Ka Nupepa Kuokoa, Volume XLII, Number 23, 3 June 1904 — Page 4

Page PDF (1.34 MB)

This text was transcribed by:  Ruth Iwata
This work is dedicated to:  Awaiaulu

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

NUPEPA KUOKOA, IUNE 3, 1904

 

iaia ka manao, eia ke kiai ke hoohuoi nei iaia, a hooholo iho la oia iloko iho ona e maala loa oia i keia kanaka.  Hiki aku la laua nei iloko o kekahi lumi nani, a malaila i halawai aku ai o Wete me ke kaunawahine.

            He wahine n'i keia ma ko Weta ike ana, aka nae aia maluna ona he nanaina o ke kaumaha.  He mau lauoho poni gula kona, he mau maka hoi e oni mai ana me ka maka'u no kekahi mea. a o kona mau lehelehe ohelohelo nani e onioni mai ana me he mea la e ha'ukeke ana i ka maka'u nui.  Me ka leo o ke kanaka makua, a i hoopuiwaia hoi ua kaunawahine la, i pane aku ai o Wete:

            "Ila loaa anei ia'u ka hanohano o ke ku ana aku imua o ke Kaunawahine Radolinisiki?"

            "Ae.  Ua ha'i mai nei oe i ko'u kanaka mai Amerika mai nei oe.  O. e ha'i koke mai oe ia'u ___"

            Kua iho la kana mau olelo ana a kau pono aku la kona mau maka maluna o Wete, me he mea la e koi aku ana ia Wete e huai koke aku i kekahi mea ana i makemake ai e lohe.

            "Ke manao nei wau ua loaa ia oe ka manao e ninau mai ia'u ina paha na Ivana Horawiki i hoouna mai nei ia'u?"  wahi a Wete i pane aku ai.

            "Ae; oia maoli no ko'u manao."

            "Pela io no, a i hoounaia mai nei wau e hoopakele ae i ke kanaka opio i komo aku iloko o ka poino mamuli o kana mau hana hemihema ana."

            "O, aole pela." wahi a ke kaunawahine i puana ae ai, a ia manawa pu no hoi ua hoike mai la kona mau helehelena huhu maluna o Wete, a me ka hooio oia i pane hou mai ai:  "He kanaka hala ole ia e like hoi me oe ame a'u.  Ua poino oia mamuli o ke kuhihewa."

            "Heaha ka huaolelo kupono au e ha'i mai ai ma kahi o ke kuhi hewa?" i ninau koke aku ai o Wete.

            "Aole ia he mea ano nui." wahi a ke kaunawahine i pane mai ai me ka mau no o ke ano maka'u maluna ona.

            "I ka wahine," wahi a Wete i pane aku ai me ka oluolu, "he akaikiu wau i hoounaia mai nei a o ko'u kuleana ia e ike wau i ke ano o kekahi mea maluna o ka helehelena.  I ko'u manawa mua loa i komo mai nei a ike wau ia oe, ua hooholo iho wau he wahine maikai oe a he wahine oiaio hoi.  Ano, e nana mai oe la'u a e kilo iho oe la'u e like me kau mea i manao ai."

            "A, ina no hoi e loaa ana ia'u ka mea a'u e hiki ai ke hilinai aku," wahi a ke kaunawahine i pane aku ai me ka pihoihoi.

            "E pono ia oe ke hilinai aku maluna o kekahi kanaka o pa-umi aku ananei ka poino e kau nei maluna ou i keia manawa," i panai aku ai o Wete me ka leo oluolu.

            "Ke manao nei wau aole e nui loa aku ana."

`           "Ke ha'i aku nei wau ia oe, e kuu kaunawahine maikai, e like aku ana kou kulana me ko Ivana."

            "Ina io lakou e ae mai ana ia'u e hana aku pela!" wahi a ke kaunawahine, e hoike ana hoi ua aa oia e auamo pu i ka pilikia me kana mea i aloha ai.

            "Malia o hoopaa ia aku oe malalo o kekahi halepaahao okoa."

            "Oia ka'u mea e hopohopo nei."

            "Ano, e ae mai oe e hookau mai i kou mau hilinai ana apau maluna o'u.  E heluhelu iho oe i keia leia mai ko Ivana makuakane mai," i pane aku ai o Wete me kona haawi pu ana aku i ka leta.

            "Ka!  Aole i pono ia'u ke heluhelu i keia leta.  Na ke Kaunawahine Alazamofa keia leta."

            "He oiaio kau i pane mai la; aka nae ua manaoia na ka meanana i hoouna ae nei i ka lono telegarapa, aole hoi nana."

            Puili ae la ke kaunawahine i kona mau lima mamua o kona alo, a haka pono loa aku la kona mau maka maluna o Wete me ka maka'u i huaiia mai hoi mailoko lilo loa mai o kona puuwai.

            "E heluhelu iho i ka leta.  E hilinai mai maluna o'u, ua loaa ia oe ka pono e nana ai a e heluhelu ai i keia leta," wahi a Wete me ka maikai ame ka oluolu o kona leo.

            Lalau aku la ke kaunawahine i ua leta la a heluhelu iho la a hiki i ka pau ana.

            "E kala mai i ko'u manaoio ole ana i kau mau mea i hai mai nei," wahi a ke kaunawahine i pane aku ai ia Wete, me ka nape malie ana iho o kona hanu, "aka nae ina ua ike oe i na pilikia i kau mai maluna o'u - na mea hoi a'u e hoomanawanui nei i kela ame keia la, e ike ana no oe -  -"

            I keia manawa i kau ae ai o Wete i kona manamanalima maluna e kona waha e papa aku ana i ka wahine aole e kamailio hou aku, a me ka puiwa ke kaunawahine i hooki iho ai, oiai ua ku koke ae la o Wete iluna. a e like me ka palamimo o ka popoki maluna o kana mea e po'i ana, ua lele koke aku la oia no ka uhi puka o ka lumi mahope aku o laua, a huki ae la i ka uhi Iole.  Ike aku la laua nei i ka emi ana aku o ke kanaka kiai puka nana i hookomo mai ia Wete Iloko, a ma keia ano i maopopo ai i ka makaikiu he kiu keia kanaka e hoolohe ana i ka lana mau olelo.

            E like me ke poi ana o kekahi liona maluna o kona enemi, pela i lele aku ai o Wete a paa ana ua kanaka la ma ka a-i a hoohinala iho la ilalo, a e like me ka hikiwawe o ke pokakaa ana o kekalii huila pela o Wete i wehe ae ai i kana kupeehao, a paa ana na lima ame na wawae o ua kanaka la i ke kupeeia mamua o ka hiki ana iaia ke ike i na mea i hanaia aku maluna ona.  Ua hoopihaia aku la ka waha o na kanaka la i ka welu, a haaleleia aku la e moe iluna o ka papahele.

            "Ma keia mea, e ka wahine, ua ike wau i na poino he nui e poai puni nei ia oe." wahi a Wete i pane aku ai, iaia i huli mai ai a ike i ke kaunawahine e nana aku ana i kana hana i hana aku ai maluna o kona kanaka kiai puka.

            "Aole loa i loaa he wahi hoohuoi iloko o'u nona," wahi a ke kaunawahine i pane aku ai, a ia manawa pu no hoi aia oia ke puili la i kona mau lima, a e haalulu ana hoi kona mau lala.

            "Aloha ino paha oe, e ka wahine!  Aka nae ua pau ae la keia.  E ha'i mai ia'u, ke hilinai mai nei anei oe ia'u?"

            "Ae, ae.  Heaha hou aku anei ka'u e hana aku ai?"

            "Ke ike aku nei wau aole oe i hilinai piha mai maluna o'u, aka nae aole wau e nana aku ana ia mea, ina nae oe e ha'i mai ana ia'u i na mea apau au i ike ai no Ivana."

            "E hooko no wau pela, aka e oluolu oe e kala mai ia'u ina ua hu aku nei ka'u mau mea i kamailio aku nei ia oe mawaho aku o ka mea kupono.  He mea oiaio aole loa wau i manao maoli e hana aku pela ia oe."

            Hopu iho la o Wete i ke kanaka e waiho ana iluna o ka papahele a lawe aku la iaia iloko o kekahi lumi okoa, a iaia i huli hoi mai ai, ua pane aku la oia:

            "Ano. ua hiki ia kana ke kamailio me ka maikai no kekahi manawa me ka loaa ole mai o na kuia.  E pono ia oe ke ha'i mai i ka'u mau ninau me ka hikiwawe, oiai me he mea la e loaa hou mai ana kekahi mau mea nana e hookuia i ka kaua mau kamailio ana.  O kekahi no hoi. ke maopopo ole nei ia'u ko kaua manawa e hui hou aku ai."

            "E hooko no wau e like me kau i ha'i mai la ia'u, a pela hoi wau e hana aku ai nou e like me kau i hana mai ai no'u, he wahine i nele i na hoaloha."

            "Ua i mai nei oe ia'u aole i hewa i Ivana no ka make ana o kou kaikunane?"

            "Ae."

            "Owai hoi ka i hewa?"

`           "Aole wau i ike."

            "Owai kau i hoohuoi ai?"

            "Aole a'u mea e hoohuoi nei."

            "He maikai no anei ka olua launa ana me ko kaikunana?"

            "He pilipaa loa ko maua mau manao kekahi i kekahi."

            "Pehea hoi ua kaikunane nei ou me Ivana, he maikai no anei ko laua hui ana?"

            Ua kunana iho la ke kaunawahine no kekahi manawa a pane aku la:

            "Ke manao nei wau ma ko Ivana aoao aole he hoopaapaa ana malaila, a no ko'u kaikunane hoi aole oia i makemake ia Ivana."

            "Ua maopopo no anei ia oe ke kumu?"

`          

HAWAII ame KONA LAHUI.

 

MOKUNA XXI.

 

NO NA HANA A NA MISIONARI MAI KO LAKOU KOMO ANA MAI MA KELA PAEAINA A HIKI I KA MAKAHIKI 1840.

 

            Pela hoi ka hiki ana mai o kekahi mau manuwa mai na aina naauao mai a ku maanei me ka manao e hoohihia i ke aupuni.  A o na kanaka hewa kekahi, imi ikaika lakou i mau mea e hihia ai na Misionari, ame na alii, ame na kanaka ame na wahine.  Aka, aole make pono loa ka lakou hana, aole o lakou loaa i ka mea a lakou i imi ai - Aole hoi hiki ia lakou ke hoopau ae i ka hana a na Misionari, aole o lakou hooki i ka laha ana o ka pono mawaena o keia lahui.  Aole no hoi e hiki ia lakou ke hoopio i ka malamalama, ua hoka lakou, a lilo ka lakou hana i mea e poino ai lakou.  Aole mea nana e hookahuli i ka Ekalesia, no ka mea, na kukulu ia ae keia Ekalesia maluna o ka pohaku paa loa, oia hoi o Iesu Kristo, ka pohaku kumu o ke kihi.

            E like me ka Paulo i ko Epeso poe, penei kana, "Ua kukulu ia oukou maluna o ke kahua a na lunaolelo ame na kaula, o Iesu Kristo iho no ka pohaku kumu o ke kihi."

 

NO KA MOKU MANUWA O FARANI O ARETEMIKA.

 

            I ka makahiki o ka Haku 1839, ua hiki mai kekalii mea e pilikia ai ke Aupuni Hawaii nei, ame ka ekalesia, he mea paha e haunaele ai ka aina, a e make ai ka uhane o kanaka.  Eia ka mua, o ka hoomaka ana o na kahuna pope e kukulu i ka ekalesia Roma ma keia paeaina.  Penei ka hoomaka ana.

            I ka malama o Iulai oia makahiki no, ua ku ka moku manuwa no Farani mai ma Honolulu, Oahu, o Aretemise ka inoa o ka moku, o Lapelake ka inoa o ke Kapena.  A ku ka moku, hoakaka o Lapelake i kana mea i holo mai nei, a o ka hoopau ana i ka hoomaau ia o ka poe ekalesia Roma e noho ana ma Hawaii nei, a o ka hoopa'i ana i keia lahuikanaka no ko lakou hoino wale ana i ke Alii nui o Farani.  Kuhikulhi mai oia i kekahi mau mea e pau ai kekahi hihia, a e oluolu ai ka manao o kona Alii.  Eia na mea i kuhikuhi ia.

            "O ka ae ia'ku i ko ka poe pule mamuli o ko ka ekalesia Roma hoomana ana ma na aina apau malalo iho o ke Alii o Hawaii nei e like me ka poe Perotesetane."  "O ka haawi ia'ku na ko Farani poe apau i holo pinepine mai i Honolulu, i wahi aina no ka luakini ma Honolulu, i hoomana ia ai ke Akua iloko olaila e na kahuna o Farani."  "O ka hookuu koke ia'ku o ka poe makaainana e hoomana ma keai aoao, ka poe i hoopaaia mai ka wa i hoomaauia na misionari Farani."  "O ka waiho ana o ke Alii nui o Hawaii nei iloko o ka lima o ke Kapena o Aretemis, i $20,000 i mea e maopopo ai kana hana i ko Farani mahope iho."  I mai o Lapelake, "e hoihoi ia'ku ua mau tausani dala la ke ike maopopoia, ua malama pono ia ka olelo kuikahi."  O ka laweia'ku o ka olelo kuikahi i kekalii Alii, ame ua mau tausani dala la maluna o ka moku o Aretemise, ke kakauia ka inoa o ke alii ma ua olelo kuikahi nei.  "Oia na mea, wahi a Lapelake," i hoolauleaia'i ke Alii o Hawaii nei i ke Alii o Farani.  Ua lana kuu manao, a ike ke Alii oia ka mea e maluhia ai kona aupuni a e mau ai kona Alii ana, e noho kuikahi oia me ko ke ao nei apau loa, a e wikiwiki oia i kona kakau lima ana ma ka palapala kuikahi a'u i kakau ai, a pela e hahai a pela e hahai mamuli o ka ke Aliiwahine o Borabora, i kona ae ana i ko ka poe Roma hoomana ana ma kona aupuni.  Aka, i ole pela, ina hoole mai ke Alii nui o Hawaii nei, ame na alii e ae, aole kakau i na inoa ma ua olelo kuikahi nei.  O ke kaua koke no ia, a o na luku ana apau, ame na mea e poino ai e pili ana i ke kaua, no lalkou wale no ia mau hewa, a na lakou no e uku aku i na haole e noho ana maanei, ke poho ka lakou waiwai.  Ua ike maopopo ia ka hopena o keia hooweliweli ana a Lapelake.

            No ka maka'u paha i na pu nui ame na poka o ka manuwa Farani, ua ae aku na alii i na mea apau ana i kauoha mai ai.  Ua haawi ia aku na dala he iwakalua tausani, ua kakau ia ka inoa o na Alii ma ka palapala kuikahi.  Pae iuka o Lapelake me na kanaka ona, hana mese no ka poe koa ma Honolulu, alaila launa pu ua kapena nei me ka poe makemake i kana hana.  Kokoke holo ka moku, kakau ke alii ame ke kapena i ko laua inoa ma ka palapala manao aelike.  Ua oleloia he mea ia e mau ai ke kuikahi mawaena o ke Alii nui o Hawaii ame ke Alii nui o Farani.  He elua mea hewa loa, eia kekahi; ina hihia kekahi kanaka no Farani mai, aole hiki i na alii ame na lunakanawai ke hookolokolo iaia.  Na ke Kanikela Farani i olelo i ka poe kiure haole, a i ole hoole ke Alii o Hawaii i ua poe nei, na lakou no e hookolokolo.  A eia kekahi;  aole hiki i ke Alii o Hawaii nei ke hoole i ka waina ame ka barani i laweia mai Farani mai.

            Ma keia hana, ua akaka ia, ua weheia a ua hamama loa ka puka kahi e komo nui mai ai ka ona, ame ka pepehikanaka, ame na hana ino a pau loa.  Pono e pule na hoahanau o Hawaii nei i ke Akua nona ka maha, i pani koke mai ia a paa loa keia puka, o pau auanei na mea maikai apau loa o keia paeaina.  A holo ka moku manuwa o Farani, huli koke ke kahuna pope ma Honolulu, me kana poe haumana i ka lakou hana.  A i ka makahiki 1840, pae hou mai kekahi mau kahunapule Pope hou me ka ae ole ia mai a komo iloko o keia hana.  E hele pinepine ana lakou ma ia wahi aku, a ia wahi aku.  Ma Ewa kekahi, a ma Waialua, a ma Kaneohe no hoi.  Aole paha o lakou molowa i ka lakou hana ana, i ko lakou imi ana e hoohumana aku i na kanaka.  E kukulu ana lakou i luakini pohaku ma Honolulu.  Ua holo kekahi poe i Kailua, Hawaii, e hana i ka lakou hana malaila."

 

            Moolelo Ekalesia.

 

HALEHANA MALINO E HOIKE ANA I KE ANO O KE KAULA'I ANA.

 

MAHELE III.

 

MOKUNA XXII.

 

NO UMI.

 

            He wahi alii nui o Umi no ko Hawaii nei poe.  He alii kaulana hoi.  Eia malalo iho nei ka moolelo o keia alii.

            O Umi ke keiki a Liloa, aole nae oia ka Liloa keiki mua, aka, o Hakau ka mua a Liloa laua me Pinea, ka Liloa wahine hoao maoli:  nolaila, ua kapaia o Hakau he alii nui, no ka mea, ua like pu ko Pinea alii me ko Liloa.  Aka, o Umi, he keiki oia na Liloa me kekahi wahine ana i pu-e wale aku ai, o Akahiakuleana ka inoa o ua wahine la.  Ua manao nui ia, oia he wahine alii ole; aka, ma kona kuauhau he alii no, hookahi o laua kupuna me Liloa.  He mau mamo laua na Kanipahu.

            Eia ke kuauhau no ua Akahiakuleana la mai a Kanipahu mai, ame ko Liloa kuauhau mai Kanipahu mai.

            Noho aku o Kanipahu ia Alaikauakoke, hanau o Kalapana, o@ ko Liloa kupuna; a noho hou o Kanipahu ia Hualani, hanau mai o Kalahumoku, oia ko Akahiakuleana kupuna.

            Eia hou na hanuna a Kalahumoku, oia ka i noho aku la La@mea, Oikialamea; oia ka i noho aku ia Kalamea, o Kamanawa@ lamea; noho ia Kaiua, o Ouakaiua: noho ia Kuaimakani, o Kanai@o, a Kuaimakani; noho ia Kapiko, o Kuleanakupiko; noho ia Kea@@ aniahooleilei, o Akahiakuleana; noho ia Lilo o Umi.

            Eia hoi na hanauna a Kalapana, oia ka i noho ia Maeamala hanae, o Kahaimoeleaikai; noho ia Kapoakaniluhailaa, o Kalaanii ohua; noho ia Kaheka, o Kuaiwa: noho ia Kamuleilani, o Kaha@ kapu; noho ia Laakapu, o Kauhola: noho ia Neula, o Kiha; noho @ Waoilea, o Liloa; noho ia Akahiakuleana, o Umi.

            Penei hoi ko Liloa noho ana a me ka hanauna ana. o Umi Liloa ka makuakane o Umi, oia no ko Hawaii ahi nui ia manawa aia no ma Waipio no Hamakua, i Hawaii, kona wahi i noho mau loa ai.

            A i kona wa i hele ai ma ka aoao akau o Hamakua e pili ana i Hilo, e hele ana oia i ke kapu heiau, o Manini ua heiau la, aia no la heiau a Liloa i hoolale ai ma Koholalele i Hamakua.  A pau ke kapu ana, kakali iho la oia i pau ka hoomahanahana, a neenee aku oia ma ka akau o ia wahi, a noho oia ma Kaawikiwiki, no ka makemake nui i ka pahee, ame ua hana lealea apau.

            I kona noho ana malaila, hele aku oia e auau ma ke kahawai o ke Hoea, ua pili ia aina me Kealakaha, alaila, Loaa iaia o Akahi@@ kuleana malaila.  Ua hoi mai oia mai ke kahe ana, e auau ana oia mamua o kona wa e huikala ia ai no kona haumia, (a mahope iho hui pu oia me kana kane, pela na wahine o ia wa), a e noho ana kana kauwa wahine ma kapa o ka wai, e hii ana i kona pa'u.

            Alaila, ike aku la o Liloa, he wahine maikai ia, a makemake iaia.  A moe iho la laua, a hapaiia o Akahiakuleana.  Alaila, ninau aku o Liloa iaia.  Nawai oe?  Owai kou inoa?  Ha'i mai kela, o Akahiakuleana wau; Kuleanakupiko ko'u makua.  I aku la o Liloa, He kaikuahine paha oe no'u.  I mai la kela.  Ae paha.

            Alaila, kauoha aku la o Liloa iaia no ke keiki. ina e hanau ke keiki a kaua he kaikamahine, ea, e kapa oe ma kou aoao, aka, i hanau mai he keiki kane. ea, e kapa iho oe i kona inoa o Umi.  I mai la o Akahiakuleana, heaha la auanei ka hoailona e akaka ai keia keiki nau na ke alii.

            Alaila, haawi mai la o Liloa i kona malo, ame kona aiho palaoa, ame ka laau palau me ka i aku.  Eia ka hoailona o ka kana keiki, a ma kona wa e nui ai, e haawi aku oe i keia mau mea nona, alaila, ae o Akahiakuleana i ka Liloa kanoha, a haawi ae la o Akahiakuleana na kana kauwa wahine e malama i keia mau hoailona a Liloa i haawi aku ai no na keiki la.  A pau keia, hele aku o Liloa a hipuupuu i ka lauki i malo nona iho, a hume o Liloa i ka malo lauki.

            A i kona hoi ana aku i kona hale iho, ike mai la kona poe kanaka iaia he lauki kona malo, aole ia kona malo maoli. i mai la lakou iaia, aia hoi ua hehena o Liloa, aole ia o kona malo maoli.  Aia hoi he lauki ka malo!

            Noho iho la o Liloa malaila, a i ka pau ana ae o ka hoomahanahana o kona heiau, alaila hoi oia i Waipio, i kona wahi i noho mua ai.

            A mahope iho o ia mau la, hapai ae la o Akahiakuleana ia Umi manao ke kane maoli a Akahiakuleana nana keia keiki, aole oia ike na Liloa ke keiki.

            A hiki i ka wa e hanau ai ua keiki la kapa iho la ka makuahine i kona inoa o Umi, mamuli o ka Liloa kapa ana i ko Umi wa i ko ai na Liloa.

            A hanai ia iho la na Umi nei a hiki i ka wa i nui ai.  Eia kekahi mea i olelo ia no Umi; i ka wa i hele ai kona makuakane (ke kane a Akahiakuleana) i ka mahiai, a hoi mai oia, ua pau ka ai ia Umi.pepehi iho la oia ia Umi.  A pela no o Umi e pepehi ia ai e ka makua ke pau ka ai. ame ka i'a. kela mea keia mea i pau ia Umi, pela ka makua e hana ino ai, no ka mea. ua manao nui oia nana ke keiki. kaumaha loa o Umi, ame kona makuahine i ko I'mi pepehi ia.  Nolaila, ninau malu o Umi i kona makuahine, aole anei o'u makuakane e ae?  O keia makuakane wale no ane?

(Aole i pau.)