAEAINA A HIKI I KA MAKAHIKI 1840.

        He nui wale ka noho hemahema ana o ko keia lahui i ka wa i komo mua ai na Misionari ma keia pae moku. He poe naaupo lakoua, a he poe haumia loa hoi. "I pau keia noho mehameha ana, ame keia naaupo ame keia haumia, heaha ka hana a na Misionari?" A aeia mai lakou e na alii apau e noho, alaila, hoomaka lakou i ka hana ma na mea e pau ai ka inio, a e ulu ai ka maikai, ame ka pono. Eia ka hana, o ka hooponopono, a haawi i ko Hawaii poe i na huaolelo he umi-kumamalua, a a'o aku ia lakou e hui ia mau hua, i hiki ke heluhelu, a ke kakaulima no hoi. O ka haawi ia lakou i mea pa'ipalapala e ae e naauao ai. O ke a'o ana i na kanaka ame na kamalii me ke kula, e heluhelu, a e kakaulima, a e noonoo ma na mea pono ai.

        Eia ka Binau, "Aole hala na malama elima mai ka wa o ko makou pae ana, aia he hoike kula ma Honolulu, alaila, ua akaka i na alii e hiki ia makou ke a'o aku i na kanaka e heluhelu, a e kakaulima." O ka ha'i ana aku i ka euanelio a ka Haku i na la Sabati, ame na la noa, oia ka hana nui o na hana apau o na Misionari i hana'i ma Hawaii nei. O ke kuhikuhi ana i ke kea o Iesu, me ka hakaka ana aku i ke ano o kona make ana, ame ke noi aku i na kanaka apau e hele koke i ona la, oia ka lakou mea nui iwaena o keia lahui kanaka.

        A lilo kekahi poe i poe haipule, ua hookomo ia lakou iloko o ka ekalesia o ka Haku.

        Ma na mea e hiki ai, ua a'o aku lakou i ko nei poe e hana i kela mea i keia mea e pono ai ke kino.

        Eiwa poe Misonari i holo mai, iloko o ia mau makahiki, a ua ae ia mai e na alii ko lakou noho ana ma keia paeaina, a ua komo lakou iloko o keia hana.

        Ua make kekahi poe Misionari, ua hoi aku kekahi poe i Amerika, aka, o ka nui, eia no lakou ke noho nei i keia manawa. I ka helu ana, 42 wahine, a he 41 kane.

        Ua hala na makahiki he iwakalua mai ka wa i komo mai ai na Misionari iloko o keia kihapai a hiki ka makahiki 1840. A he nui ka hua i lulu ia. Heaha la ka hua i ohiia e ka poe lawehana? Pono e nana i ka hua i maopopo ka nui o ka ke Akua hana, a i hoomanaia kona inoa.

        Eia kekahi hua i ikeia. O na buke, ame na palapala liilii i pa @ a i hoolahaia, a i heluhelu ia no hoi mai Hawaii a Kauai. Ina i helu ia na aoao apau loa i pa'iia mai kinohi mai o ko na Misionari noho ana maanei, a hiki i ka makahiki 1840, he 90,000,000 paha aoao.

        Eia na buke i pa'iia: o ka Baibala apau; o ke Kauoha Hou, ua pa'i pinepine ia; o ka Buke Himeni, nui na pa'i ana; o ka Hoikehonua no ka Palapala Hemolele; o ke kuhikuhi no ka Moolelo Hemolele; o ka Ninauhoike; o ka Moolelo Hawaii; o ka Moolelo Ekalesia; o ka Moolelo Kahiko; o ka Moolelo Holoholona wawae eha; o ka Hoike Uhane ame ka Hoike Akua.

        Nui wale na palapala liilii i pa'iia no na kula Sabati; na Ui; na Haiao. O ka Helunaau; ame ka Helukakau hoi; ka Hoikehonua, ame ka Palapala Aina ame na mea e ae he lehulehu loa i pa'i ia no na kula.

(Aole i pau.)

 

KIAAINA G. R. CARTER ME NA POO O NA OIHANA AUPUNI.

 

Kamehameha ame Elks.

        Mamuli o ka ua liilii o ka auwina la o ka Poaono i hala aole i hoomaka ia ae na hookuku kinipopo o ia la i ka manawa mau e paani ai, a ua panee mai a hiki i ka hora 2:20 ka hoomaka ana. O ka paani mua, mawaena o Maile Ilima ame Elks, he mau hui haole wale no. Mahope o na komo ana he eiwa ua lilo aku la ka eo i ka hui Elks ma o na ai-puni he 6 ia 4 wale no a ka Malia Ilima.

        O ka lua o ka paani mawaena no ia o ka hui Kamehameha ame Punahou. O keia ka paani mua loa i haule ino loa ai o Punahou mamuli o ka loaa ana ia hui na huakaka eiwa ia ewalu ai-puni a Kamehameha. Aole i nou o Reuter, ka nou popo mau o Kamehameha ma keia paani, na Richards i lawe ae i kona pahu a ua maikai kana nou ana keia ka manawa mua loa o kona hoao ana e nou popo mahope o ke kaawale ana no kekahi manawa. O Punahou he hui ikaika ia i kela makahiki aku nei a pela no i ka hoomaka ana o keia kau kinipopo, eia ae, ua pakalaki lakou a ua kau aku maluna o ia hui ka haule inoino loa ma na rula o kela ano paani.

 

Ku mai ka Mokukaua Tacoma

        Ma ke kakahiaka nui o ka Poaono nei i ku mai ai ma ke awa o Kou nei ka mokukaua holo mama Tacoma, o Amerika, mai Bremerton mai. O kela ka mokukaua o Amerika i hoomaikeike mua ia aku ai ma kekahi wahi o ko makou pepa o kela mau pule aku nei e ku mai ana ma Honolulu nei a holo aku no Amerika ma ke alahele no Kapalakiko no ka huli ana i kekahi mokupuni e hoikeia nei e na kapena o na moku, ua nalowale aku mai kahi i hoakakaia iloko o ka palapala aina moana.

        He wahi mokukaua uuku wale no keia, konahao nae kona nanaina, o keia kekahi o na mokukaua nou @ Amerika. He 3,500 o ia na tona o keia moku; 292 kapuni kona loihi ma ka laina wai; 44 kapuai i iniha kona @; he 15 hoi kapuai 1 iniha kona @ he 15 hoi kapuai ka hohonu, a @ ana he 16 1-2 mile i ka hora. He @ kolu ka nui o kona mau aliimoku @ 281 hoi ka nui o kona mau luina moku iho ana oia maanei no kekahi @ manawa mamua o kona hoomaka @ i kana hana i hoounaia mai nei.